Około 3/4 ludności Chile stanowiąMetysi. Pozostali mieszkańcy to w większości osoby pochodzeniaeuropejskiego orazMapucze[2]. Językiem urzędowym oraz ojczystym dla zdecydowanej większości mieszkańców jestjęzyk hiszpański[1]. W kraju dominuje religiachrześcijańska, a największą grupę wyznaniową stanowiąkatolicy (60% społeczeństwa[1])[2].
Chile położone jest w południowo-zachodniej częściAmeryki Południowej i rozciąga się wąskim pasem wzdłuż wybrzeża o długości 4,3 tys. km. Najdalej na północ wysunięty punkt Chile to styk granic Chile,Peru iBoliwii (17°30′S), a na południe przylądekHorn (55°59′S). Rozciągłość równoleżnikowa kraju w najszerszym miejscu wynosi zaledwie 468 km, a w najwęższym 90 km.
Wybrzeże w północnej i środkowej części państwa ma słabo rozwiniętą linię brzegową, natomiast w południowej części – bardzo dobrze. Do Chile należą liczne wyspy przybrzeżne i wyspy na otwartym oceanie (ok. 3 tys.):Juan Fernández,Wyspa Wielkanocna (jedna z najbardziej oddalonych od innych lądów zamieszkana wyspa na świecie),Sala y Gómez,San Ambrosio,San Félix,Chiloé,Campana,Santa Inés,Chonos.
Powierzchnia całkowita kraju: 756 102 km², z czego 743 812 km² stanowi ląd, pozostałe 12 290 km² –wody śródlądowe[1].
Chile posiada jeden z pięciuekoregionów śródziemnomorskich na świecie; jego umiarkowane zimy i suche, gorące lata zapewniają idealne warunki dla rolnictwa i innych rodzajów działalności produkcyjnej.
Region północny (od granicy z Peru do 31°S) charakteryzujeklimat zwrotnikowy wybitnie suchy. Zaznacza się wyraźny wpływ zimnegoPrądu Peruwiańskiego. Napustyni Atakama są miejsca, gdzie deszcz nie spadł od ponad 400 lat. Jedynym źródłem wody są tammgły irosy.
W regionie środkowym (31–42°S) panujeklimat podzwrotnikowy morski. Opady dominują w porze zimowej (od maja do lipca). Najcieplejszym miesiącem jest styczeń, najchłodniejszym lipiec.
Chile ma bardzo słabo rozwiniętą sieć rzeczną. Jedynym wyjątkiem jest rzekaLoa (440 km) uchodząca doOceanu Spokojnego, którą wykorzystuje się do irygacji oraz w energetyce.
Najlepiej rozwiniętą sieć rzeczną ma region środkowy, gdzie występują m.in. krótkie rzekiBiobío (380 km) czyRapel (240 km). Najkrótsze rzeki występują w regionie południowym, ale to one wykorzystywane są w energetyce, ponieważ mają bardzo duże przepływy wody, np. rzekaBaker ma średni przepływ 1500 m³/s.
Na północy Chile występują główniegleby inicjalne i czerwonobure gleby pustynne. W regionach zasolonych (Salar de Atacama) wykształciły się solończaki. Żyznegleby aluwialne powstały na równinachstożków napływowych, wymagają one jednak nawadniania. WAndach występują główniegleby górskie, ale także gleby stepowe powstałe z popiołów wulkanicznych, zawierające dużo próchnicy. Najżyźniejsze gleby są w środkowej części kraju – na obszarach górskich brązowe, szarobrązowe oraz czerwonobrązowe i niekiedy cynamonowe. Dla południowej części Chile charakterystyczna jest obecność gleb torfiastych, brunatnych, lokalnie zbielicowanych i kwaśnych gleb leśnych.
Najuboższa pod względem roślinności jest północ kraju. Brak stałych rzek powoduje, że dominują formacjepustynne ipółpustynne. W miejscach występowania mgieł pojawiają się kwitnące na żółto i liliowoszczawiki. Znacznie bogatszy jest świat roślinny w środkowym regionie Chile, gdzie przeważa flora śródziemnomorska. W jej skład wchodzą wiecznie zielone krzewymattoral iespinales oraz rośliny laurowe. Występują równieżjubea (palma miodowa;Jubaea chilensis) oraz święte drzewoIndianMapuczów –canelo (Drimys winteri). WDolinie Środkowochilijskiej powyżej 1200 m pojawia sięcedrzyniec kalifornijski (Calocedrus decurrens), a jeszcze wyżej karłowatebuki:Nothofagus antarctica (zwany ñire) iNothofagus pumilio (zwane lenga). Na obszarach zasobnych w wodę rosnąbambusyChusquea quila,araukarie iNothofagus. W południowej części Chile do wysokości 500–600 m rosną wiecznie zielone krzewy i drzewa, m.in.lasy waldiwijskie[9], w strefie 500–1000 m n.p.m. –Nothofagus antarctica iNothofagus pumilio. Dla wysokości 1000–1200 m charakterystyczne sąficroje cyprysowate oraz buki. Na wysokości 1300–1800 m dominujeberberys, powyżej rozciąga się piętrołąk.
Około VII–VIII w. obszary północnego Chile objęte były wpływami kulturyTiahuanaco, a w początkach XVI w. zostały włączone doImperium Inków. W pierwszej połowie XVI w. tereny aż do rzekiBiobío zostały opanowane przez Hiszpanów i włączone dowicekrólestwa Peru. Obszary bardziej na południe pozostały we władaniuAraukanów, którzy utrzymali niezależność do drugiej połowy XIX w. Zapoczątkowany w drugiej połowie XVIII w. wśródKreolów chilijskich ruch separatystyczny doprowadził do proklamowania w 1818 r. niepodległej republiki zB. O’Higginsem na czele. W 1881 roku, na mocytraktatu z Buenos Aires, do Chile przyłączono zachodniąPatagonię. Natomiast w 1884 roku, dzięki zwycięstwu nad Peru i Boliwią wwojnie o saletrę, państwo zaanektowało całe boliwijskie wybrzeże oraz najdalej na południe wysuniętą nadmorską prowincję Peru z miastamiArica iIquique.
Kryzys spowodowanyI wojną światową położył kres gospodarczej stabilizacji Chile. U progu XX wieku chilijska gospodarka stała się systemem ochrony rządzącej oligarchii. W latach 20. starał się to zmienić reformatorski prezydentArturo Alessandri Palma z Partii Liberalnej, co uniemożliwiła mukonserwatywna większość parlamentarna. W 1924 roku doszło do przewrotu wojskowego pod dowództwem generała Luisa Altamirano. Pucz zapoczątkował okres niestabilności politycznej, który trwał do 1932 roku, w trakcie którego autorytarną władzę sprawował szereg prezydentów. Najskuteczniejszym z nich okazał sięCarlos Ibáñez del Campo, który utrzymał władzę przez sześć lat. Mimo autorytarnego charakteru rządów Chile udało się uniknąć represyjnych metod i korupcji spotykanej w innych krajach Ameryki Łacińskiej. Wraz z porażką reform liberałów oraz zamachem stanu licznie powstawać zaczęły bardzo popularne ruchymarksistowskie[12][13][14]. W 1932 roku na krótko powołana została Socjalistyczna Republika Chile zMarmaduke Grove Vallejo na czele, lecz lewicowy rząd wojskowych nie przetrwał nawet roku i upadł na skutek intrygi politycznej. Po upadku lewicowego rządu wojskowego rozpoczęła się era rządów demokratycznych. Władzę początkowo przejęli liberałowie, a w 1938 rząd utworzyła koalicja socjaldemokratów, radykałów (chilijskich liberałów) i komunistów –Front Ludowy, reprezentująca głównie interesy klasy średniej. W 1939 roku doszło do nieudanego puczu zorganizowanego przez nielicznyfaszystowskiNarodowosocjalistyczny Ruch Chile. W czasie II wojny światowej Chile zachowało status neutralny, a w 1943 roku zerwało stosunki dyplomatyczne zPaństwami Osi. Następnie w 1945 przystąpiło doONZ. Rządy Frontu Ludowego przetrwały do 1952 roku. Na przełomie lat 50. i 60. silnie uwidoczniły się tendencje do przeprowadzenia reform społecznych i gospodarczych, co umożliwiło w 1964 r. przejęcie władzy chrześcijańskim demokratom, głoszącym hasła „rewolucji w wolności”. Reformy jednak zostały uznane przez lewicę za niewystarczające, przez co spotkały się z silną opozycją[12]. W 1970 roku władzę przejęła koalicja partii lewicowych Jedność Ludowa.
W 1970 w wyborach prezydenckich, pomimo wsparcia finansowego kandydatów prawicy ze strony krajowych i zagranicznych koncernów[15], zwyciężył kandydat centrolewicowej koalicji Jedność Ludowa,Salvador Allende Gossens, który przystąpił do realizacji programuchilijskiej drogi dosocjalizmu. Przeprowadził on szereg radykalnych reform, m.in. wywłaszczając amerykańskich właścicieli kopalńmiedzi. Uformowano rząd składający się z socjaldemokratów, odłamu chadecji, liberałów i komunistów, a więc partii tworzonych w pewnej mierze przez klasę średnią[16]. Po pierwszym roku rządów centrolewicy osiągnięto wzrost gospodarczy, ograniczono inflację i bezrobocie, wzrosła redystrybucja dochodów i konsumpcji. Znacznie zwiększyły się wynagrodzenia, zmniejszono podatki i wprowadzono bezpłatną dystrybucję niektórych produktów pierwszej potrzeby. Po raz pierwszy do państwowego systemu ubezpieczeń pracy włączono takie grupy jak inwalidzi czy osoby starsze[17]. Najbiedniejsi skorzystali z wdrażanego przez rząd programu rozprowadzenia darmowej żywności wśród potrzebujących[18]. Zamrożono czynsze i ceny, znacjonalizowano przemysł miedziowy (będący własnością USA), obniżono wiek wyborczy do lat 18 i uruchomiono program reformy rolnej[16]. W ramach pomocy dla przedsiębiorstw, w celu wspierania małych przedsiębiorców zwolniono z podatków kapitałowych najmniejsze przedsiębiorstwa[17]. Rząd głosił amnestię dla więźniów politycznych, a także wprowadził większe prawa dla społeczności indiańskich[19]. Jeszcze przed dojściem centrolewicy do władzy powstały terrorystyczne organizacje skrajnej prawicy. 22 października 1970 członkowie takiej grupy dokonali zamachu na dowódcę armii,Rene Schneidera. Zamach miał nie dopuścić do władzy kandydata centrolewicy[16]. Interwencja USA, które finansowało akcje opozycji, tj. strajki i konflikt wewnętrzny, a także inne czynniki doprowadziły do wewnętrznego chaosu i pogorszenia się sytuacji gospodarczej Chile[20][21][15].
Augusto Pinochet, wojskowy dyktator rządzący do początku lat 90.
W 1973 jednostki wojskowe z gen.Augusto Pinochetem na czele, w wynikuzamachu stanu ustanowiły rządyjunty wojskowej, wprowadzając radykalną politykę ekonomiczną (zasadywolnego rynku) i zwalczając wewnętrzną opozycję (ofiaramiterroru padły tysiące osób[22]). Kryzysy i narastający chaos sprowokowały w kraju wybuch walk partyzanckich[23]. Narastający w latach 80. sprzeciw wobec rządów junty zmusił Pinocheta do zorganizowania w 1988 narodowegoreferendum, które odrzuciło jego kandydaturę na kolejną kadencję prezydencką. W wyborach prezydenckich w 1989 r. zwyciężył polityk chadeckiPatricio Aylwin (Azócar), który przywrócił rządy cywilne. Pinochet zachował (do 1997) stanowisko głównodowodzącego sił zbrojnych, z prawem wyznaczenia następcy. Kolejne wybory, w 1993 roku, wygrał ponownie kandydat chadecki –E. Frei Ruitz-Tagle. 17 października 1998 r. Pinochet został zatrzymany wWielkiej Brytanii na wniosek władzhiszpańskich, które wystąpiły o jegoekstradycję[potrzebny przypis][24].
Chile jest szóstym co do liczebności państwemAmeryki Południowej (16,9 mln mieszkańców). Gęstość zaludnienia wynosi 21,7 osób na km². Współczynnik przyrostu naturalnego kształtuje się w okolicach 1,2%.
W 2009 r. Chile miało około 16 970 000 mieszkańców. 52,7% Chilijczyków stanowilibiali, 39,3%metysi – a więc potomkowieIndian i białych – a 8% Indianie[25]. Większość ludności indiańskiej stanowiliAraukanie. Na duży udział białych w populacji miały wpływ kolejne fale imigrantów, do kraju przybywali m.in.Hiszpanie,Włosi,Irlandczycy,Francuzi,Grecy,Niemcy,Anglicy,Szkoci,Chorwaci,Żydzi. Pewien procent Chilijczyków to biali pochodzenia pozaeuropejskiego, około 500 tysięcy Chilijczyków stanowią osoby pochodzeniapalestyńskiego[26]. Badania genetyczne wskazują ponadto, że szacunkowo 6,3% Chilijczyków miało wśród przodków ludzirasy czarnej[27].
W 1999 roku uchwalono Ustawę o Swobodzie Kultu, która pozwoliła różnym grupom religijnym (w tym kościołom ewangelikalnym) uzyskać osobowość prawną na mocy prawa publicznego[30].
Według szacunków Krajowego Biura ds. Wyznań (ONAR) z 2018 r. 60% populacji identyfikuje się jako katolicy, a około 18% jakoewangelikalni[31]. Według badania przeprowadzonego przez Pew Research Center w 2014 roku, odsetek niewierzących wynosi 16%, co czyni Chile drugim poUrugwaju najbardziej świeckim państwem Ameryki Łacińskiej. Rosnący brak zainteresowania religią tłumaczony jest urbanizacją (z 42,6% w 1950 r. do 89% w 2010 r.) i wynikającym z niej wzrostem gospodarczym[32].
Chile cechują wysoki poziom edukacji i jeden z najniższych na kontynencie wskaźnik analfabetyzmu (4% ludności powyżej 15 roku życia)[9]. Nauka w szkołach podstawowych trwa 8 lat, jest obowiązkowa i bezpłatna.
Chile jestrepubliką.Konstytucję uchwalono ostatecznie 11 marca 1981 (ze zmianami w 1989, 1991, 1997, 1999, 2000, 2003 i 2005) a pierwsza jej wersja została opracowana 11 września 1980 roku. Głową państwa jest prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 4-letnią kadencję (bez prawa do natychmiastowej reelekcji). Obecnie prezydentem jestGabriel Boric. Prezydent mianuje członkówrządu, którego jestszefem, ma prawo wprowadzić stan wyjątkowy na 20 dni, mianuje kilku senatorów, jest przewodniczącym Krajowej Rady Bezpieczeństwa, ma inicjatywę ustawodawczą. Poprawka z 1989 do konstytucji pozbawiła prezydenta prawa rozwiązaniaparlamentu. Rozszerzyła także skład Krajowej Rady Bezpieczeństwa o 1 członka – kontrolera generalnego. Władzę ustawodawczą sprawują 2-izbowy Kongres Narodowy: Izba Deputowanych (Cámara de Diputados), wybierana w wyborach powszechnych na 4 lata, orazSenat, o kadencji 8-letniej (co 4 lata połowa składu ulega odnowieniu), w większości wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich, częściowo mianowany przez prezydenta,Sąd Najwyższy i Krajową Radę Bezpieczeństwa (senatorami są dożywotnio wszyscy byliprezydenci). Władzę wykonawczą sprawują prezydent i odpowiedzialny przed nim rząd.
Wojska chilijskie w 2014 roku liczyły 60,6 tys. żołnierzy zawodowych oraz 82 tys. rezerwistów. Według rankinguGlobal Firepower (2014) chilijskie siły zbrojne są 58. siłą militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 5,5 mld dolarów (USD)[36].
WykresPKB per capita dla Chile (niebieska linia) iAmeryki Południowej (pomarańczowa linia)
Chile jest jednym z najlepiej rozwiniętych gospodarczo państwAmeryki Południowej, oprodukcie krajowym brutto 14 900dolarów na mieszkańca (2008) i o wysokim średniorocznym tempie wzrostu produktu krajowego brutto – 7% w 1985–1989 (10,0% w 1989). Jest jednocześnie jednym z najmniej zadłużonych państw Ameryki Południowej i 141. pod tym względem na świecie[37]. W 2004 roku zadłużenie zagraniczne wynosiło 44,6 mld $[9].
13 października 2010 rozpoczęła się bezprecedensowa akcja ratunkowa w kopalni miedzi i złota wCopiapo, mająca na celu wydobycie 33 górników, po 69 dniach spędzonych ponad 600 metrów pod ziemią.[potrzebny przypis]
Produkcja energii elektrycznej: 60,6 mld kWh (2007). Główne gałęzie przemysłu przetwórczego: spożywczy (mięsny,cukrowniczy, młynarski,winiarski), włókienniczy (zwłaszczabawełniany, głównie w Tomé, Concepción, Valparaíso),chemiczny, hutnictwo miedzi (Chuquicamata, Potrerillos) i żelaza oraz rafinerie ropy naftowej, przemysł maszynowy,cementowy,papierniczy, skórzany.
Główne źródła zanieczyszczeń przemysłowych związane są z wytapianiem miedzi wChuquicamata (22°32′S, 68°92′W),Potrerillos (26°43′S, 69°47′W),Noranda (23°98′S, 70°07′W) i wPaipote (27°42′S, 70°25′W).
Główne porty lotnicze mieszczą się w Santiago (Port lotniczy Santiago de Chile) orazArica (Aeropuerto Internacional Chacalluta), natomiast główne porty morskie wValparaíso,Talcahuano,San Antonio iAntofagasta. W roku 2001 przeładunek portów wyniósł 52 mln ton. W Chile jest 16 080 km dróg utwardzonych, 407 km autostrad (2001). Długość linii kolejowych wynosi 6585 km (2003). W Chile jest 1003 km ropociągów i 2625 km gazociągów (2004)[9].
↑abDevelopment and Breakdown of Democracy, 1830–1973, Country Studies. Library of Congress. Brak numerów stron w książce
↑Lessie JoL.J.FrazierLessie JoL.J.,Salt in the Sand: Memory, Violence, and the Nation-State in Chile, 1890 to the Present, Duke University Press, 17 lipca 2007, s. 163–184,ISBN 978-0-8223-4003-4.
↑WillW.FowlerWillW.,Authoritarianism in Latin America since independence, University of Virginia: Geenwood Press, 1996, s. 30–96,ISBN 0-313-29843-2.
↑abZdzisławZ.MarzecZdzisławZ.,Umierać za Chile, Warszawa: Prasa-Książka-Ruch, 1980, s. 95–96.
↑abcAlanA.WoodsAlanA.,Chile: The Threatening Catastrophe 1971. Brak numerów stron w książce
↑abRicardo IsraelR.I.ZipperRicardo IsraelR.I.,Politics and Ideology in Allende’s Chile. Brak numerów stron w książce
↑James D.J.D.HendersonJames D.J.D.,HelenH.DelparHelenH.,Maurice PhilipM.P.BrungardtMaurice PhilipM.P.,Richard N.R.N.WeldonRichard N.R.N.,A Reference Guide to Latin American History, s. 258.
↑Wolfgang S.W.S.HeinzWolfgang S.W.S.,HugoH.FrühlingHugoH.,Determinants of gross human rights violations by state and state-sponsored actors in Brazil, Uruguay, Chile, and Argentina, 1960–1990, Martinus Nijhoff Publishers, 1999, s. 545.
↑A. Mikorski,Popyt na Pinocheta, "Głos Pomorza" 1998, nr 264, s. 5.
↑José Darío RodríguezJ.D.R.CuadrosJosé Darío RodríguezJ.D.R.,The religious shift in Latin America, [w:] CAIRN International [online], Hérodote, 2018 [dostęp 2022-04-24](ang.).
RajmundR.MydelRajmundR.,JerzyJ.GrochJerzyJ. (red.),Przeglądowy Atlas Świata, Ameryka Południowa, Popularna Encyklopedia Powszechna, Kraków: Fogra, 1999,ISBN 83-85719-31-8. Brak numerów stron w książce – komplet,ISBN 83-85719-39-3 – Ameryka Południowa.
JolantaJ.KlimowiczJolantaJ.,Moje Chile, Warszawa: Książka i Wiedza, 1973. Brak numerów stron w książce
.svg)
.svg)
