Chrzest – wchrześcijaństwie obrzęd nawrócenia i oczyszczenia z grzechów, sprawowany na polecenie samego jego założycielaJezusa Chrystusa (por.Mt 28,18–20)[1]. Będącobmyciem wodą, któremu towarzyszysłowo (Ef 5,26) stoi na początku drogiwiary każdego z uczniów Chrystusa, jest pierwszym zsakramentówwtajemniczenia chrześcijańskiego. DeklaracjaŚwiatowej Rady Kościołów z 1982 roku wymienia następujące istotne elementy chrztu: wysłuchanie nauk Pisma Świętego dotyczących jego znaczenia, przyzywanieDucha Świętego, wyrzeczenie się zła, wyznanie wiary wTrójcę Świętą, wykorzystanie wody. Osoba ochrzczona ma również wyrazić przekonanie, że chrzest da jej nową tożsamość syna lub córkiBożej oraz że jako członek Kościoła jest powołana, aby głosićEwangelię. Obrzęd tenwciela daną osobę w Chrystusa – ukrzyżowanego izmartwychwstałegoPana – i łączy zludem BożymNowego Przymierza[1]. Trynitarne rozumienie chrztu odrzucają wspólnoty religijne czerpiące z tradycjiantytrynitaryzmu.
Pochodzenie polskiego słowachrzest oraz pokrewnych słów w innych językach słowiańskich np.křest wczeskim czyКрещение wrosyjskim nie jest całkiem jasne. Wywodzi się je w ostatecznym rachunku od imienia Chrystusa (łac.Christus, greckieKhristos – odkhrein – namaszczać). Słowochrzest nie jest więc przekłademgreckiego inowotestamentowego wyrazubáptisma, które w większościpolskich przekładów Biblii tłumaczone jest nachrzest, a dosłownie znaczy „zanurzenie”[2]. Chrześcijanie wierzą, że jednoczy on z tajemnicąpaschalną, męki, śmierci izmartwychwstania Chrystusa dla uzyskania przebaczenia wszystkichgrzechów i odrodzenia do nowego życia wDuchu Świętym, życia w wieczności[3][4]. Jest to obrzęd wyznaniawiary, czyniący członkiemKościoła-Ciała Chrystusa (por.Rz 11,9)[5]. Wedługkatolickich historyków chrześcijaństwaJ.Daniélou i I. Marrou rytuał chrztu chrześcijańskiego ma swe odległe korzenie w chrzciejordańskim udzielanym przezJana Chrzciciela mieszkańcom Jerozolimy (por.Łk 3,7), bezpośrednie zaś wechrzcie Chrystusa w Jordanie[6].
Poza chrześcijaństwem, formą zewnętrznie podobną do chrztu są obmycia rytualne. Do tej pory wjudaizmie praktykowane jest obmycie z rytualnejnieczystości,chasydzi czynią to w specjalnie do tego przeznaczonym baseniku zwanymmykwą. Obmycie rytualne jest praktykowane również w wielu innychreligiach.
Używane wNowym Testamencie na oznaczenie chrztugreckie słowoτο βάπτισμα (to baptisma) (Mt 21,25 /i par.: Mk 11,30 oraz Łk 20,24/; Mk 1,4; 10,39; Łk 3,3; 7,29; Rz 6,4; Ef 4,5 i in.), pochodzące odgreckiego czasownikaβαπτίζειν, oznacza zanurzenie ciała w znaczeniu religijnym. Jego duchowym skutkiem jest oczyszczenie, obmycie serca z brudów duchowych. W odróżnieniu od niego, zwyczajne zanurzenie, bez znaczenia duchowego, oddawane jest przez autorów języka greckiego przez inne, podobne słowo:βάπτειν (Baptein)[7].
WStarym Testamencie znaleźć można obrzędy oczyszczeń, przygotowujące nowotestamentalny chrzest (zob.mykwa).Stary Testament zawiera też liczne epizody odczytywane jako figuratywne, prorocze zapowiedzi chrztu:
Nauczanie Nowego Testamentu na temat chrztu można ująć w czterech etapach, które ukazują ciągłość jego rozwoju:
Chrzest Janowy rozpoczął publiczną działalność Jezusa.Jan mówił:Ja Go przedtem nie znałem, ale przyszedłem chrzcić wodą w tym celu, aby On się objawił Izraelowi (J 1,31Biblia Tysiąclecia /BT/, por. Mk 1,1-5).
Jezus nauczał o konieczności chrztu w czasie swej publicznej działalności:Zaprawdę, zaprawdę, powiadam ci, jeśli się ktoś nie narodzi z wody i z Ducha, nie może wejść do królestwa Bożego (J 3,3-6 BT)
Jezus Chrystus, po swojej męce, śmierci izmartwychwstaniu przekazałKościołowi władzę chrzczenia:Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego (Mt 28,19, por. Mk 16,15-16).
Apostołowie głosili i udzielali chrztu poZesłaniu Ducha Świętego:Nawróćcie się – powiedział do nich Piotr – i niech każdy z was ochrzci się w imię Jezusa Chrystusa na odpuszczenie grzechów waszych, a weźmiecie w darze Ducha Świętego (Dz 2,38; por. Dz 10,47-48)[9].
Chrzest, którego udzielałJan Chrzciciel nadJordanem odróżniał się od tradycyjnych żydowskich obmyć rytualnych. Miał za to wiele wspólnych cech z praktykowanym wsynagogach w I wiekuchrztem prozelitów[18]. Chrzest, przez który włączano dorosłych konwertytów w Lud Izraela, był ukierunkowany ku zewnętrznej, rytualnej czystości. Rozumiano jednak, że dzięki niemu przyjmującyjudaizm podejmuje nowe, odmienne od dotychczasowego życie i staje się w stosunku doPrawa jak „nowonarodzone dziecko”. Wydaje się więc, żechrzest prozelitów stał za chrztem udzielanym przez Jana, który jednak był czymś unikalnym:
Przed chrztem Janowym dokonywało się wyznanie grzechów (por. Mk 1,5), stąd jego celem nie byłarytualna czystość nakazywana w Księdze Kapłańskiej, lecz czystość od grzechów.
Jan nie chrzcił ludzi po to, by przyjąć ich do jakiejś nowej religijnej wspólnoty, lecz aby przygotować drogęParuzji, przyjściuMesjasza ikrólestwa Bożego
W odróżnieniu od obmyć rytualnych, gdzie przychodzący domykwy dokonuje samo-zanurzenia, w przypadku chrztu w Jordanie przystępujący byli zanurzani przez Jana. Był po raz pierwszyszafarzem,chrzcicielem, który udzielał tego chrztu[19].
Według tradycji, chrzest Jezusa odbył się w tym samym miejscu, co przeprawa Izraela przez Jordan pod wodząJozuego, gdy wchodzili do Ziemi obiecanej (por.Księga Jozuego 3,14-17).Ewangelia Łukasza po chrzcie Jezusa umieszcza jego genealogię, która cofa się aż doAdama, ukazując uniwersalne znaczenie misji Jezusa dla całej ludzkości[20]. Jak zwrócił uwagęBenedykt XVI w książceJezus z Nazaretu, w opisie tej ewangelii, Jezus przyjmuje chrzest modląc się (Łk 3,21), podobnie jak czynił to w innych ważnych momentach swej misji. Sens wejścia Jezusa do wód Jordanu okazał się w pełni dopiero po wydarzeniu krzyża. Było to wejście w śmierć, będącą skutkiem grzechów. Jezus uczynił to zamiast innych, biorąc na siebie konsekwencje zła, które uczynili. Jezus staje sięJonaszem, który kazał się wrzucić do morza (Jon, 1,12). Słowa o Baranku Bożym, są nawiązaniem do wizjiIzajasza 53,7 i stanowią „dokonaną w kontekście teologii Krzyża interpretację chrztu Jezusa i jego zstąpienia w otchłań śmierci”.Symboliczne są również otwarte niebiosa, proklamacja misji Jezusa, która bierze się z tego Kim jest – Synem Bożym, a nie z tego co robi. A także objawienie sięTrójcy: Ojca, Syna i Ducha[21].
Jeden z ważniejszych fragmentów mówiących o nauczaniu Jezusa w czasie jego publicznej działalności na temat chrztu znajduje się wEwangelii Jana, w rozmowie z faryzeuszemNikodemem: 3,1-21. Fragment ten następuje po opisieprzemiany wody w wino w Kanie galilejskiej (J 2,1-11) i po oczyszczeniuŚwiątyni (J 2,13-22). Były to dwa znaki zapowiadające nowy kultmesjański. Zaraz po nich Ewangelia jakby przedstawia kandydatów do przyjęcia głoszonej przez Jezusawiary. Jednym z nich był właśnie Nikodem, jeden zfaryzeuszów, dostojnik żydowski,rabin (por. J 3,10). Był członkiemSanhedrynu czyli Wysokiej Rady (por. Łk 23,13.35; 24,20; Dz 3,17). W rozmowie z Nikodemem Jezus starał się pomóc mu wznieść się na wyższą płaszczyznę rozumienia spraw Bożych. Mówił o konieczności powtórnego narodzenia „z góry” (gr.anothen), niezbędnego, by ujrzećkrólestwo Boże i wejść do niego. Według Jezusa jest to możliwe dzięki chrztowi, który Jezus określił jako narodzenie się nie „z ciała”, lecz „z wody i Ducha” (w. 3,5). Sprawcą tych nowych narodzin jestDuch Święty, mocniej zaakcentowany przez Jezusa niż woda. Jak zauważyłAugustyn JankowskiOSB „dwuznaczność przysłówkaanothen połączyła tutaj w sposób nowy Boskie pochodzenie Syna Bożego – Logosa – sprzedWcielenia, znane z Prologu (1,1.18), ze skutkiem chrztu sakramentalnego, tam zaledwie zarysowanym ogólnikowo i w ogóle bez wzmianki o Duchu Świętym (1,12n)”. W rozmowie zestawione zostaje naturalne wydarzenie narodzenia z łona matki i odrodzenie sakramentalne w chrzcie, narodziny „z wody i z Ducha” (J 3,5). Mimo trudności Nikodema z uchwyceniem sensu słów Jezusa o narodzinachz wysoka przez chrzest, nocna rozmowa z tym jednym z duchowych przywódcówIzraela okazała się owocna. Nikodem w wieczór pogrzebu Jezusa pojawił się wraz z drugim członkiem SanhedrynuJózefem z Arymatei. Okazał się niezwykle hojnym, przyniósł bowiem kilkadziesiąt, według opisu Ewangelii, od 20 do 70 kilogramów sproszkowanych wonności (J 19,39n)[22].
Istotnym etapem w rozwoju nauczania Nowego Testamentu o chrzcie jest polecenie Jezusa Chrystusa dane uczniom już po Jego śmierci izmartwychwstaniu, a przedwniebowstąpieniem.Ewangelia Mateusza, podaje słowa Jezusa następująco :
Wtedy Jezus podszedł do nich i przemówił tymi słowami: Dana Mi jest wszelka władza w niebie i na ziemi. Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Uczcie je zachowywać wszystko, co wam przykazałem. A oto Ja jestem z wami przez wszystkie dni, aż do skończenia świata (Mt 28,18-20, por. Mk 16,15-18; Łk 24,44-48).
Redakcja słów Jezusa o nauczaniu wszystkich narodów i chrzczeniu ich, zwłaszcza sformułowanietrynitarne może być śladem formułyliturgicznej używanej w Kościeleapostolskim przy udzielaniu chrztu w czasie, kiedy Ewangelia Mateusza była spisywana, czyli po roku 70[23]. Może też mieć korzenie w apokaliptycznej triadzie:Boga, Syna Człowieczego lubWybranego, orazAnioła z wizjiDaniela 7,Ezechiela 1 (por.1 Enoch 14)[24]. Uczeni zwracają uwagę, np. Burkhard Neunheuser iRudolf Schnackenburg, że zarówno w Dziejach Apostolskich, jak i u św. Pawła, występuje formuła chrztu w „imię Jezusa”. Wskazują jednocześnie, że zawsze rozumiano związek chrztu także z Ojcem, który posłał Jezusa, i z Duchem, którego Ojciec posyła w imię Jezusa, (por. 1 Kor 1,13; Dz 1,5; 2,38). O elastyczności co do formuły chrzcielnej świadczy tekstDidache, starszy od niektórych najmłodszych ksiąg Nowego Testamentu, który używa na przemian obydwóch formuł, trynitarnej i w imię Jezusa[25][26].
Piotr Apostoł nauczał na temat chrztu w swymPierwszym Liście.Duchowych skutków tego obrzędu dotyczą szczególnie dwa fragmenty:
Niech będzie błogosławiony Bóg i Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa. On w swoim wielkim miłosierdziu przez powstanie z martwych Jezusa Chrystusa na nowo zrodził nas do żywej nadziei: do dziedzictwa niezniszczalnego i niepokalanego, i niewiędnącego, które jest zachowane dla was w niebie. Wy bowiem jesteście przez wiarę strzeżeni mocą Bożą dla zbawienia, gotowego objawić się w czasie ostatecznym.(...) Jesteście bowiem ponownie do życia powołani nie z ginącego nasienia, ale z niezniszczalnego, dzięki słowu Boga, które jest żywe i trwa (1 P 1,3-5 oraz 23).
Niektórzy uczeni, jak P. Boisnard czy Carlo Rocchetta, zwrócili uwagę, że można tu dostrzec inspirację katechezamimistagogicznymi głoszonymi doneofitów, nowo-ochrzczonych[27]. Według Burkharda Neunheusera,nauczanie o nowym życiu chrześcijan dokonującym się wzmartwychwstałym Jezusie, chociaż nie wymienia chrztu z nazwy, jednak nabiera pełnego znaczenia jedynie w powiązaniu z tym wydarzeniem. W wersie 2,2 Piotr mówi o swych adresatach jako o „niedawno narodzonych niemowlętach” (gr.αρτιγέννητα). Są oni jak „żywe kamienie... budowani jako duchowa świątynia”, wezwani by być „wybranym plemieniem, królewskim kapłaństwem, narodem świętym, ludem [Bogu] na własność przeznaczonym”. Bóg ich wezwał „z ciemności do przedziwnego swojego światła” (w. 2,5 i 9)[28].
Chrzest jest wymieniony przez apostoła w dalszym ciągu Listu, w trzecim rozdziale. Piotr ukazał tam znaczenie zbawcze chrztu zapowiedzianego przez arkę Noego ratującą przed śmiercionośnym potopem:
...Za dni Noego cierpliwość Boża oczekiwała, a budowana byłaarka, w której niewielu, to jest osiem dusz, zostało uratowanychprzez wodę. Teraz również zgodnie z tymwzorem ratuje was ona we chrzcie (dosł....uratowanych przez wodę, i /przez/ którą was /jako/odbicie teraz zbawia chrzest, gr.διεσώθησαν δι΄ύδατος. ο και υμαςαντίτυπον νυν σώζει βάπτισμα), nie przez obmycie brudu cielesnego, ale przez zwróconą do Boga prośbę o dobre sumienie, dzięki zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa (1 P 3,20-21,Biblia Tysiąclecia).
Uratowanie,zbawienie „ośmiu dusz” z wód potopu za pomocą arki było typem, figurą, proroczą zapowiedzią chrztu –anty-typu, „odbicia”, doskonałego obrazu wód i zbawiennej łodzi. Jak zauważyłStanisław Hałas SCJ, przesłaniem tego fragmentu jest to, że „zbawienieeschatologiczne, które dokonuje się przez wodę chrztu, jest... analogiczne do zbawieniaprotologicznego z czasów potopu”.
Autor ten zwrócił uwagę na zadziwiająco pozytywnie ukazaną rolę wód potopu, które przecież unicestwiły ludzi na ziemi. Woda jest ukazana jako zbawienie dla tych, którym Bóg był życzliwy. Jak opowiadaKsięga Rodzaju, Niegodziwość ludzkości była tak wielka, że Bóg „pożałował, że stworzył ludzi na ziemi i zasmucił się” (Rdz 6,6). Rzeczywiście, woda była środkiem zgładzenia grzesznego świata, ale równocześnie na swych falach uniosła arkę wraz z Noem, jego rodziną i zwierzętami. Takie niszczące działanie wody dla jednych, niegodziwych, a pozytywne dla innych sprawiedliwych, ukazane zostało także wKsiędze Mądrości: krwista, brudna, niezdatna do picia wodaNilu dlaEgipcjan przeciwstawiona jest tam obfitej, czystej wodzie ze skały dla Izraela (por. Mdr 11, 6–14). Również wodyMorza Czerwonego, rozstępując się, dla Izraela okazały się pomocne, Egipcjanom zaś zgotowały śmierć (por.Wj 15,1–13).
„Osiem dusz” wybawionych przez wodę od zagłady potopu jest w Liście Piotra symbolem małej liczby dusz, w kontraście do wielkiej liczby zbawionej przez chrzest[29]. Później, w egzegeziepatrystycznej liczba osiem stanie się symbolem doskonałości, poprzez nawiązanie doósmego dnia, z którym przychodzi doskonała, spełniona rzeczywistość nowego stworzenia w zmartwychwstaniu[30]. Stąd oktagonalny (ośmiokątny) kształtbaptysteriów w pierwszych wiekach Kościoła będzie bezpośrednim nawiązaniem do symboliki arki Noego[31].
Słowo figura,typ (gr.τύπος) to swego rodzaju techniczne biblijne określenie wydarzeń i obrzędówStarego Testamentu będących duchową zapowiedzią wydarzeńNowego Testamentu. Tak jak w następującym fragmencie1 Listu do Koryntian 10,1–6:
Nie chciałbym, bracia, żebyście nie wiedzieli, że nasi ojcowie wszyscy, co prawda, zostawali pod obłokiem, wszyscy przeszli przez morze, i wszyscy byli ochrzczeni w [imię] Mojżesza, w obłoku i w morzu; wszyscy też spożywali ten sam pokarm duchowy i pili ten sam duchowy napój. Pili zaś z towarzyszącej im duchowej skały, a ta skała – to był Chrystus. Lecz w większości z nich nie upodobał sobie Bóg; polegli bowiem na pustyni.Stało się zaś to wszystko, by mogło posłużyć zaprzykład dla nas (dosł.Te wszystkie wydarzenia stały się naszymitypami, gr.Ταυτα δετύποι ημων εγενήθησαν), abyśmy nie pożądali złego, tak jak oni pożądali.
Jak zauważył Neunheuser, konsekwentniprotestanccy teolodzy mają problem z interpretacją wersu 3,21 Pierwszego Listu Piotra mówiącego o zbawieniu przez chrzest. Zgodnie z podstawową zasadą ich tradycjiteologicznej zbawia bowiem „sama wiara” – „sola fides”. Dlatego rzeczywistości takie, jak chrzest, są dla nich jedynie znakami, które mają wzbudzić wiarę. Markus Barth,szwajcarskiteolog tradycjikalwińskiej, interpretując słowa z w. 3,21 „teraz chrzest was zbawia” (gr. υμας... νυν σώζει βάπτισμα), przekonywał, że chrzest jest jedynie modlitwą, dzięki której człowiek rozpoczyna w swym życiu dobre postępowanie, które jest potwierdzeniem i urzeczywistnieniem wiary i obietnic Bożych. Według tego autora, Piotr przestrzega, aby chrześcijanie „nie żywili wiary w chrzest zamiast pokładania swej ufności w Duchu Świętym... Chrześcijanie mają wiedzieć, że jedynieDuch Święty... uświęca, a ich zbawienie jest zagwarantowane przez zmartwychwstanie Chrystusa, nie zaś przez akty kultu...”[32]. Katoliccy egzegeci rozumieją natomiast, że mówiąc o „chrzcie, który zbawia” na podobieństwo arki zbawiającej od wód potopu, apostoł Piotr uznał akt przyjęcia chrztu zawydarzenie zbawcze. A więc osobę przyjmującą chrzest zwiarą zbawia nie tylko sama ta wiara, ale także uczestnictwo w tym obrzędzie, dzięki zbawczej mocy Ducha Świętego działającej w nim[28][29].
Aby zrozumieć teologię chrztuPawła z Tarsu, wpierw należy poznać podstawowe, charakterystyczne idee jego nauczania, będące kontekstem refleksji chrzcielnej apostoła. Pomoże to lepiej zrozumieć siedem podstawowych znaczeń-obrazów chrztu w jego refleksji. Chrzest bowiem to dla Apostoła Narodów:
Jak zauważyłRudolf Schnackenburg, podstawowym pragnieniem Pawła, które naznaczyło wszystko co mówił i robił, było doprowadzenie ludzi do spotkania realnego i żywego Chrystusa i do utworzenia z Nim żywej więzi: „Oto ponownie w bólach was rodzę, aż Chrystus w was się ukształtuje” (Ga 4,19)[34].
Główne tematy nauczania Pawła jako kontekst teologii chrztu
W centrum apostolskiego przesłania Pawła było głoszenie tego, co można określić jakowydarzenie Chrystusa. Wpisywało się ono w pierwotnykerygmat Kościoła: Jezus umarł, został pochowany i powstał z martwych zgodnie z Pismem (1 Kor 15,3n). Fundamentem jegoChrystologii byłakenoza, ogołocenie Osoby Jezusa Chrystusa, pre-egzystującego jako Słowo-LogosOjca, a następnie wywyższenie (Phil 2. 4-11). Ponownie przyjdzie jako uwielbiony i zwycięskiKyrios, podporządkuje sobie wszystkie siły wrogie Bogu, a na koniec „przekaże królowanie Bogu i Ojcu” (1 Kor 15, 24–28).
Nauczanie Pawła o Chrystusie jest ześrodkowane wokół tematu zbawienia, jestsoteriologiczne. Celem odwiecznego Syna Bożego Jezusa Chrystusa i jego zstąpienia było wybawienie ludzi od wiecznej zatraty:
Cóż więc na to powiemy? Jeżeli Bóg z nami, któż przeciwko nam? On, który nawet własnego Syna nie oszczędził, ale Go za nas wszystkich wydał, jakże miałby wraz z Nim i wszystkiego nam nie darować? (Rz 8,31–32).
Dlatego uwaga Pawła była skupiona na ukrzyżowaniu i jego głębokim znaczeniu, zgodnie z planem Bożej Mądrości, polegającym na tym, aby wyzwolić ludzi zasadniczo od trzech rzeczywistości: mocy grzechu i śmierci,Prawa, które je pobudza, orazżycia wedługciała (gr.sarks). Doprowadzając do końca to wyzwolenie przez swe zmartwychwstanie, Chrystus stał się odnowicielem całego wszechświata – niegdyś stworzonego przez niego, następnie naznaczonego śmiercionośnymi skutkamigrzechuAdama i Ewy – i odkupicielem całej ludzkości. Jako Nowy Adam, pierworodny z nowego stworzenia stał się Głową tej nowej ludzkości (Rz 5,12–21), założycielem nowego rodzaju ludzkiego, uformowanego w jedno ciało.Wiara – kontrastująca z żydowską zasadąPrawa – jestformułą jedności (Ef 4,4-6). Chrzest zaś konkretnym widzialnym sposobem włączenia w tę jedność.Schnackenburg zwrócił uwagę, że „jako podstawa dla teologii chrztu, paralela Adam-Chrystus nabiera najwyższej wagi, ponieważ dzięki niej można wytłumaczyć jak zbawienie uzyskane przez jednego człowieka, Jezusa Chrystusa, może z zasady mieć dobroczynne znaczeniedla wielu”.(...) To że grzech Adama mógł mieć tak nieszczęsne skutki i żewszyscy umarli w nim (1 Kor 15, 22) jest odbiciem sposobu myślenia, dla którego starożytne poglądy o solidarności naturalnych grup społecznych jak rodzina, plemię, naród były decydujące”[35]. W tej perspektywie Paweł nadaje obrzędowi chrztu tę rolę – i jest to jego oryginalny wkład w myśl biblijną – którą miało w Izraeluobrzezanie jako akt przyjęcia do ludu Bożego. Mówi o chrzcie jako o „Chrystusowym obrzezaniu” (gr.η περιτομή του Χριστου, Kol 2:11). Paweł mówił także o „przyobleczeniu Chrystusa” (Ga 3,27; Kol 3,9–10). Chrzcielna teologia Pawła ma swój punkt kulminacyjny w nauczaniu oumieraniu i zmartwychwstaniu z Chrystusem osoby przeżywającej chrzest (por. Rz 6,1–2). Chrzest jest włączeniem całego życia człowieka w zbawczewydarzenie Chrystusa. Jest początkiem całej drogi życiowej polegającym nawspółpogrzebaniu z Nim. Na tej drodze stopniowo ma się wytworzyć więź z Chrystusem, gdyż widzie ona przez wszystkie etapy itinerarium Jezusa, aż do chwalebnego zwieńczenia w królestwie Bożym[36].
Paweł pisał o chrzcie jako o kąpieli oczyszczającej z grzechów w1. Liście do Koryntian 6,11:
Czyż nie wiecie, że niesprawiedliwi nie posiądą królestwa Bożego? Nie łudźcie się! Ani rozpustnicy, ani bałwochwalcy, ani cudzołożnicy, ani rozwiąźli, ani mężczyźni współżyjący ze sobą, ani złodzieje, ani chciwi, ani pijacy, ani oszczercy, ani zdziercy nie odziedziczą królestwa Bożego. A takimi byli niektórzy z was. Lecz zostaliścieobmyci (gr. απολούεσθαι), uświęceni i usprawiedliwieni w imię Pana naszego, Jezusa Chrystusa i przez Ducha Boga naszego! (1 Kor 6,9-11BT)
W obrazie obmycia Paweł jest wierny teologii chrzcielnej wczesnego, pierwotnego Kościoła. Chrzest rozumie jako uświęcające i usprawiedliwiające obmycie z grzechów (1 Kor. 6:11). Dotyczy ono nie tylko poszczególnych chrześcijan, ale Kościoła jako całości. Jak pisał wLiście do Efezjan, kąpieli tej, jako dziewicza oblubienica Chrystusa, doznała cała wspólnota wierzących (Ef 5,26)[37].
Obraz kąpieli (gr. λουτρόν) ma u Pawła jeszcze inne znaczenie – powoduje odrodzenie i odnowienie. WLiście do Tytusa napisał:
Gdy zaś ukazała się dobroć i miłość Zbawiciela naszego, Boga, do ludzi, nie ze względu na sprawiedliwe uczynki, jakie spełniliśmy, lecz z miłosierdzia swego zbawił nas przezobmycie odradzające i odnawiające w Duchu Świętym, którego wylał na nas obficie przez Jezusa Chrystusa, Zbawiciela naszego, abyśmy usprawiedliwieni Jego łaską stali się w nadziei dziedzicami życia wiecznego. (Tt 3,4-7 BT)
„Obmycie odrodzenia i odnowy Ducha Świętego” (gr. λουτρόν παλιγγενεσίας καί ανακαινώσεως πνεύματος αγιου). Odrodzenie jest działaniem stwórczym, w przeciwieństwie do niszczenia (gr. διαφθείρειν) człowieka zewnętrznego, o którym mówił apostoł w2. Liście do Koryntian 4,16. Jest to coś zbliżonego do przemiany przez odnawianie umysłu, o której mowa wLiście do Rzymian 12,2. Dokonuje jej stwórczyDuch Święty. O odrodzeniu (gr. παλιγγενεσία) mowa jest wNowym Testamencie nie tylko u Pawła, równieżEwangelia Mateusza 19:28 mówi oeschotologiczno-kosmicznym odrodzeniu. Jego określenie jest pokrewneapokaliptyce, oznacza ono nowe stworzenie świata w przyszłym wieku. Odniesienie zastosowane przez Pawła w Tt 3,5 w odniesieniu do odkupienia jednostki jest czymś szczególnym[38].
Przypisanie do Chrystusa i włączenie w Ciało Chrystusa
Dla Pawła chrzest jest związany z imieniem Jezusa i przypisuje daną osobę do wspólnoty Kościoła, której Jezus jest głową. Można to dostrzec we fragmencie jego1. Listu do Koryntian, w którym mówi on o podziałach w kościele wKoryncie:
Przeto upominam was, bracia,w imię Pana naszego, Jezusa Chrystusa, abyście żyli w zgodzie i by nie było wśród was rozłamów; abyście byli jednego ducha i jednej myśli. Doniesiono mi bowiem o was, bracia moi, przez ludzi Chloe, że zdarzają się między wami spory. Myślę o tym, co każdy z was mówi: Ja jestem od Pawła, a ja od Apollosa; ja jestem Kefasa, a ja Chrystusa. Czyż Chrystus jest podzielony? Czyż Paweł został za was ukrzyżowany?Czyż w imię Pawła zostaliście ochrzczeni? Dziękuję Bogu, że prócz Kryspusa i Gajusa nikogo z was nie ochrzciłem. Nikt przeto nie może powiedzieć, że w imię moje został ochrzczony. (1 Kor 1,10–15 BT)
Wyrażenie chrzcić w imię Chrystusa nie jest tu wprost użyte, ale należy je wyczytać z kontekstu, w którym Paweł zaprzecza, by ktokolwiek był ochrzczony w imię Apostoła. Mowa tu o przynależności do wspólnoty wszystkich tych, którzy zostali ochrzczeni w to samo imię. Znaczenie pozytywne trzech retorycznych pytań Pawła można sformułować w następujący sposób:
Chrystus jest niepodzielony i niepodzielny
Jedynie Chrystus umarł za was i dlatego jedynie do niego należycie (por. 1 Kor 3,23, 6,19; 2 Kor 10,7).
Zostaliście ochrzczeni w imię Chrystusa (a nie w imię kogoś innego).
Według Schnackenburga, formuła «w imię» (gr. εις το όνωμα) powiązana ze słowem «chrzcić» musiała zostać wzięta z języka szkołyrabinicznej jako tłumaczenie hebrajskiego słowa «le-shem» (Imię). Wypowiedzenie imienia wskazywało cel obmycia. Wers 13b przywołuje głębszy kontekst tego obmycia: „Czy Paweł został za was ukrzyżowany?”. Chrystus umarł za Koryntian, nabył ich dla siebie i we chrzcie zostali związani z nim. Z innych fragmentów można zrozumieć, że Paweł rozumie jedność (gr.koinonia) ochrzczonych z Chrystusem jako rzeczywistą, duchową i osobistą, ustanowioną przez boskie πνευμα (por. Ga 3,27, 1 Kor 12,13). W samym tym wyrażeniu z wersu 13b nie można się jednak doszukiwać zbyt mistycznego sensu, bliższa jest tu interpretacja jurydyczna[39].
W dwunastym rozdziale tegoż Listu Paweł mówił o chrzcie w odniesieniu do Ducha Świętego, wskazując, że sakrament włącza ochrzczonego w ciało Kościoła – ciało Chrystusa:
Podobnie jak jedno jest ciało, choć składa się z wielu członków, a wszystkie członki ciała, mimo iż są liczne, stanowią jedno ciało, tak też jest i z Chrystusem.Wszyscy bowiem w jednym Duchu zostaliśmy ochrzczeni, aby stanowić jedno Ciało: czy to Żydzi, czy Grecy, czy to niewolnicy, czy wolni. Wszyscy też zostaliśmy napojeni jednym Duchem (1 Kor 12,12-13 BT).
Chrześcijanie są zatem chrzczeni nie tylko „w Chrystusa” (gr.εις Χριστόν), ale też „w jednym Duchu w jedno ciało” (gr.εις εν σώμα) (w. 13, por. w.27). Duch udziela charyzmatów członkom ciała według tego jak on sam chce, zgodnie z rozporządzeniemPana[40].
Chrzest jako nowa duchowa forma obrzezania i przyobleczenia Chrystusa
Paweł widział rolę obrzędu chrztu analogiczną do tej, którą miało w Izraeluobrzezanie. W Starym Przymierzu było ono rytem inicjacji, przyjęciem do ludu Izraela, duchowego potomstwaAbrahama, który zawarł przymierze z Bogiem (por.Rdz 17,9–14). Połączenie z imieniem Chrystusa wdopełniaczu zdaje się wskazywać, że sam apostoł ukuł to wyrażenie[41]. Chrzest jako nowe, „Chrystusowe obrzezanie” (Kol 2:11) jest zjednoczeniem z Chrystusem Głową i pozbyciem się życia «według ciała», życia pod dyktando ciała opanowanego przez grzech (gr.σαρξ):
Baczcie, aby ktoś was nie zagarnął w niewolę przez tę filozofię będącą wierutnym oszustwem, opartą na ludzkiej tylko tradycji, na żywiołach świata, a nie na Chrystusie. W Nim bowiem mieszka cała Pełnia: Bóstwo na sposób ciała, a zostaliście napełnieni w Nim, który jest Głową wszelkiej Zwierzchności i Władzy. I w Nim też otrzymaliście obrzezanie, nie z ręki ludzkiej, leczChrystusowe obrzezanie, polegające na zupełnym wyzbyciu się grzesznego ciała (dosł.ciałο cielesne, gr. το σώμα της σαρκός),jako razem z Nim pogrzebani w chrzcie, w którym też razem zostaliście wskrzeszeni przez wiarę w moc Boga, który Go wskrzesił. I was, umarłych na skutek występków i nieobrzezania waszego grzesznego ciała, razem z Nim przywrócił do życia. Darował nam wszystkie występki, skreślił zapis dłużny, przygniatający nas nakazami. To właśnie, co było naszym przeciwnikiem, usunął z drogi, przygwoździwszy do krzyża. Dzięki Niemu po rozbrojeniu Zwierzchności i Władz jawnie wystawił [je] na pokaz, powiódłszy je w triumfalnym pochodzie (Kol 2,8–15BT).
Paweł mówi tu o zrzuceniu z siebie we chrzcie „ciała cielesnego” (gr.το σώμα της σαρκός) na podobieństwo wyzbycia się napletka w obrzezaniu, poprzez pogrzebanie go we chrzcie (por. Kol 2,11). Symbolika chrztu jako obrzezania niesie więc te dwa wymiary: inicjacji we wspólnotę Kościoła jako Nowego Izraela, wspólnotę wiary w Chrystusie i porzucenie pogańskiego życia, hołdującego uczynkom ciała. W kontekście chrztu Paweł wLiście do Galatów mówi także o przyobleczeniu Chrystusa:
Wszyscy bowiem przez wiarę jesteście synami Bożymi – w Chrystusie Jezusie. Bo wy wszyscy, którzyzostaliście ochrzczeni w Chrystusie, przyoblekliście się w Chrystusa. Nie ma już Żyda ani poganina, nie ma już niewolnika ani człowieka wolnego, nie ma już mężczyzny ani kobiety, wszyscy bowiem jesteście kimś jednym w Chrystusie Jezusie. Jeżeli zaś należycie do Chrystusa, to jesteście też potomstwem Abrahama, dziedzicami zgodnie z obietnicą (Ga 3,26-28 BT)
Paweł mówi o jedności wszystkich ochrzczonych, którzy przez wiarę i zjednoczenie z Chrystusem stają się prawdziwym potomstwem Abrahama. Paweł ujawnił tu swą dużą umiejętność myślenia obrazami[42].
Teologia chrztu Pawła Apostoła znalazła swój najwyższy wyraz, gdy mówił o chrzcie jako o uczestnictwie w Chrystusowymmisterium paschalnym, w jego śmierci i zmartwychwstaniu. Chodzi tu o współuczestnictwo w dziele zbawczym Chrystusa. Mówi o tym szósty rozdział Listu do Rzymian:
Czyż nie wiadomo wam, że my wszyscy, którzy otrzymaliśmychrzest zanurzający w Chrystusa Jezusa, zostaliśmy zanurzeni w Jego śmierć? Zatem przez chrzest zanurzający nas w śmierć zostaliśmyrazem z Nim pogrzebani po to, abyśmy i my postępowali w nowym życiu jak Chrystus powstał z martwych dzięki chwale Ojca. Jeżeli bowiem przez śmierć, podobną do Jego śmierci, zostaliśmy [z Nim złączeni w jedno] (dosłownie:zrośnięci gr. σύμφυτοι), to tak samo będziemy z Nim złączeni w jedno przez podobne zmartwychwstanie. To wiedzcie, że dla zniszczenia ciała grzesznego dawny nasz człowiek został z Nimwspółukrzyżowany po to, byśmy już dłużej nie byli w niewoli grzechu. Kto bowiem umarł, został wyzwolony z grzechu. Otóż, jeżeli umarliśmy razem z Chrystusem, wierzymy, że zNim również żyć będziemy, wiedząc, że Chrystus, powstawszy z martwych, już więcej nie umiera, śmierć nad Nim nie ma już władzy. Bo to, że umarł, umarł dla grzechu tylko raz, a że żyje, żyje dla Boga. Tak i wy rozumiejcie, że umarliście dla grzechu, żyjecie zaś dla Boga w Chrystusie Jezusie (Rz 6,3-11)
Paweł wielokrotnie użył dwuczłonowych słów zaczynających się od słowa «współ-» (gr. συν), „razem z Nim”: współ-pogrzebani (συνετάφημεν, w.4), współ-zrośnięci (σύμφυτοι, w.5), współ-ukrzyżowani (συνεσταυρωθη, w.6), współ-umarli z Chrystusem (απεθάνομην συν Χριστω, w.8), żyjący wspólnie z Chrystusem (συνζήσομεν, w.8). Istotnym słowem jest też «na podobieństwo» (gr.ομοίωμα, w.5), spotykane także w innych tekstach Nowego Testamentu: Rz 1, 23; 5, 14; 6, 5; 8,3; Flp 2. 7; Ap 9,7. Ma ono korzenie w żydowskiej mentalności Starego Testamentu, należałoby je tłumaczyć jako «forma». Śmierć Chrystusa staje się «formą», z którą ochrzczony zostaje związany przez chrzest. Następnie oczywiście wiąże się także z «formą» jego zmartwychwstania. Nie oznacza więc kultycznego symbolu, w rozumieniu teologii misteryjnejdom Odona Casela, gdyż treść tego terminu wybiega poza widzialne granice obrzędu. Życie wzmartwychwstaniu zgodnie z «formą» zmartwychwstania Chrystusa jest kontynuowane jako wieczne złączenie ze śmiercią i zmartwychwstaniem Chrystusa, które dokonuje się na płaszczyznachetycznej,mistycznej ieschatologicznej. W ten sposób ochrzczeni przez całe swe życie pozostają w nieustannym zjednoczeniu z «formą» Chrystusowej śmierci (gr.σύμφυτοι γεγόναμεν)[43].
Dzięki uczestnictwu w sakramencie chrztu, wydarzenia paschalne Chrystusa, które historycznie znajdują się w przeszłości nabierają bezpośredniego znaczenia dla osiągnięcia zbawienia przez chrześcijanina w czasie teraźniejszym. Dla Pawła, jak pokazują wszystkie istotne fragmenty, chrzest jest ściśle powiązany ze zbawieniem, jestśrodkiem zbawienia w najszerszym ujęciu, jest podstawowym środkiem wybawienia w nowo testamentalnymczasie zbawienia, który zapowiadały starotestamentalnetypy, figury chrztu[44].
Zdaniem Ferdinanda Hahna chrzest dokonywany we wspólnocie wczesnochrześcijańskiej miał swoje wzór i źródło w chrzcie dokonywanym przez Jana Chrzciciela, a w szczególności chrzcie przyjętym przez Jezusa. Z chrztem Janowym łączyły go orientacja eschatologiczna, wezwanie do nawrócenia, jednorazowość i dokonywania przez chrzciciela. Dodatkowo chrzest był dokonywany „w imię Jezusa”, co wyrażało przynależność do Jezusa, zobowiązanie do naśladowania go i włączenie do wspólnoty zbawczej czasów ostatecznych, objętej działaniem Ducha Świętego[45]. W gminach hellenistyczno-judeochrześcijańskich pojawiła się interpretacja chrztu jako włączenia w ciało Chrystusa, później przejęta przez apostoła Pawła[46].
Chrztu w pierwszych wiekach najchętniej udzielano w trakcie liturgii paschalnejWielkiej Nocy[6]. Choć np. wEdessie za czasówEfrema Syryjczyka (305–373) prawdopodobnie czyniono to przede wszystkim w uroczystość Epifanii, czyliChrztu Pańskiego, o czym świadczą jego liczne hymny ułożone na to święto[47]. Celebracja chrztu była zawsze poprzedzona przygotowaniem: kandydat do chrztu odpowiadał na trzy pytania dotyczące podstawy wiary, a następnie zanurzano go w wodzie[48]. Wczesnochrześcijański traktatPierwsza Apologiaśw. Justyna (ok. 100–165) jest świadkiem bardzo wczesnego sposobu przygotowania do chrztu i udzielania go:
...ci, którzy uwierzyli w prawdziwość naszej nauki i naszych wypowiedzi, ślubują, że zgodnie z nimi wieść będą życie. Wówczas uczymy ich, jak mają się modlić, jak pościć, jak prosić Boga o odpuszczenie dawniej popełnionych grzechów – przy czym sami także modlimy się i pościmy wraz z nimi. Następnie prowadzimy ich do miejsca, gdzie znajduje się woda i tam dostępują oni odrodzenia w taki sam sposób, w jaki myśmy go dostąpili, mianowicie zostają skąpani w wodzie w imię Boga Ojca i Pana wszechrzeczy, w imię Jezusa Chrystusa, Zbawiciela naszego, oraz w imię Ducha Świętego. (1 Apologia 65)[49]
Już od początku, zanurzeniu w wodę towarzyszyły różne ryty pomocnicze jak namaszczenie olejem świętym, naznaczenie znakiem krzyża /(gr.)sfragis/, będącego pierwotniehebrajską literąTau – symbolem imienia Bożego (por.Ap 7,2;Ez 9,4). Następowało również nałożenie białej szaty. Czasem też nałożenie wieńca z zielonych liści oraz wypicie źródlanej wody chrzcielnej – symboluDucha Świętego. Potem następowała katecheza pochrzcielna, która była pierwowzorem katechezmistagogicznych z IV w. Przybierała ona formęhomilii wielkanocnej, która w chrześcijańskiej celebracji paschalnej zastąpiłahagadę o wyzwoleniu Izraelitów z domu niewoli w Egipcie, stanowiącą centralny element celebracjiżydowskiego sederu paschalnego. Po homilii następowałaagapa, będąca kontynuacją drugiej, po hagadzie, części żydowskiego świętowaniaPaschy – uczty paschalnej[6]. Następnie Justyn podaje, że nowo ochrzczeni prowadzeni byli na zebranie braci, gdzie po raz pierwszy uczestniczyli wEucharystii.
Inne wczesne pisma, jakDe Baptismo (O Chrzcie)Tertuliana (155–200), a szczególnieTradycja ApostolskaHipolita Rzymskiego (II w.), dają możliwości poznania rozwoju liturgii chrzcielnej.
Stosunkowo prędko ukształtowało się przygotowanie do chrztu w formiekatechumenatu, który zawierał dwa okresy przygotowań katechetycznego, duchowego i moralnego.
Pierwszy dłuższy okres przygotowania. W jego trakcie poddawano kandydata kilku skrutiniom, w których sprawdzano, jak zmieniają się jego mentalność i życie pod wpływem poznawania Chrystusa dzięki słuchaniu słowa Bożego ikerygmatycznych katechez. Na pewnym etapie katechumen wyrzekał sięszatana, a po jakimś czasie składał publiczne wyznanie wiary (tzw.redditio symboli).św. Augustyn opisuje takie wyznanie wiary i poruszenie, jakie ono wywołało, znanego wówczas filozofaMariusza Wiktoryna[50]. Zachowały się katechezy przedchrzcielne m.in.Cyryla Jerozolimskiego (315-386)[51], św.Jana Chryzostoma[52],Ambrożego z Mediolanu (339-397),De Mysteriis (O tajemnicach) orazDe Sacramentis (O sakramentach)[53], które biskupMediolanu wygłosił ok. 388 r., orazAugustyna z Hippony[54][55].
Bezpośrednie przygotowanie. Polegało ono na podjęciupostu imodlitwy, rozumianych jakoegzorcyzm, w czasie bezpośrednio poprzedzającym nocpaschalną, kiedy to celebrowano chrzest.
Chrzest w pierwszym okresie zwykle dokonywał się w bieżącej wodzie przez zanurzenie.
Nieco później, gdy poedykcie mediolańskim zaczęto budować kościoły (domus ecclesiae), umieszczano w nich baptysteria w formie sadzawek lub baseników chrzcielnych ze stopniami, po których się schodziło do wody i wychodziło z niej – wystarczająco dużych, by można było zanurzyć w nich dorosłą osobę. Zanurzenia dokonywano trzykrotnie, wymawiając za każdym razem imię poszczególnychOsób Boskich: Ojca, Syna i Ducha Świętego[4][56]. Świadectwa tej formuły trynitarnej widoczne są już u pierwszychOjców apostolskich: np. wLiście Klemensa 58,2 czy uIgnacego Antiocheńskiego wLiście do Magnezjan 13,1.2[57][58]. Po wyjściu z wody następowało namaszczenie i nałożenie rąk. Nowy chrześcijanin był odtąd dopuszczony do wspólnej liturgii, do pocałunku pokoju i doEucharystii[4].
W epocepatrystycznej przywiązywano ogromne znaczenie do poprawnościCredo przy chrzcie. Właściwe, ortodoksyjne wyznanie wiary było bowiem uznawane za warunek ważności chrztu. Główną przeszkodą dla uznania chrztu był brak wezwania imieniaTrójcy Świętej przy chrzcie[59].
Jeśli oddaję cześć stworzeniu, albo gdybym był ochrzczony w /imię/ stworzenia, nie dokonałoby się moje przebóstwienie, ani też nie przemieniłyby się moje pierwsze narodziny[60].
NaSoborze w Nicei (325) także od uczniówPawła z Samosaty, kiedy chcieli wrócić do Kościoła powszechnego wymagano bezwarunkowego chrztu[61]. Według świadectwaAtanazego z Aleksandrii, który był uczestnikiem Soboru,używali oni imienia Trójcy, bez myślenia o niej poprawnie[59][62]. Podobnie odnoszono się naSoborze w Konstantynopolu (381) do neo-ariańskich uczniówEunomiusza z Kyziku,montanistów orazsabelian – wobec nieważności ich pierwszego chrztu, musieli odbyć obrzęd chrztu ponownie. Od tych zaś, którzy byli ochrzczeni z użyciem niezmienionej formuły zawierającej wezwanieTrójcy Świętej żądano jedynie, by wyrzekli się niezgodnych z wiarąKościoła przekonań i namaszczano ich[63][64]. Był to zwyczaj Kościoła Zachodniego, który następnie rozpowszechnił się także na Wschodzie. Początkowo, przynajmniej w niektórych wschodnich kościołach lokalnych, chrzest wszystkichheretyków uznawano za nieważny, ze względu na to, żewiara ich nie była wiarąKościoła. Chrzestchrześcijański można sprawować ważnie tylko w jego wierze. Jednak co do kwestii ważności chrztu poszczególnych grup heretyków nie było do końca zgodności nasynodach, dlatego ostateczną decyzję zostawiano miejscowym biskupom. Świadczy o tym m.in. wypowiedźBazylego Wielkiego:każdy region powinien iść za swoim własnym zwyczajem[59][65].
Chrzest jest wyjściem z niewoli (1Kor 10,1–2), wciela w Chrystusa ukrzyżowanego i zmartwychwstałego, wprowadza w Nowe Przymierze, jest znakiem nowego życia w Chrystusie, obmyciem z grzechu (1Kor 6,11), oświeceniem przez Chrystusa (Ef 5,14), nowymi narodzinami (J 3,5), przyobleczeniem się w Chrystusa (Ga 3,21), odnowieniem przez Ducha (Tt 3,5), zwróconą do Boga prośbą o dobre sumienie (1p. 3,21) i wyzwoleniem, które prowadzi do jedności w Jezusie Chrystusie, gdzie zostają przezwyciężone podziały ze względu na stan społeczny, rasę czy płeć (Ga 3,27-28; 1Kor 12,13).
2. Chrzest jest z wody i Ducha Świętego; udziela się go w imięOjca i Syna, i Ducha Świętego. Chrzest jednoczy ochrzczonego z Chrystusem, chrześcijan między sobą. Wprowadza doKościoła i stanowi początek życia w Chrystusie, którego celem jest „uwielbianie chwały” (Ef 1,14)[67].
Jednym z punktów dyskutowanych przez większość wspólnot chrześcijańskich z nurtureformacyjnego jest zwyczaj chrztu niemowląt. Uznają one, że przyjąć chrzest mogą wyłącznie osoby, które osiągnęły „wiek świadomy” – przy czym ścisłe określenie tego pojęcia pozostaje kwestią sporną. Najczęściej przyjmowaną zasadą jest, że osiąga się go, wchodząc w wiek nastoletni – czyli wtedy, kiedy młody człowiek może już stosunkowo dobrze zrozumieć nauczanie prawd wiary. Według Kościołów większościewangelikalnych do przyjęcia chrztu uprawnia doświadczenie nawrócenia – które jest decyzją człowieka, a chrzest jego świadectwem.
Katolicki chrzest najczęściej jest dokonywany przez polanie głowy wodą
W Kościele katolickim istnieje długa tradycja chrztu niemowląt. Katoliccy teolodzy twierdzą, że w Piśmie Świętym są fragmenty wskazujące na chrzest niemowląt w pierwotnej gminie chrześcijańskiej (Dz 16,15,31–33)[69].
Chrzest to wkatolicyzmiesakrament oczyszczający zgrzechu pierworodnego, odrodzenia duchowego oraz włączenia do Kościoła i zjednoczenia z nim. Według katolików jest aktem narodzenia na nowo oraz znakiem ukochania ludzi przez Boga i ustanowienia ich swoimi dziećmi. Zazwyczaj wiąże się ze stosownym wpisem doksiąg parafialnych, który jest w Polsce nieusuwalny, nawet w przypadkuodejścia ochrzczonego z Kościoła w późniejszym czasie[70].
Przyjęcie chrztu oznacza, że człowiek staje się chrześcijaninem i może przyjmować inne sakramenty.
Obrzęd udzielany jest przez polanie głowy wodą, bądź zanurzenie i wypowiedzenie słów:Ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego (formułaTrójcy Świętej jest uważana za niezbędny warunek chrztu). W przypadku zagrożenia życia wystarczy, aby uczyniła to jakakolwiek osoba, nawet niewierząca, ale zwykle chrzest jest udzielany przez księdza podczas niedzielnejmszy i obejmuje także wyznanie wiary przez obecnych, namaszczenie głowykatechumena krzyżmem świętym, włożenie białej szaty, wręczenie zapalonej świecy ojcu lub ojcu chrzestnemu i inne obrzędy. Tradycyjnie z obrzędem chrztu wiąże się nadanie imienia. Kościół chrzci dzieci, jeżeli rodzice zobowiązują się wychowywać je w wierze katolickiej (jeżeli będzie to niemożliwe, ten obowiązek spada narodziców chrzestnych). Zwyczajnym szafarzem chrztu jest kapłan lubdiakon, nadzwyczajnym szafarzem chrztu może być każdy człowiek, udzielający chrztu drugiej osobie zazwyczaj w wyjątkowych okolicznościach w imię Trójcy Świętej. Materią tego sakramentu jest woda, a formą słowa:N. ja Ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego.
Syna chrzestnego nazywa sięchrześniakiem, a córkę chrzestną –chrześniaczkąlubchrześnicą.
Wprawosławiu chrzest jest znakiem oczyszczenia z grzechu, odrodzenia duchowego oraz zjednoczenia z Kościołem. W Kościołach prawosławnych może on nastąpić najwcześniej w ósmym dniu po narodzeniu i jest dokonywany poprzez trzykrotne zanurzenie, rzadziej polanie wodą, oraz wypowiedzenie formułyChrzczony jest sługa Boży (imię) w imię Ojca – amen i Syna – amen i Świętego Ducha – amen. Zanurzanie w wodzie symbolizuje śmierć dla grzechu, zaś wynurzanie – odrodzenie dla nowego życia. Bezpośrednio po chrzcie ochrzczony otrzymuje białą szatę – znak czystości – oraz krzyżyk. Zwyczajnym szafarzem chrztu jest kapłan, jednak w sytuacji zagrożenia życia chrztu może udzielić każdy prawosławny. Sakrament przeprowadzony w ten sposób jest ważny, chociaż wymagane jest jego uzupełnienie poprzez dodatkowe modlitwy. W prawosławiu bezpośrednio po sakramencie chrztu z reguły udzielane są sakramenty bierzmowania i Komunii Świętej[71].
Chrzest w większościKościołów ewangelikalnych następuje przez całkowite zanurzenie w wodzie katechumena w wieku dorosłym
W wyznaniachprotestanckich poglądy na istotę chrztu są podzielone. W większości tradycyjnych Kościołówewangelickich praktykowany jestchrzest dzieci, podczas gdy większośćKościołów ewangelikalnych (m.in.adwentyści,baptyści,zielonoświątkowcy,wolni chrześcijanie i inni) praktykuje chrzest przez całkowite zanurzenie w wodzie jedynie wiernych w wieku dorosłym, którzy dokonali w pełni świadomej deklaracji przyjęcia wiary i przeżyli nawrócenie. Znaczące kręgiewangelikalnych protestantów oraz częśćKościołów ewangelikalnych trwają jednak przy praktyce chrztu niemowląt[72]. W większości Kościołów protestanckich, głównie zaś w Kościołach praktykujących chrzest niemowląt obrzęd ten rozumiany jest jakosakrament – widzialny znak łaski Bożej. Protestanci utożsamiający się zewangelikalizmem przyjmują zwykle symboliczne znaczenie obrzędu, tzn. pojmują go jako zewnętrzny znak duchowej przemiany doświadczonej przez człowieka[73].
Luteranie uznają chrzest jako sakrament odradzający, jednak w przeciwieństwie do katolików odrzucają pogląd, iż działa onex opere operato. Podobnie, jak inne sakramenty, jego skuteczność opiera się na wierze przyjmującego (w tym wypadku niemowlęcia), jako że do zbawienia prowadzi tylko wiara (zasadasola fide), nie zaś uczynki. Luteranie pojmują istotę chrztu zaMarcinem Lutrem:
Chrzest nie jest niczym innym, jakSłowem Bożym połączonym z zanurzeniem w wodzie, według jego własnego ustanowienia i nakazu, czyli, jakPaweł powiada:„Kąpielą wodną przez Słowo” (Ef 5:26), i jak mówiAugustyn:„Niech dołączy się słowo do elementu, a powstaje sakrament”. Dlatego nie podzielamy zdaniaTomasza i mnichów kaznodziejów, czylidominikanów, którzy zapominając o Słowie i ustanowieniu Bożym powiadają, że Bóg udzielił wodzie i włożył w wodę moc duchową, która przez wodę obmywa z grzechu.–Marcin Luter,Artykuły szmalkaldzkie 5:1-2
Część Kościołów ewangelickich zaUlrykiem Zwinglim odrzuciła chrzest jako środek przekazu łaski odradzającej, choć pozostała przy praktyce chrzczenia niemowląt, które oznaczać miało przyjęcie do wspólnoty ludu Bożego i wejście w przymierze z Bogiem (odpowiednikstarotestamentowegoobrzezania).
Ewangelicyzm reformowany w Europie stoi na stanowisku, że chrzest, którego widzialnym znakiem jest woda, ustanowiony został przez Chrystusa i jest obietnicą zbawienia. Sakrament ten oznacza uczestnictwo w śmierci Jezusa i zapewnia udział w skutkach jego zbawczego dzieła. Człowiek w chrzcie wraz z Chrystusem umiera i wstaje do nowego życia, które się rozwija pod wpływem Ducha Świętego. Chrzest z zasady odbywa się w obecności zgromadzonej wspólnoty wiary. Powszechnie stosuje się praktykę chrztu niemowląt.
Idea chrztu na wyznanie wiary przez zanurzenie pojawiła się w protestantyzmie w radykalnym nurcie Reformacji. Jako pierwsi praktykę tę wprowadzilianabaptyści wXVI wieku, a za nimi baptyści i większość przedstawicieliewangelikalnego protestantyzmu. Zanurzenie pojmowane jako właściwy sposób udzielania chrztu opierają na 6 rozdzialeListu do Rzymianapostoła Pawła, który mówi ochrzcie zanurzającym oraz na samym znaczeniu greckiego słowa„baptidzo” (chrzest), które dosłownie oznacza„zanurzenie”. Kwestię konieczności wieku odpowiedzialnego argumentuje się w oparciu o werset 16, 16-go rozdziałuEwangelii Marka. Istotną – i pewniejszą merytorycznie rolę – pełni fragment z księgi (Dziejów Apostolskich 8:36-37), w którymFilip Apostoł stwierdza w rozmowie z etiopskim eunuchem, że będzie ochrzczony, jeśli wierzy.
Chrzest jest obrzędemNowego Testamentu nakazanym przez Jezusa Chrystusa. Dla osoby przyjmującej chrzest ma on być znakiem jej społeczności z Chrystusem w Jego śmierci i zmartwychwstaniu, znakiem wszczepienia w Chrystusa i przebaczenia grzechów. Wyraża to również fakt, że osoba przyjmująca chrzest oddała siebie Bogu przez Jezusa Chrystusa, aby móc żyć i postępować w „nowości życia”. Poddać się temu obrzędowi mogą tylko te osoby, które opamiętały się przed Bogiem i wierzą w naszego Pana Jezusa Chrystusa, dobrowolnie oddając się Jemu w posłuszeństwo. Zewnętrznym elementem, który ma być używany w tym obrzędzie jest woda, w której wierzący ma być chrzczony w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Zanurzenie, tzn. pogrążenie wierzącego w wodzie, jest istotne dla właściwego udzielenia tego obrzędu.–Londyńskie Wyznanie Wiary Baptystów z 1689 29:1-4
W Kościołach typubaptystycznego chrztu udziela się wyłącznie osobom, które przeżyły świadome nawrócenie i postanowiły oddać się Bogu (tzw.nowonarodzenie, czyli osobiste przyjęcie Jezusa Chrystusa jako Pana i Zbawiciela). Obrzędu chrztu dokonuje się na wyznanie wiary złożone przez katechumena, które zazwyczaj polega na udzieleniu twierdzącej odpowiedzi na pytaniapastora, np.
czy wierzysz, że Jezus Chrystus jest Synem Bożym?,
czy wierzysz, że zmarł On za twoje grzechy, abyś mógł otrzymać życie wieczne?,
czy przyjąłeś Go jako osobistego Pana i Zbawiciela?,
czy pragniesz zostać ochrzczony i oświadczasz, że jest to twoją dobrą i nieprzymuszoną wolą?
Pytania zadawane są tuż przed dokonaniem obrzędu, co stanowi wyznanie wiary na podstawie którego dokonuje się chrztu. Przed zanurzeniem duchowny zazwyczaj unosi prawą rękę nad głową katechumena w stronę nieba i wypowiada formułę:Na podstawie twojego wyznania wiary i pragnienia chrztu, chrzczę ciebie w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Następnie pastor chwilowo pogrąża całe ciało katechumena w wodzie, przechylając go do tyłu (na znak pogrzebu) i po chwili wynurzając go z wody (na znak zmartwychwstania). Zazwyczaj tuż po wynurzeniu chrzczonego zebrani wierni reagują poprzez aplauz, po którym następuje śpiew. Katechumeni zazwyczaj na forum zboru otrzymują kwiaty, świadectwo chrztu i upominek. Większośćewangelikalnych protestantów pojmuje chrzest jako obrzęd publicznego wyznania wiary, nie przypisuje mu jednak, podobnie jak Zwingli, właściwości odradzających (chrześcijaninem staje się w nauce tych Kościołów człowiek w momencie nawrócenia, uznawanego zanowonarodzenie, czego chrzest jest symbolem).
W wielu ewangelikalnychdomach modlitwy znajdują się specjalne zbiorniki, zwanebaptysteriami, w których dokonuje się chrztu przez zanurzenie. Niektóre wyznania udzielają chrztu wyłącznie w zbiornikach naturalnych. Stroje katechumenów zależą od zwyczajów wyznania izboru. Rodzaj strojów przeważnie jest regulowany zwyczajowo, nie zaś formalnie. W wielu wspólnotach używane są specjalne płaszcze chrzcielne – zazwyczaj czarne dla pastora, zaś białe dla katechumena. W niektórych zborach istnieje również tradycja nakrywania chustkami głów przez kobiety przyjmujące chrzest. Są także kościoły, które udzielają chrztów osobom występującym w zwykłym ubraniu.
Za koniecznością chrztu jako warunku lub elementu zbawienia opowiadają się, luteranie, wyznawcyKościołów Chrystusowych i niektórzy zielonoświątkowcy.Przeciwnicy poglądu o ścisłej jego konieczności przytaczają m.in. przykład złoczyńcy, który został ukrzyżowany z Jezusem, nawrócił się i został zbawiony bez chrztu – podkreślając jednocześnie, iż chrzest jest ustanowieniem Chrystusowym, wyrazem posłuszeństwa wobec woli Bożej i, o ile istnieje taka możliwość, winien zostać udzielony.
Zbory Boże Chrześcijan Dnia Siódmego udzielają chrztu (zanurzenia) osobom świadomym które nawróciły się i powierzyły swoje życie Bogu. Zgodnie ze znaczeniem greckiego słowabaptizo rozumieją tzw. chrzest jako zanurzenie. Natomiast polania głowy nie uznają za chrzest (zanurzenie) ale za zwykłe polanie wodą. Chrztu dokonują głównie pod otwartym niebem np. w rzekach. Nie uznają trynitarnej formuły chrzcielnej twierdząc, że fragment z Mt. 28,19 odnoszący się do Trójcy został dopisany po soborze nicejskim, natomiast wszystkie opisy zanurzeń w Dziejach Apostolskich mówią o zanurzeniu w imieniu Jezusa. Osoby zanurzane ubierają się w białe szaty (często specjalnie uszyte do tego celu płaszcze) a kobiety mają także białe nakrycia głowy. Przykładowe pytania które zadawane są osobie zanurzanej to:1) Czy wierzysz, że Jeszua jest Mesjaszem zapowiedzianym i posłanym przez Boga Jahwe?2) Czy wierzysz, że Jeszua umarł za ciebie i zmazał twoje grzechy?3) Czy chcesz być posłuszny(a) Bożym przykazaniom i Bożemu Słowu do końca swoich dni?Zanurzenie traktują jako symbol zanurzenia starego życia i wynurzenia się do nowego życia w Chrystusie.
Chrzest praktykowany w organizacjiŚwiadków Jehowy udzielany jest jedynie osobom, które potrafią zrozumieć jego znaczenie. Podobnie, jak u ewangelicznych protestantów, stosuje się formę chrztu przez całkowite zanurzenie[74]. Nie machrztu niemowląt – praktykowany jest chrzest wyłącznie na podstawie świadomej decyzji osób pragnących go przyjąć. Przekonanie to oparte jest m.in. na fakcie, że wBiblii nigdzie nie opisano chrztu niemowląt, a sam Jezus przyjął chrzest jako dojrzały mężczyzna w wieku 30 lat[75][76][77].
Przyjęcie chrztu w organizacji Świadków Jehowy zazwyczaj poprzedzone jest okresembiblijnych szkoleń na podstawiepublikacji opracowanych przezCiało Kierownicze, a wydanych przezTowarzystwo Strażnica. Po ukończeniu szkolenia kandytat do chrztu oddaje się Jehowie Bogu na służbę w osobistejmodlitwie,nadzorcy zboru, na podstawie zestawu stałych pytań[78][79] – do których przygotowuje się wcześniej kandydat do chrztu – upewniają się, czy osoba zdecydowana przyjąć chrzest zrozumiała podstawowe nauki biblijne oraz czy dostosowała do nich swoje życie[80]. Przed zanurzeniem, osobie chrzczonej w obecności świadków zadawane są dwa pytania[81]: 1)Czy okazałeś skruchę za swoje grzechy, oddałeś się Jehowie i zaakceptowałeś udostępnioną przez Boga możliwość wybawienia za pośrednictwem Jezusa Chrystusa? 2)Czy rozumiesz, że twój chrzest identyfikuje cię jako Świadka Jehowy należącego do organizacji Jehowy?[82]. Podczas chrztu nie wypowiada się żadnej szczególnej formuły.
Rytualne obmywania były znane w starożytności u wielu ludów. Był to zewnętrzny znak wewnętrznej odmiany, żalu za popełnione grzechy i gotowości zadośćuczynienia za nie. Wiara w oczyszczającą moc wody występowała u większości etnicznych kultur pierwotnych (uSłowian np. w trakcie obrzędówKupalnocnych). Obrzędy inicjacyjne związane z wodą są znane również w innych religiach: w pradawnymkulcie wody, w niektórych wyznaniach żydowskich (esseńczycy, zwolennicyJana Chrzciciela), u mandenajczyków, wazteckim kulcie boginiChalchihuitlicue, a także wbuddyzmie. W religii starożytnych Egipcjan polanie głowy wodą było częścią rytuału koronacyjnego faraonów i oznaczało obdarowanie życiem wiecznym.
W Babilonii istniało święte miastoEridu, dokąd spieszyły tłumy, aby się obmyć[potrzebny przypis]. W kulcie syryjskiego bóstwaJankesa były sakralne oczyszczenia w wodzie i ogniu. W egipskiej Księdze Umarłych widnieje najstarszy opis rytualnego obmycia niemowląt nowo narodzonych. Panowało więc już wtedy przekonanie, że człowiek rodzi się w jakiejś winie, którą trzeba obmyć. W świątyni wDer-el-Bahri można do dziś oglądać plastycznie przedstawioną scenę rytualnych obmyć. Rytuał oczyszczenia jest nadto znany w kulcieDemetry, wśród wyznawców starożytnej boginiKybele iAttisa,Mitry. Zachowany jest on powszechnie do dziś w Indiach, gdzie do miasta świętegoVaranasi udają się w celach rytualnych kąpieli wGangesie miliony wiernychbramińskich.
Według doktryny katolickiej, chrzest jako sakrament inicjujący jest nieodwołalny i nieodwracalny[84]. Istnieją jednak organizacje wydające „certyfikaty unieważniające chrzest”; nie są one uznawane nawet przez same podmioty, jakoby miały jakąkolwiek moc wiążącą prawnie lub duchowo[85]. Współcześnie osoby oficjalnie dokonującewystąpienia ze wspólnoty katolickiej coraz częściej[kiedy?] dokonują obrzędów mających zneutralizować chrzest i jego konsekwencje (obecne w kręgachrodzimowierców).
↑Kongregacjonaliści, choć praktykują chrzest niemowląt, opowiadają się jednak w znacznej mierze za ideą osobistego nawrócenia i kościoła „z wyboru”, dlatego włączenie do społecznościzboru odbywa się dopiero po osiągnięciu wieku świadomego.
↑Świadkowie Jehowy przyjmują chrzestw imię Ojca i Syna i ducha świętego, jednak nie oznacza to wypowiadania jakiejś specjalnej formuły w chwili chrztu, tylko uznanie zależności od Ojca, Syna i ducha świętego tak, jak tego ich zdaniem wymaga Pismo Święte (zob.Chrzest a twoja więź z Bogiem w:Czego naprawdę uczy Biblia?, s. 182.
↑abcJudeochrześcijańskie zwyczaje i symbole – inicjacja chrześcijańska. W: J.Daniélou, I. Marrou: Historia Kościoła. M. Tarnowska (przekład), R. Aubert (wprowadzenie). T. 1: Od początku do roku 600. Warszawa: IW PAX, 1986, s. 70, 71.ISBN 83-211-0577-7.
↑Teologia Biblijna chrztu świętego w tekstach Nowego Testamentu, [w:]JózefJ.KudasiewiczJózefJ.,JanJ.ŁachJanJ.,Sakrament Chrztu. Liturgia, teologia, Pismo święte, Katowice: Księgarnie św. Jacka, 1973, s. 133.
↑KKK, nr 253 [online] [dostęp 2012-08-24] [zarchiwizowane zadresu 2017-08-04].
↑Por.Benedict T. VivianoB.T.V.OPBenedict T. VivianoB.T.V.,The Gospel of Matthew, 42:168, [w:]New Jerome Biblical Commentary,R.E.R.E.Brown i inni, Englewood Cliffs, New Jersey: Geoffrey Chapman, 2000. Brak numerów stron w książce
↑Por. Boisnard P.,Une liturgie baptismale dans la Prima Petri, in «Revue Biblique» 63 (1956) 182-208; 64 (1957) 161-183; por.CarloC.RocchettaCarloC.,Introduzione, [w:]Tenże,I sacramenti della fede. Saggio di teologia biblica sui sacramenti quali «meraviglie della salvezza» nel tempo della chiesa, Bologna: Edizioni Dehoniane, 1982, s. 10.
↑Por. np.Justyn, Dialog z Żydem Tryfonem, 138,1-2.
↑Por.JeanJ.DaniélouJeanJ.,From Shadows To Reality /Sacramentum Futuri/. Studies in the Biblical Typology of the Fathers,Dom WulstanD.W.Hibberd, Londyn: Burns & Oates, 1960, s. 83.
↑Markus Barth,Die Taufe – ein Sakrament? Ein exeget. Beitrag zum Gesprach über die kirche, Zurych 1951, s. 519, 520
↑Ferdinand Hahn: Theologie des Neuen Testaments. T. I: Die Vielfalt des Neuen Testaments. Tübingen: Mohr Siebeck, 2011, s. 155, 156.ISBN 978-3-16-150630-7.
↑Ferdinand Hahn: Theologie des Neuen Testaments. T. I: Die Vielfalt des Neuen Testaments. Tübingen: Mohr Siebeck, 2011, s. 172, 173.ISBN 978-3-16-150630-7.
↑Por. B. Neunheuser,Baptism and confirmation in the east in the fourth and fifth centuries, w:tenże: Baptism and confirmation. s. 151.
↑Zob.Pierwsi apologeci greccy. Kwadratus, Arystydes z Aten, Aryston z Pelli, Justyn Męczennik, Tacjan Syryjczyk, Milcjades, Apolinary z Hierapolis, Teofil z Antiochii, Hermiasz. ks. Leszek Misiarczyk (przekład, wstęp i przypisy), ks. Józef Naumowicz (oprac). Kraków: Wydawnictwo „M”, 2004, s. 254–256, seria: Biblioteka Ojców Kościoła 24.ISBN 83-7221-640-1.
↑Katechezy przedchrzcielne i mistagogiczne. Wojciech Kania (tł.); Jacek Bojarski OP (wstęp), Mateusz Bogucki OP (oprac.), Warszawskie Towarzystwo Teologiczne. Kraków: Wyd. „M”, 2000, s. 394, seria: Biblioteka Ojców Kościoła 14.ISBN 83-7221-264-3.
↑Por.Katechezy chrzcielne, homilie katechetyczne do tych, którzy mają być oświeceni oraz do neofitów. Wojciech Kania (przekład z jęz.greckiego),Marek Starowieyski (wstęp i oprac.). Lublin: Kerygma, 1993, s. 131, seria: U Źródeł Katechumenatu 1.
↑Wyjaśnienie symbolu. O tajemnicach. O sakramentach. Ludwik Gładyszewski (przekład, wstęp i opracowanie). Kraków: WAM, 2004, s. 111, seria: Źródła Myśli Teologicznej 31.
↑Por.Harmless, William SJ: Augustine and the Catechumenate. Collegville, Minnesota: Liturgical Press, 1995, s. 406.ISBN 0-8146-6132-7.
↑Zob.Augustyn: Kazania o Symbolu. W: Augustyn, Wenancjusz, Piotr Chryzolog: Symbol Apostolski w nauczaniu Ojców. Kraków: WAM, 2010, s. 61–117, seria: ŹMT 53.ISBN 978-83-7505-298-5.
↑Por.Mt 28,19:Wtedy Jezus podszedł do nich i przemówił tymi słowami: Dana Mi jest wszelka władza w niebie i na ziemi. Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego; por.2 Kor 13,13
↑Por. P.-Th. Camelot,Creeds, w:Sacramentum Mundi. An Encyclopedia of Theology. K. Rahner SJ, C. Ernst, K. Smyth (red.), A. Darlap (red. tomu). Wyd. 5. T. 2. Londyn: Burns & Oats, 1973, s. 38.ISBN 0-85532-143-1.
↑abcdPor. B. Neunheuser,Baptism and confirmation in the east in the fourth and fifth centuries, w:tenże: Baptism and confirmation. s. 137–139.
↑O chrzcie 42, podobnie pisze Bazyli Wielki w dzieleO Duchu Świętym
↑Sobór w Nicei, kanon 19, zob. Norman Tanner,Decrees of the Ecumenical Councils (2 tomy, Londyn, 1990), tom l, s. 15.
↑Dzieła tych trzech Ojców w wersji łacińskiej i polskiej opublikowane zostały w książce:Symbol Apostolski w nauczaniu Ojców. L. Gładyszewski (przekład, wstępy i objaśnienia). Kraków: WAM, 2010. Brak numerów stron w książce
Benedykt XVI: Chrzest Jezusa. W: Tenże: Jezus z Nazaretu. Wiesław Szymona OP (przekład). T. 1. Od chrztu w Jordanie do przemienienia. Kraków: Wydawnictwo M, 2007, s. 23–34.
Burkhard Neunheuser: Baptism and confirmation. John Jay Hughes (przekład na j. angielski). Fryburg Bryzgowijski – Londyn: Hereder – Burns & Oates, 1964, s. 252, seria: The Herder history of dogma.
Rudolf Schnackenburg: Baptism in the Thought of St. Paul. A Study in Pauline Theology. G. R. Beasley-Murray (przekład). Oxford: Basil Blackwell, 1964, s. 207.
_(cropped).jpg)
