Zobacz też:Cukrownia w innych znaczeniach tej nazwy.
Cukrownia –zakład przemysłowy produkującycukier (sacharozę) zburaków cukrowych lubtrzciny cukrowej[1].
Metodę pozyskiwania cukru z korzenia buraka cukrowego opracował niemiecki naukowiecAndreas Sigismund Marggraf w 1748 r. Ten sposób wytwarzania cukru okazał się dużo tańszy odimportucukru trzcinowego.
Pierwsza fabryka cukru z buraków cukrowych powstała w 1802 wKonarach kołoWołowa naDolnym Śląsku (wówczas znajdujących się na terytoriumPrus). Projektantem tej cukrowni byłFranz Karl Achard.
Rozszerzenie się produkcji cukru z buraków cukrowych na skalę przemysłową datuje się na drugą połowę XIX w.
Pierwsza cukrownia wGalicji powstała w 1823 roku wPużnikach w pow. brzeżańskim założona przezTeodora Mrozowickiego, nazywanego „ojcem cukrownictwa galicyjskiego”, była ona jednocześnie pierwszą cukrownią w Cesarstwie Austrii[2].
Pierwsza cukrownia wKrólestwie Polskim, czyli na terenie ówczesnegozaboru rosyjskiego, powstała w 1827 wCzęstocicach. Założona została przezHenryka Łubieńskiego, uznanego za jednego z polskich pionierów wprzemyśle cukrowym.
W czasie transformacji zniesiono ingerencję państwa w produkcję, obrót cukrem i współpracę pomiędzy plantatorami i cukrowniami. Zlikwidowanomonopol państwa na pośrednictwo w obrocie zagranicznym oraz dotacje i ulgi podatkowe dla nierentownych zakładów. Początkowym efektem tych działań był ujemny wskaźnik rentowności netto branży oraz utratazdolności kredytowej przez co najmniej połowę cukrowni. Z powodu rozdrobnienia i rozproszenia sektora plon cukru oraz produkcja w przeliczeniu na zakład były bardzo niskie, co ograniczało możliwości osiąganiaefektu skali, a konkurencja wymuszała sprzedaż cukru poniżej kosztów produkcji[3][4].
W 1989 roku dwie cukrownie (Unisław, Ostrowite) zostały przejęte przez SugarPol, którego większościowym udziałowcem byłBritish Sugar[5]. W 1992 roku pięć największych cukrowni (Chełmża, Glinojeck, Krasnystaw, Lublin i Ropczyce) przekształcono wjednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Rok później prywatyzacji zaniechano[6].
W 1994 roku uchwalono „ustawę cukrową”, której celem było ustabilizowanie rynku, poprawa sytuacji zakładów produkcyjnych oraz przyspieszenie procesu prywatyzacji. Wprowadzono regulowane administracyjnie kwoty cukrowe, ceny urzędowe na buraki cukrowe i cukier oraz dopłaty do eksportu. Z większości niesprywatyzowanych wcześniej cukrowni utworzono cztery holdingi cukrowe:
Ze względu na trudną sytuację, w niektórych cukrowniach działania restrukturyzacyjne podjęto zanim weszły one do holdingów, a akcje zostały objęte przez inwestorów strategicznych[7][8]. Początkowo prywatyzacja holdingów miała nastąpić przez udostępnienie akcji należących do Skarbu Państwa osobom trzecim lub przez emisję nowych akcji. W 1999 roku zezwolono na sprzedaż pojedynczych zakładów lub grup cukrowni[9]. Również w 1999 roku Sejm zdecydował o wstrzymaniu dotychczasowych działań restrukturyzacyjnych i prywatyzacji oraz wezwał rząd do utworzenia nowego podmiotu,Krajowej Spółki Cukrowej. Przedsiębiorstwo to powstało w sierpniu 2002 roku i kontrolowało 27 cukrowni oraz około 40% polskiego rynku produkcji cukru. Do KSC nie weszło 16 cukrowni Śląskiej Spółki Cukrowej, sprzedanych w 2000 roku francuskiemu koncernowiSaint Louis Sucre (w 2001 przejętemu przezSüdzucker[10]) oraz pozostałe sprywatyzowane cukrownie, znajdujące się wówczas w rękach czterech koncernów: British Sugar Overseas,Pfeifer & Langen, Südzucker orazNordzucker[8][11].
Z 78 cukrowni działających w roku 1990, do roku 2000 zamknięto dwie (Chełmica, Klecina)[4]. Procesy restrukturyzacyjne przyspieszyły począwszy od kampanii 2001/2002 wraz ze zwiększeniem udziału inwestorów zagranicznych: rozpoczął się proces zamykania nierentownych zakładów, koncentracji produkcji w najbardziej efektywnych zakładach produkcyjnych oraz zmniejszanie areału uprawy buraków cukrowych oraz liczby plantatorów przy równoczesnym wzroście plonu buraka cukrowego. Do 2006 roku liczba zakładów zmniejszyła się do 40[3].
Od 2004 roku branża zaczęła podlegać prawodawstwu unijnemu, w którym obowiązywały wówczas kwoty produkcyjne, ceny interwencyjne cukru, gwarantowana cena minimalna buraków cukrowych, dopłaty do eksportu, system ceł importowych oraz kontyngentów, których celem było ograniczenie importu[3]. W 2005 wdrożono reformę regulacji rynku cukru, której celem było ograniczenie produkcji cukru w celu wyeliminowania nadwyżek, ustabilizowanie rynku, zwiększenie konkurencyjności sektora oraz dostosowanie się do niekorzystnej dla UE decyzjiWTO oraz sytuacji po zapowiedzianym zniesieniu ceł importowych na cukier dla państw najbiedniejszych w ramach inicjatywy „Everything but Arms”[12]. W czasie trwania reformy pięć krajów unijnych całkowicie zrezygnowało z produkcji cukru, zamknięto 73 cukrownie (ze 179) z tego 22 (z 40) w Polsce[13]. Wśród nich osiem zamknięto za rekompensatą na podstawie przepisów reformy[14], a w przypadku kilkunastu zrzeczono się kwoty cukru bez demontażu urządzeń produkcyjnych[12]. Reforma okazała się niekorzystna dla przemysłu cukrowniczego w Polsce, ponieważ krajowa kwota produkcyjna została obniżona poniżej poziomu spożycia. Efektem była mniejsza podaż cukru oraz dalsza koncentracja produkcji w dużych i zmodernizowanych cukrowniach[3].
W 2013 roku, po prawie dwóch latach negocjacji,Parlament Europejski,Komisja Europejska orazRada Unii Europejskiej porozumiały się co do terminu ostatecznego zniesienia kwot cukrowych[15]. 30 września 2017 roku kwoty produkcji cukru zniesiono. System funkcjonował przez prawie 50 lat i był to ostatni system kwot rolnych funkcjonujący w UE[16]. Zniesiona została także cena minimalna na buraki oraz cena referencyjna cukru. Utrzymano dopłaty bezpośrednie do upraw buraków cukrowych. Na skutek likwidacji kwotUnia Europejska z importera stała się eksporterem cukru. W Polsce produkcja cukru orazeksport wzrosły do rekordowych poziomów, równocześnie cena spadła jednak do poziomu najniższego od dekady[17].