Ten artykuł dotyczy cmentarza wyznanionego na Powązkach. Zobacz też:cmentarz Wojskowy na Powązkach. nr rej. 445/1 z 1 lipca 1965 (cmentarz)[1], 445/3 z 1 lipca 1965 (katakumby)[1], A-835 z 2.0.2009 (mur)[1], A-1618 z 20.10.2020 (Aleja Zasłużonych)[1] | |||
 Fragment nekropolii | |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||
| Adres | ul. Powązkowska 1 | ||
| Typ cmentarza | wyznaniowy | ||
| Stan cmentarza | czynny | ||
| Powierzchnia cmentarza | |||
| Liczba pochówków | ok. 1 mln | ||
| Liczba grobów | ok. 70 tysięcy[3] | ||
| Data otwarcia | |||
| Zarządca | Kuria Metropolitalna Warszawska | ||
Mapa cmentarza | |||
Położenie na mapie Warszawy  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |||
 52°15′07″N 20°58′22″E/52,251944 20,972778 | |||
| |||
| Strona internetowa | |||
Cmentarz Powązkowski[2][4], zwyczajowoStare Powązki[5] lubPowązki Cywilne – zabytkowanekropolia znajdująca się przy ul. Powązkowskiej 1 wWarszawie.
Cmentarz o powierzchni 43 ha jest położony na terenie dzielnicyWola, między ulicami:Okopową, Powązkowską, Tatarską i Jana Ostroroga. Opiekę nad nim sprawujeKuriaMetropolitalna Warszawska, którą reprezentuje zarząd cmentarza. Rolę opiekuna społecznego pełniSpołeczny Komitet Opieki nad Starymi Powązkami im. Jerzego Waldorffa.
Cały teren cmentarza jest objęty ścisłą ochronąkonserwatorską.
Cmentarz został założony 4 listopada 1790 (dzień św. Karola Boromeusza) na działce podarowanej przez rodzinęSzymanowskich[6]. Poświęcono go 20 maja 1792 w obecności króla i początkowo zajmował powierzchnię ok. 2,6ha[7].
W 1792 ukończono tam budowękościoła św. Karola Boromeusza, ufundowanego przez duchowieństwo warszawskie, a zaprojektowanego przezDominika Merliniego[8]. Jeszcze przed poświęceniem cmentarza wystawiono tam również tzw.katakumby.
W 1812 roku miało miejsce pierwsze poszerzenie terenu cmentarza. Grunty przekazane zostały przez osobę z rodziny Korwin-Szymanowskich. Kolejne poszerzenie cmentarza miało miejsce w 1820 o grunty sprzedane przez Jakuba Łaszczyńskiego zajmujące obecne kwatery 27 i 34 oraz klin od nr 27 wprost do numeru 177 wprost[9]. Kolejne poszerzenie cmentarza miało miejsce w 1830 roku. Zakupiono kolejne grunty od rodziny Łaszczyńskich (kwatery nr 28 Wprost 30 Wprost 32 Wprost i I-IV). W 1837 roku cmentarz został powiększony o kolejne 13 hektarów wzdłuż obecnej ulicy Tatarskiej i od ulicy Powązkowskiej do ulicy Ostroroga[10]. Na zakupionych terenach znajdują się obecnie kwatery 47/48 do 63, od 71 do 104, od 83 do 104, od 83 do 123, od 105-112, od 113 do 115. W 1841 rozszerzono cmentarz o parcele majątku Ciszewskich, znajdowały się na nich kwatery 162-176. Po kolejnej rozbudowie z 1844 roku cmentarz poszerzył się o kwatery od H do M, 43,44, 177-Q. Rok później na skutek regulacji drogi przez wojsko, cmentarz został poszerzony o tereny kwater 64-68 oraz N-U[11]. W latach 1851–1852 cmentarz powiększył się o tereny kupione od Józefy Graffowej i Marianny Ścisłowskiej. Kolejne poszerzenia cmentarza z lat 1864, 1865 i z 1871 roku zostały przeprowadzone przezRadę Administracyjną Królestwa Polskiego na zasadzie wywłaszczenia[11]. W późniejszych latach na skutek kolejnych korekt ulic cmentarz osiągnął obecną powierzchnię 43 hektarów.
Po zniwelowaniu w 1875wału Lubomirskiego i przeprowadzeniu w jego miejscu ulicy Okopowej w 1887 nekropolia została włączona w granice administracyjne Warszawy[12].
We wrześniu 1939 roku uszkodzone zostało 29 kwater. Niewyremontowane groby zostały przez zarząd cmentarza rozebrane. W 1942 roku na skuteknalotów radzieckich zostało uszkodzonych kilka kwater od strony ulicy Okopowej[13]. Podczasokupacji niemieckiej znajdowały się tu podziemne arsenały broni. Podczaspowstania warszawskiego Niemcy wprowadzili na jego teren czołgi[14].
W 1965 roku nekropolia razem z kościołem i katakumbami została wpisana dorejestru zabytków[1].
Do 1970 trwała odbudowa katakumb, na skutek braku dokumentacji i zniszczeń wojennych nie wszystkie udało się odrestaurować i przywrócić na właściwe miejsce[14]. W budynku katakumb zorganizowano równieżmauzoleum, gdzie złożono prochy zamordowanych wobozach koncentracyjnych.
W 1974 z inicjatywyJerzego Waldorffa powstał Społeczny Komitet Opieki nad Starymi Powązkami, któremu po jego śmierci (1999) nadano jego imię[15]. Aby zapewnić środki finansowe na remonty kaplic, nagrobków i rzeźb znajdujących się na cmentarzu Waldorff zainicjował corocznąkwestę na ten cel prowadzoną przezdziennikarzy,aktorów,artystów i innych ludzi kultury[15].
W 2009 do rejestru zabytków wpisano ogrodzenie (ceglany mur) cmentarza, a w 2020 – Aleję Zasłużonych[1].
W 2010 rozpoczął się remont ok. 4,5 km muru otaczającego nekropolię[16]. W 2012 zawalił się fragment muru oddzielający cmentarz odcmentarza żydowskiego; zniszczeniu uległo około 70 nagrobków[16]. Remont muru zakończono w 2024[16].
W lipcu 2014 cmentarz, razem z pięcioma innymi nekropoliami tworzącymi zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych naPowązkach, został uznany zapomnik historii[17].
W 2019 na cmentarzu znajdowało się ok. 70 tys. nagrobków[18].
W 2024 coroczna kwesta organizowana na cmentarzu od 1975 roku przez Społeczny Komitet Opieki nad Starymi Powązkami im. Jerzego Waldorffa została wpisana naKrajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego[19].
Osobny artykuł:Pochowani na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Zobacz też kategorię:Pochowani na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.Wśród pochowanego ok. 1 miliona osób[3] znajduje się wielu znanych i zasłużonych ludzi, w tym żołnierze powstań narodowych odinsurekcji kościuszkowskiej dopowstania warszawskiego, działacze niepodległościowi, wybitni pisarze, poeci, uczeni, artyści, myśliciele, lekarze, prawnicy, politycy, sportowcy, duchowni. Część z nich spoczęła w założonej w 1925 Alei Zasłużonych[20].
