Chełm to jedno z najstarszych miast wschodniej Polski, którego dzieje sięgają czasów przedpiastowskich. Miasto słynie z podziemnego labiryntu kredowych korytarzy –Chełmskich Podziemi Kredowych, a takżeGóry Chełmskiej – miejsca o bogatym znaczeniu historycznym i religijnym, zBazyliką Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, będącą jednym z najważniejszych punktów pielgrzymkowych regionu.
Chełm znajduje się pod wpływemklimatu kontynentalnego. Zachodnie masy powietrza znad Atlantyku mają mniejsze znaczenie niż w innych regionach Polski. Najcieplejszymmiesiącem jest lipiec, w którym średniatemperatura waha się od 14 °C do 25 °C. Najzimniejszym miesiącem jest styczeń (temperatura waha się od −6 °C do 0 °C). Średnia roczna temperatura wynosi ok. 8 °C. Średnia roczna sumaopadów wynosi ok. 550 mm. Największe ich natężenie przypada na lipiec (90 mm). Zimy są mroźne i śnieżne, pokrywa śnieżna przeciętnie zalega 85 dni. Pierwszy śnieg zwykle spada ok. 20 listopada, a ostatecznie zanika 15–25 marca. Długotrwałe odwilże w czasie trwania zimy nie są rzadkim zjawiskiem, choć zdarzają się też silne mrozy, w których temperatura spada od −20 do −25 °C. Długość okresu wegetacyjnego wynosi 220 dni. Lata są stosunkowo ciepłe i słoneczne. Średnia liczba dni w roku z temperaturą powyżej 25 °C wynosi 49, w temperaturą powyżej 30 °C jest 11. Czasem zdarzają się upały, w których temperatura przekracza 35 °C. Okres bez przymrozków trwa od połowy kwietnia do połowy października, choć mogą się zdarzać także w maju i we wrześniu. Klimatyczne lato, w którym średnia dobowa temperatura przekracza 15 °C trwa od końca maja do początku września.
Przy północno-zachodnim skraju Chełma zlokalizowany jest las Kumowa Dolina, a od strony wschodniej las Borek. Przy wschodniej granicy lasu Borek mieści się liczący 1,12 ha, rezerwat przyrody Wolwinów (ochrona stanowiska roślinności stepowej, m.in.wiśnia karłowata, oleśnik górski igorysz alzacki).
Niedaleko miasta zlokalizowany jestChełmski Park Krajobrazowy, obejmujący kompleksy leśne Stańków i Żalin oraztorfowiskawęglanowe (występują w nich ekosystemy torfowiskowe i kserotermiczne związane z budową geologiczną podłoża, będące ostoją rzadkich roślin i zwierząt). W parku występuje ok. 40 gatunków roślin chronionych oraz 22 wpisane na listę zagrożonych (m.in. kłoć wiechowata, języczka syberyjska, starzec cienisty, tłustosz dwubarwny). Wśród zwierząt można wymienić m.in.:wodniczkę,derkacza,dubelta,kulika wielkiego,błotniaka łąkowego,żółwia błotnego, strzępotka edypus[12].
Według wojewódzkiego raportu o stanie środowiska[13] jakośćśrodowiska naturalnego w Chełmie jest w odniesieniu do innych porównywalnych miast Polski dość dobra. Pomimo działającej w bezpośrednim sąsiedztwie miasta cementowni (w latach 80. XX wieku zamontowano na wszystkich urządzeniach technologicznych urządzenia odpylające) jakośćpowietrza igleb w mieście jest zadowalająca[14].
Również rosnący ruch drogowy nie doprowadził do przekroczenia krytycznej granicy zanieczyszczeniahałasem (75dB) nawet w najgłośniejszych częściach miasta.
W obliczu zobowiązań Polski wobec wymagańRamowej Dyrektywy Wodnej wyznaczającej jako cel dobry stan wód,III klasa czystości wody w Uherce jest niezadowalająca, chociaż lepsza niż czystość większości rzek w woj. lubelskim.
Na początku XX wieku Polacy stanowili tylko jedną trzecią mieszkańców Chełma. Dominującą grupą w samym Chełmie w ówczesnym czasie byli Żydzi, którzy stanowili ponad połowę wszystkich mieszkańców[15]. Obecność garnizonu wojskowego w czasach zaboru rosyjskiego powodowała, że w mieście mieszkało wielu Rosjan, wojskowych i ich rodzin, którzy wyjechali po 1915 roku. Niewielki odsetek mieszkańców Chełma stanowili także Rusini (Ukraińcy) i Niemcy. W okresie międzywojennym (1918–1939) Chełm był zamieszkały głównie przez Polaków i Żydów[16]. Po 1945 r. Chełm podobnie jak reszta kraju stał się niemal jednolity narodowościowo.
Chełm charakteryzuje się wysoką dynamiką związaną z ubytkiem osób w wieku przedprodukcyjnym. W ciągu 20 lat ta kategoria zmniejszyła się o 48,94%. Miasto ma także niski przyrost naturalny, co rzutuje na stosunek liczby osób w wieku poprodukcyjnym do reprezentantów wieku przedprodukcyjnego. Prognozy wskazują, że w 2040 roku w Chełmie będzie żyło 15 105 osób w wieku poprodukcyjnym[17]. Największą liczbę ludności Chełm odnotował 30 czerwca 1999 - 70 724 mieszkańców. Od tego czasu liczba mieszkańców z roku na rok stale spada.
Polskie słowochełm "wzgórze" pochodzi z prasłowiańskiego (xъlmъ). W tym wypadku odnosi się do centralnego wzniesienia miasta,Góry Chełmskiej (Górki). Od tego samego słowa pochodzi nazwaChełmno.
Kopiec Niepodległości naWysokiej Górce (2006)Najstarszy widok Chełma, XVIII w.Plan rozbudowy Chełma (1926) – dzielnicaNowe MiastoFotografia Chełma z początku XX wieku
Na podstawie badań archeologicznych, przeprowadzonych m.in. wŁowczy,Bukowej,Okuninki stwierdzono, że początki osadnictwa na tych ziemiach sięgają epokipaleolitycznej. Odkryte przedmioty wskazują na nieprzerwany ciąg osadniczy na przestrzeni kolejnych epok. Natomiast na terenie samego Chełma osadnictwo rozpoczęło się na początku naszej ery. Zamieszkiwała go wówczas ludnośćkultury przeworskiej. W X wieku naWysokiej Górce istniał gród drewniano-kamienny. Na przełomie VII i VIII wieku tereny miasta obejmował związek plemiennyLędzian z siedzibą w Sandomierzu[potrzebny przypis]. Tereny międzyrzeczaWieprza iBugu zostały wzmocnione przez wybudowanie sieci grodów – nazwanych późniejGrodami Czerwieńskimi[18].
W 981 roku Chełm został zdobyty na „Lachach” i opanowany przezWłodzimierza, od tego czasu do XIV wieku wchodził z przerwami w składRusi Kijowskiej.
Około 1240 książęDaniel Halicki przeniósł swoją siedzibę zHalicza do Chełma, który został stolicąksięstwa halicko-włodzimierskiego. W latach 1378–1387 podporządkowaneWęgrom. W 1387 Chełm został ponownie włączony do Polski. Od 1392 posiada prawa miejskie.
W XV w. stał się siedzibą trzech sądów szlacheckich pierwszej instancji: grodzkiego, ziemskiego (chełmskiego) i ziemskiego (horodelskiego)[19].
W wiekach XVI – XVIII wydobywano tam kredę. W latach 1220–1596, 1905–1915, 1940–1944 siedziba biskupstwa prawosławnego, 1596–1875 siedziba biskupstwa unickiego, 1349–1807 biskupstwa rzymskokatolickiego. W mieście znajdowała się również jedna z większych gmin żydowskich[11].
W listopadzie 1918 Chełm ponownie znalazł się w Polsce. Dla wykorzystania potencjału miasta, jego infrastruktury kolejowej i centralnego położenia na ziemiach wschodnich, w początkach lat 20. XX wieku podjęto strategiczną dla miasta decyzję o przeniesieniu z Radomia do Chełma Wschodniej Okręgowej Dyrekcji Kolei Państwowych i związanej z tym wielkiej rozbudowie Chełma. W latach 1926–1939 założono modernistyczną dzielnicę Nowe Miasto, rozplanowaną na obszarze 432 ha (ponad 7-krotnie przekraczającym obszar miasta wcześniej istniejącego), którą pod względem jej skali zaliczyć należy do największych inwestycji niepodległej Polski. W latach 1928–1939 dla nowej dzielnicy i Starego Miasta wybudowano również pierwsze wodociągi i kanalizację z oczyszczalnią ścieków na Bieławinie[22].
We wrześniu 1939, w czasieniemieckiej agresji na Polskę, w Chełmie uruchomiono wojskową tzw.policyjną zaporę pomagającą zabłąkanym żołnierzom polskim dotrzeć do formowanych jednostekWojska Polskiego[27].8 wrześnianiemieckie lotnictwo dokonało nalotu na miasto liczące wówczas 35 570 mieszkańców. 8 października 1939 wojska niemieckie zajęły miasto. 12 stycznia 1940 na terenie szpitala psychiatrycznego żandarmeria rozstrzelała 440 osób. W październiku 1940 utworzono zamknięte getto dla ludności polskiej pochodzenia żydowskiego. Od lipca 1941 do kwietnia 1944 na terenie miasta funkcjonował jeden z największych niemieckich obozów jenieckich na ziemiach polskichStalag 319, przez który przeszło około 200 000 jeńców, z czego około 90 000 poniosło śmierć[28]. W czasieokupacji niemieckiej w rejonie Chełma działały konspiracyjne organizacje zbrojne AK, NOW, NSZ i BCh.
21 lipca 1944 Chełm, w wynikuoperacji brzesko-lubelskiej, został zdobyty przezArmię Czerwoną[18] i współdziałających z nią żołnierzyArmii Krajowej[29]. Przez kilka dni był nieformalną stolicą Polski[11]. Władze powojenne podawały miasto jako miejsce uchwaleniaManifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (w rzeczywistości został uchwalony w Moskwie 20 lipca 1944 i również tam ogłoszony). 24 lipca do Chełma przyjechał przedstawiciel nowych władz samorządowych, późniejszy wojewoda lubelski, kpt.Kazimierz Sidor. Od 24 do 28 lipca do miasta przybywali kolejni członkowiePolski Komitet Wyzwolenia Narodowego. W końcu lipca w mieście zaistniała faktyczna dwuwładza: PKWN i Delegatury Rządu na Kraj oraz związanej z nią Rady Miejskiej[30].
Na początku I wojny światowej powstała koncepcja carskiego ministra spraw zagranicznychSiergieja Sazonowa, przewidująca powstanie autonomicznego państwa polskiego, tzw.plan Sazonowa[31].
Jednak ziemia chełmska, uważana przez administrację carską za rdzennie ruską (pomimo polskiej większości[32][33]), miała nie wchodzić w skład tego tworu. Dopiero po upadkuImperium Rosyjskiego i po zakończeniu wojen: I światowej,polsko-ukraińskiej ipolsko-bolszewickiej, ziemia chełmska, czyli regjon Chełma (z 23,1% mniejszością ukraińską)[potrzebny przypis] stał się ponownie częściąRzeczypospolitej. Starając się silniej utrwalić wielowiekowy związek z kulturą polską nowa administracja przekazała kościołowi rzymskokatolickiemu w 1919 zespół cerkiewno-klasztorny na Górze Chełmskiej, dotychczasową siedzibę diecezji prawosławnej, którą formalnie władze polskie rozwiązały w 1922. Nie pozwoliły one także na otwarcie szkół z ukraińskim językiem wykładowym. Mimo to rosła świadomość narodowa Ukraińców, co przyczyniło się do wzrostu napięć między Polakami i Ukraińcami, także i w Chełmie. Wzajemne stosunki popsuły się, gdy w 1938 władze na Chełmszczyźnie zburzyły 127 świątyń prawosławnych, w tym 91 cerkwi, 10 kaplic i 26 domów modlitwy[34].
II wojna światowa i okupacja niemiecka doprowadziły do kulminacji konfliktu. Oprócz wielu ukraińskich jednostek kolaborujących zIII Rzeszą, jedną z głównych organizacji zabiegającą o realizację swojej wizji niepodległego państwa ukraińskiego, w którego skład miały wchodzić także tereny tzw.Zakierzońskiego Kraju (do którego zaliczano ziemię chełmską) należelinacjonaliści ukraińscy zOrganizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Ukraińcy uzyskali od niemieckich władz okupacyjnych pozycję uprzywilejowaną w stosunku do Polaków i rozpoczęliukrainizację ziemi chełmskiej[35]. W Chełmie tymczasem niemiecka administracja przywróciła zespół cerkiewno-klasztorny na Górze Chełmskiej odtworzonej diecezji prawosławnej (diecezja chełmsko-podlaskaAutokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Generalnej Guberni). W 1942 roku nasiliły się na ziemi chełmskiej pojedyncze egzekucje na przedstawicielach obu narodów posądzanych o kolaborację z okupantem. Wkrótce doszło do ludobójstwa dokonanego przez ukraińskich nacjonalistów na obywatelach polskich, którego najdrastyczniejszym przykładem byłarzeź na Wołyniu, której ofiarami stało się około 60 tysięcy Polaków, orazczystka etniczna w Małopolsce Wschodniej, która pochłonęła równie wielką liczbę ofiar szacowaną także na 60 tys. ofiar. Wszystkie te wydarzenia odbywały się w bezpośrednim sąsiedztwie Chełmszczyzny. Tysiące ocalałych z ludobójstwa Polaków na Wołyniu szukało w latach 1943–1944 schronienia w Chełmie[36].
PrawoUkraińskiej SRR do ziemi chełmskiej podtrzymywali także ukraińscy komuniści zNikitą Chruszczowem na czele[37]. Na tydzień przed podpisaniem „Porozumienia między PKWN a rządem ZSRR o polskiej-radzieckiej granicy państwowej” 27 lipca 1944 Chruszczow napisał do Stalina prośbę o przyłączenie tych terenów do USRR, jednak granica na Bugu była już przesądzona i potem potwierdzona nakonferencji jałtańskiej[38]. Kilka tysięcy Ukraińców dobrowolnie opuściło miasto i okolice udając się do końca 1944 w ramach tzw.układów republikańskich na Ukraińską SRR. Pozostałych deportowano tam w okresie lat 1944–1946[39].
Dzisiaj Chełm utrzymuje więzi partnerskie z ukraińskimKowlem. Priorytet dany tworzeniu wspólnej teraźniejszości i przyszłości jest podkreślany bilateralnymi umowami państwowymi. Nie mniejszy wpływ na pojednanie ma też polsko-ukraińska organizacja piłkarskich mistrzostw Europy w 2012, dzięki której i Chełm, jako miasto tranzytowe przy ważnym połączeniuWarszawa –Kijów, może otrzymać nowe impulsy rozwojowe.
Najstarszym dowodem o obecności Żydów w mieście jest napis na nagrobku zmiejskiego kirkutu, poświadczający rok 1442. Ale pierwsi żydowscy kupcy pojawili się w Chełmie, leżącym na ważnym szlaku handlowym, wcześniej. W XV wieku chełmscy Żydzi kupili od dominikanów podupadły kościół i przebudowali go na bożnicę. Z Chełma pochodził sławnyrebJuda Aron z Chełma,rabinLublina, Chełma iBełza. Jego synem byłEliasz Baal Szem z Chełma. W 1550 mieszkało w Chełmie 371 Żydów. Nauczycielami w znanej chełmskiejjesziwie byli m.in.Symeon Auerbach iEliasz ben Salomon Zalman. Rabinem w latach 1606–1615 byłSamuel Eliezer ben Judah Edels. W 1648 w czasiepowstania ChmielnickiegoKozacy wymordowali prawie wszystkich Żydów. Wydarzenia te upamiętnia ułożona wówczas modlitwaEl mole rachamim (hebr. Boże, pełen miłosierdzia)[40].
Kahał reaktywowano po 1660. W XVIII wieku nastąpił rozwój handlu i rzemiosł, silne wpływy na gminę chełmską wywarłchasydyzm. W 1765 było w Chełmie 1500 Żydów, w 1857 – 2493, a w 1931 – 13 537. W 1849 były 2 synagogi i 2 domy modlitwy, a w 1903 – m.in. 45chederów. W latach 1918–1939 ukazywało się 5 gazet żydowskich. Tuż przed wybuchem wojny mieszkało około 15 000 Żydów – ok. 44% mieszkańców miasta.
II wojna światowa brutalnie wstrząsnęłasztetlem. Prześladowania Żydów zaczęły się w grudniu 1939, kiedy Niemcy dokonali deportacji części żydowskiej gminy Chełma doSokala w sowieckiej strefie okupacyjnej. W maju 1941 do utworzonego w mieściegetta zostało przywiezionych około 2000 Żydów zeSłowacji. Rok później zostali wywiezieni doobozu zagłady w Sobiborze. Przetrwali tylko nieliczni[41].
W kwietniu 1945 roku, tuż po Wielkanocy, doszło w mieście do pierwszego w powojennej Polscepogromu antyżydowskiego[42].
Z Chełmem związana jest tradycja humoru żydowskiego. W dowcipach folkloru Żydów Europy wschodniej Żydzi z Chełma łącznie ze swoimi rabinami przedstawiani byli jako sympatyczni głupcy znajdujący zawsze dziwaczne lub złe rozwiązania problemów. Urodzony w Polsce laureat literackiejNagrody Nobla,Isaac Bashevis Singer, oparł się na tej tradycji, kreując w swoich krótkich opowiadaniach albo sztukach teatralnych, pisanych wjidysz, śmiesznych bohaterów – „Mędrców” z Chełma[43]. Także akcjamusicalu,Shlemiel the First, opartego na jednym z jego opowiadań, ma miejsce w Chełmie. Tłumaczone na wiele języków opowiadania Singera rozsławiły nazwę miasta na całym świecie jako bajeczne miasto głupców. Jednak przedstawiany w nich żartobliwie żydowski mikrokosmos sztetla Chełma, w którym dochodzi do zderzenia tradycji z nowoczesnością, mistyki i wiary zliberalizmem,sekularyzmem inihilizmem, służy tylko jako metafora dla podobnych uniwersalnych konfliktów na całym świecie, gdyż jak sam Singer wywnioskował myślami swojego bohatera Szlemiela w jednej ze swoich krótkich powieści:
Ci, którzy opuszczają Chełm zakończą wędrówkę w Chełmie, Ci, którzy zostają w Chełmie są już tam na pewno. Wszystkie drogi prowadzą do Chełma, Gdyż cały świat to jeden wielki Chełm.
Honorowe obywatelstwo Chełma nadawane jest na podstawie uchwały Rady Miasta zgodnie z postanowieniami ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym.Lista honorowych obywateli Miasta Chełm[44]:
Józef Piłsudski – uchwała Rady Miejskiej z dnia 17 czerwca 1925 roku
drMarek Pieńkowski – właściciel klinik medycznych w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej oraz majątku ziemskiegoSuchekownaty – uchwała z dnia 17 czerwca 1998 r.
Irena Siemaszko – kierownik Polskiej Szkoły Podstawowej na Litwie – uchwała z dnia 17 czerwca 1998 r.
Zofia Książek – wieloletni nauczyciel I Liceum Ogólnokształcącego w Chełmie – uchwała z dnia 29 maja 2008 r.
Ksiądz Kazimierz Bownik – uchwała z dnia 29 stycznia 2009 r.
Podziemia Kredowe – Chełm słynie z jedynych w Europie podziemikredowych których początki sięgają XIII wieku. Najstarsze korytarze znajdują się pod Górką Chełmską (Góra Katedralna). Korytarze te były drążone przez mieszkańców w celach obronnych – w wyrobiskach mieszkańcy kryli się m.in. przed najazdami obcych wojsk np. tatarskich. Z czasem (od wieku XVI) zaczęto kredę wydobywać i nią handlować. W XVII wieku na 100 domów wejścia do podziemi znajdowały się w 80. Według badań przeprowadzonych w latach 60. XX w. naukowcy z Politechniki Krakowskiej określili, że łączna długość korytarzy może sięgać 60 km. Z podziemiami związane są legendy, podania i baśnie. Najbardziej znana legenda mówi o opiekunie Podziemi Kredowych, strażniku ukrytych tam skarbów Duchu Bieluchu który według legendy jest duchem widniejącego na herbie Chełma białego niedźwiedzia (według legendy zwierzę to mieszkało w kredowej jaskini na Górze Chełmskiej pod trzema dębami i wychodził stamtąd kiedy ziemia chełmska była w niebezpieczeństwie). Podziemia kredowe są częściowo udostępnione dla turystów. Obecna trasa turystyczna liczy ok. 2 km. Temperatura w podziemiach jest stała niezależnie od pory roku i wynosi około 9 stopni Celsjusza przy wilgotności powietrza 70-80%. Ducha Bielucha można spotkać podczas zwiedzania podziemi z jednej z komór. Duch wynurza się z mroku opowiadając o tym jak straszył złodziei i poszukiwaczy skarbów.
Grodzisko (Wysoka Górka, Górka Chełmska, Wzgórze Widokowe – pomnik przyrody) – pochodzi z wczesnegośredniowiecza. Pod ziemią znajdują się pozostałościpalatium książęcego oraz cerkwi św. Jana Złotoustego, wybudowanych przezkrólahalicko-wołyńskiegoDaniela Halickiego. Podczas badań archeologicznych odkryto również pozostałości kamiennej wieży datowanej na XIV w. Zachowały się także fundamenty cerkwi św. Cyryla i Metodego, zbudowanej w 1875 i rozebranej po odzyskaniu niepodległości w 1918.
Budynek Bractwa Bogarodzicy – zbudowany w 1904. Obecnie plebania.
Organistówka – niewielki obiekt z 1875 przy wjeździe naGórę Zamkową od strony ul. Hrubieszowskiej. Po wyremontowaniu była siedzibą Państwowego Konserwatora Zabytków w Chełmie. Obecnie mieści się w niej Niepubliczne Przedszkole „Arka” z oddziałami integracyjnymi.
Kościół Rozesłania św. Apostołów –późnobarokowy kościół arch.Pawła Fontany wybudowany w latach 1753–1763. Posiada wnętrze niezmieniane od czasu budowy, jedynie kilkakrotnie odnawiane. Postawiony na miejscu drewnianego kościoła fundowanego w XV w. przez królaWładysława Jagiełłę na pamiątkęzwycięstwa pod Grunwaldem, w czym 16. chorągiewZiemi Chełmskiej, walcząca pod znakiem białego niedźwiedzia na czerwonym tle, miała znaczący udział. Kościół ten nieprzerwanie (nawet w czasach zaborów i okupacji hitlerowskiej) był w rękach katolików i Polaków.
Klasztor O.O.pijarów – wybudowany w latach 1720–1726. Miejsce noclegu pielgrzymów zmierzających do Chełma. Dawny budynek gospodarczy klasztorubazylianów. Obecnie plebania parafii Rozesłania Świętych Apostołów.
Kościół i klasztor reformatów – zespół budowli sakralnych składający się zkościoła św. Andrzeja Apostoła (sanktuarium św. Antoniego z Padwy) i klasztoru ojcówfranciszkanów –reformatów (OFM). Kościół barokowy św. Andrzeja Apostoła arch.Pawła Fontany powstał w latach 1737–1750, wielokrotnie przebudowywany. Świątynia była także użytkowana przez prawosławnych (1868–1915) jako cerkiew św. Barbary i ewangelików (1915–1918 i 1939–1944) jako kircha protestancka.
Dawne seminarium greckokatolickie – kompleks budynków wzniesiony przy cerkwi św. Mikołaja w latach 1769–1800. W latach 1919–1939 siedziba Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego i II Liceum Ogólnokształcącego im. Królowej Jadwigi (tzw. Farbiszanek). W okresiePRL mieściła się tam szkoła kształcąca przyszłe przedszkolanki oraz Studium Nauczycielskie. Obecnie jest to IV Liceum Ogólnokształcące im. dr Jadwigi Młodowskiej.
Mała Synagoga – wybudowana na początku XX w. Obecnie znajduje się w niej kawiarnia i piwiarnia „Browarek”.
Stara Synagoga – zbudowana w 1584 roku. Zniszczona przez Niemców około 1942 r. Fundamenty po badaniach archeologicznych zostały rozebrane, na ich miejscu powstał nowy budynek.
Ruiny ratusza – obecnie zarys fundamentów dawnego ratusza z XIV wieku na pl. Edwarda Łuczkowskiego. Ratusz został rozebrany w 1848 roku w wyniku groźby zawalenia po licznych pożarach[20].
Pałac Kretzschmarów –eklektyczny pałacyk powstały pod koniec XIX wieku. Dawniej mieścił się tam urząd pocztowy, obecnie Urząd Stanu Cywilnego.
Zespół Szkół Mechanicznych – budynek szkolny, położony przy ul. Pocztowej. Został wybudowany w 1878. Obecnie siedzibaPWSZ w Chełmie.
Gmach Dyrekcji – zbudowany w latach 1928–1938. Planowana siedziba Wschodniej Dyrekcji Kolei Państwowej. W 1944 r. siedzibaPolskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Obecnie siedziba m.in. Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego Delegatura w Chełmie, Urzędu Miasta i Starostwa Powiatowego.
Wieża w Bieławinie – ruiny wieży postawionej na grodzisku przy brodzie na rzeceUherce, prawdopodobnie z XI wieku. Do 1944 zachowana była jedna ściana, ale została wysadzona przez wojska niemieckie tuż przed zajęciem miasta przez oddziały sowieckie. Pozostały odkopane fundamenty do wysokości 2 metrów.
Kamienica mieszczańska – kamienica z 1875 przyul. Lubelskiej 57. Po generalnym remoncie około 1980 urządzono w niej muzeum.
Magistrat – wybudowany w 1926. Obecnie mieści się tam kino „Zorza” oraz Urząd Miasta. Skrzydło mieszczące kino „Zorza” gruntownie przebudowano w latach sześćdziesiątych.
Cmentarz przy ul. Lwowskiej (rzymskokatolicki i prawosławny) – stary cmentarz założony w 1790. Zabytkowe kaplice („Biała” – rodziny Bielskich z końca XVIII wieku, w której znajduje się mauzoleum chełmian poległych i zamordowanych przez okupanta hitlerowskiego w okresie II wojny światowej; „Czerwona” – rodziny Zajdlerów z 1908). Na cmentarzu znajdują się mogiły żołnierzy poległych w walkach 1919–1920 oraz wielu zasłużonych dla Chełma kapłanów, nauczycieli (m.in. dwukrotnego prezydenta Chełma Stanisława Gutta).
Cmentarz żydowski – założony na przełomie XV / XVI w. Zniszczony przez hitlerowców, odnowiony po 1990.
Cmentarz prawosławny – założony na stoku Chełmskiej Górki w 1867, zdewastowany. Pochowany jest na nimFilip Filipczuk, premier Ukraińskiej Republiki Ludowej. Chowano na nim w czasie zaborów rosyjską elitę urzędniczą miasta.
Cmentarz wojenny – założony w 1915, zlokalizowany na stoku Góry Zamkowej, poniżej cmentarza prawosławnego. Miejsce pochówku żołnierzy polskich (z września 1939 oraz 1944–1945) i radzieckich oraz partyzantów z II wojny światowej (wśród nich Bohater Związku Radzieckiego ppłkNikołaj Fiodorow, który zginął wbitwie partyzanckiej stoczonej pod Wojsławicami 17 kwietnia 1944).
Cmentarz wojenny (okolica lasu Borek, koło wsiStrupin Łanowy) – założony w okresie I wojny światowej, pochowani są na nim żołnierze z okresu I wojny światowej oraz z okresu międzywojennego i II wojny światowej.
Cmentarz jeniecki (tzw. „Patelnia”) z okresuII wojny światowej – założony w czasie II wojny światowej przez hitlerowców na potrzebyStalagu 319. Pochowanych zostało tam od 30 do 100 tysięcy ludzi, głównie żołnierzy radzieckich i Włochów.
Park miejski – założony na początku XX w. Powiększony po 1945. Do lat osiemdziesiątych istniał tam staw. Oficjalnie nie jest uznany za zabytek. W parku od 1994 stoi pomnik Akcji „Burza” AK.
Dziewicza Góra – domniemane stare grodzisko w miejscowościHorodyszcze koło Chełma, w rzeczywistości okazało się, że grodzisko istniało na innej górze, w miejscu gdzie obecnie przebiega droga z Chełma do Włodawy. Domniemane wały grodu to w rzeczywistości resztki okopów z pierwszej wojny światowej.
Pomnik Sybiraków – odsłonięty 17 września 2007 w kolejną rocznicę napaści ZSRR na Polskę. Upamiętnia Polaków wywiezionych z kraju przez sowietów. Głaz znajduje się przy ul. Pocztowej niedaleko skrzyżowania z ul. Puławską.
Pietà Wołyńska upamiętniająca ofiary ludobójstwa Polaków dokonanego przezOUN-UPA na Kresach Wschodnich.
Pietà Wołyńska - odsłonięta 17 września 2011 na Skwerze 27 Wołyńskiej Dywizji AK, upamiętniająca ofiary ludobójstwa Polaków dokonanego przez nacjonalistów ukraińskich zOUN-UPA na Kresach Wschodnich[47].
Osiedle Dyrekcja – osiedle kolejowe we wschodniej części miasta, którego układ urbanistyczny został wpisany do rejestru zabytków pod nr A/138[48].
Chełm był od dawnych czasów jednym z religijnych centrówkatolicyzmu,judaizmu,prawosławia iunitów. Miasto było zarówno miejscem pielgrzymek rzymskich katolików, chrześcijan prawosławnych i unitów do ikony Matki Boskiej Chełmskiej – replika której znajduje się w świątyni na Górze Chełmskiej i uważanej za cudotwórczą – jak i jednym z głównych ośrodków filozofiichasydzkiej. O styku wyznań świadczy bliskość sąsiedztwa byłych albo do dziś czynnych świątyń na niewielkim obszarze w centrum miasta. Nie zawsze sąsiedztwo to przebiegało bez konfliktów, o czym świadczą losy świątyni pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, która od XIII w. należała do prawosławnych, unitów i katolików. Podobny los spotkał ikonę Matki Boskiej Chełmskiej, której oryginał od 2000 znajduje się w Wołyńskim Muzeum Krajoznawczym wŁucku, podczas gdy w bazylice chełmskiej można podziwiać tylko jej kopię. Dzisiaj Chełmianie są w przeważającej większości wyznania rzymskokatolickiego. Są takżeprawosławni (którychcerkiew pw. św. Apostoła i Ewangelisty Jana Teologa (Bogosłowa) jestkonkatedrą prawosławnego arcybiskupalubelsko-chełmskiego Abla, a także świątyniąparafialną)[49][50] oraz wierniKościoła Polskokatolickiego (kościółparafialny pw. Matki Boskiej Zwycięskiej znajduje się przy ul. Adama Mickiewicza)[51].
Ponadto działalność kaznodziejską w mieście prowadzi 9 zborówŚwiadków Jehowy: Jagiellońska, Jedność, Litewska (w tym grupa ukraińskojęzyczna), Malowane, Południe, Północ, Rejowiecka, Słoneczne, Wschód (w tym grupa języka migowego) korzystających z 4Sal Królestwa: ul. Majowa 10 (Pokrówka), ul. Malowane 2A, ul. Warzywna 13 i ul. Wojsławicka 36[58][59].
W Chełmie zlokalizowane są następujące instytucje związane z kulturą: Chełmski Dom Kultury, Chełmska Biblioteka Publiczna, Chełmska Biblioteka Pedagogiczna, Mniejsza Publiczna Biblioteka Europejska, Archiwum Państwowe w Lublinie oddział w Chełmie,Muzeum Ziemi Chełmskiej im.Wiktora Ambroziewicza (posiada m.in. zbiory archeologiczne i militaria i wiele innych), Młodzieżowy Dom Kultury, Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia, Kino Zorza, Amfiteatr Kumowa Dolina oraz kilka stowarzyszeń kulturalnych.
Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza[60]
Dzieje chełmskiego muzealnictwa sięgają 1882, kiedy to zaborca rosyjski powołał do życia Cerkiewno – Archeologiczne Muzeum. Podstawę zbiorów Muzeum stanowiły obrazy, rzeźby, księgi i sprzęt liturgiczny, usunięte przez Rosjan z dawnych cerkwi greckokatolickich w czasie likwidacji Unii w 1875. Obecnie zbiory obejmują około 20 tysięcy eksponatów, z których co roku wybrana część prezentowana jest na wystawach stałych i czasowych. Placówka odgrywa znaczącą rolę w życiu kulturalnym Chełma i regionu. Prowadzi szeroką działalność wystawienniczą, edukacyjną i naukową, starając się w miarę posiadanych możliwości powiększać swoje zbiory poprzez darowizny, badania własne i zakupy.
Obecne Muzeum Ziemi Chełmskiej zajmuje cztery budynki, w których istnieje 11 działów merytorycznych – archeologii, historii, etnografii, przyrody, edukacji, Sztuki Ziemi Chełmskiej, Sztuki współczesnej i Galeria 72, Biblioteka, Starej fotografii i pracownia fotograficzna, archiwum[61]
Miejska biblioteka publiczna, której główna siedziba mieści się w Chełmie przy ul. Partyzantów 40. ChBP pełni również funkcję biblioteki powiatowej, sprawując nadzór merytoryczny nad 15 bibliotekami gminnymi powiatu chełmskiego i ich filiami. Na terenie miasta znajdują się trzy filie ChBP – przy ul. Nadrzecznej 5, ul. Zachodniej 31 oraz ul. 11 Listopada 4.
ChBP udostępnia zbiory na zewnątrz (do domu), prezencyjnie (na miejscu), w formie wypożyczalni krótkoterminowej (wypożyczenia weekendowe) lub międzybibliotecznej (sprowadzanie książek z innych bibliotek). W chełmskiej książnicy organizowane są różnorodne przedsięwzięcia kulturalno-edukacyjne (zajęcia dla dzieci, wystawy, spotkania literackie, konkursy, pokazy filmowe, konferencje tematyczne etc.) oraz inne wydarzenia, których nadrzędnym celem jest popularyzacja literatury i czytelnictwa.
Zasoby Biblioteki składają się z książek, zbiorów audiowizualnych (audiobooki, filmy, zbiory muzyczne) czasopism oprawnych (archiwalnych), prasy bieżącej, dokumentów życia społecznego (afisze, plakaty, ulotki etc.), zbiorów ikonograficznych, rękopisów oraz innych form dokumentów bibliotecznych, a także zasobów cyfrowych udostępnianych w serwisie Chełmskiej Biblioteki Cyfrowej. Do najcenniejszych zasobów ChBP zalicza się starodruki (najstarszy z 1591), zbiór prasy z XIX w. oraz czasopism konspiracyjnych z okresu II wojny światowej, pocztówki chełmskie z XIX i XX w. oraz zbiory regionalne[63]
Biblioteka Pedagogiczna jest placówką oświatową, służącą w szczególności wspieraniu procesu kształcenia i doskonalenia nauczycieli, a także wspieraniu działalności szkół, w tym bibliotek szkolnych, placówek oświatowych, zakładów kształcenia nauczycieli i placówek doskonalenia nauczycieli. Biblioteka powstała w grudniu 1950 r. W placówce funkcjonuje 6 wydziałów: Wypożyczalnia Książek, Czytelnia, Wydział Zbiorów Specjalnych, Wydział Gromadzenia i Opracowania Zbiorów, Wydział Informacyjno-Bibliograficzny, Centrum Zastosowań Technologii Informacyjno-Komunikacyjnych[65]
Podstawowym celem działalności Młodzieżowego Domu Kultury w Chełmie jest stworzenie dzieciom i młodzieży warunków do wszechstronnego rozwoju osobowości i uzdolnień oraz organizowanie rekreacji i wypoczynku w czasie wolnym od zajęć szkolnych i obowiązków wobec rodziny, w szczególności: rozwijanie zainteresowań, uzdolnień, doskonalenie umiejętności oraz pogłębianie wiedzy, kształtowanie umiejętności spędzania czasu wolnego, kształtowanie poczucia własnej tożsamości i poszanowania dziedzictwa kulturowego regionu i kraju i innych kultur, a także przygotowanie do aktywnego uczestnictwa w życiu kulturalnym.
Młodzieżowy Dom Kultury w realizuje zadania: edukacyjne, wychowawcze, kulturalne, profilaktyczne, opiekuńcze, prozdrowotne, sportowe i rekreacyjne[67]
Formacja Tańców Latynoamerykanskich Takt-Zomar – do 2009 w kategorii powyżej 15 lat, zdobyła podczas Mistrzostw Polski Formacji Tanecznych 10 złotych medali i tytułów mistrzowskich, dwa srebrne i jeden brązowy[69];
Klub Tańca Nowoczesnego Foton;
Klub Boogie Opus Twist
Chór Ziemi Chełmskiej „Hejnał” im. Mieczysława Niedźwieckiego[70];
W Chełmie możliwy jest odbiór licznych rozgłośni radiowych. Z Chełma z obiektu SLR Kumowa Dolina emitowany jest sygnał lokalnego radiaBon Ton na częstotliwości 104,90 MHz, Polskiego Radia Lublin[74]100,9 MHz,Polskiego Radia 24 na częstotliwości 100,2MHz a z obiektu Żmudź-Leszczany położonego około 20 km na południowy wschód od Chełma sygnałRadia Złote Przeboje na częstotliwości 99,5 MHz.
Tytuł Chełmianina Roku ustanowiony w 1997 przez ówczesnego prezydenta Chełma Zbigniewa Bajko, reaktywowany przez Krzysztofa Grabczuka, przyznawany jest osobom za szczególną aktywność zawodową oraz pracę społeczną. Osobę uhonorowaną tym tytułem wyłaniają: prezydentem miasta, przewodniczący Rady Miasta Chełma, laureaci konkursu Chełmianina Roku, notariusz oraz trzech losowo wybranych mieszkańców Chełma. Wyróżnienie nadawane jest corocznie oraz dożywotnio, co oznacza, że osoba uhonorowana tym tytułem nie może otrzymać go ponownie. Zwycięzca otrzymuje okolicznościowy medal oraz akt nadania tytułu[82].
Dotychczas tytuł ten otrzymali (podane lata, to rok, za który przyznano tytuł):
1997 –Krzysztof Grabczuk – samorządowiec, trener zapaśników, działacz sportowy, były prezydent Chełma i członek zarządu województwa, od 2008 marszałek województwa lubelskiego;
1998 – Andrzej Kosior – lekarz ortopeda, ordynator oddziału ortopedii w Samodzielnym Publicznym Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym;
2003 – Witold Grela – przedsiębiorca, właściciel piekarni;
2004 –Dariusz Jabłoński – zapaśnik w stylu klasycznym, mistrz świata i Europy, olimpijczyk;
2005 – Wojciech Krawczyk – lekarz internista, ordynator oddziału wewnętrznego w Samodzielnym Publicznym Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym;
2010 –prof. Józef Zając – rektor Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie
2011 – dr Michał Gołoś – rektor Wyższej Szkoły Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej w Chełmie
2012 – prof. Andrzej Buko – profesor zwyczajny na Uniwersytecie Warszawskim, dyrektor Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Inicjator badań archeologicznych m.in. w Stołpiu koło Chełma, zespole rezydencjonalno – sakralnym na Górze Katedralnej czy w chełmskiej bazylice pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny[86]
2013 – Tadeusz Boniecki – dziennikarz, działacz społeczny[87]
Na luty 2025 stopa bezrobocia w Chełmie wynosiła 8,3% a w powiecie chełmskim 12,6% przy stopie bezrobocia w województwie lubelskim wynoszącej 7,7%[97].
Największa liczba osób jest zatrudniona w działalności profesjonalnej, naukowej, technicznej, administracyjnej, edukacyjnej, kulturalnej i rekreacyjnej. Drugim z kolei sektorem o największej liczbie zatrudnionych jest handel, naprawa pojazdów, transport i gospodarka magazynowa, informacja i komunikacja. Trzecie miejsce zajmuje górnictwo i wydobywanie, przetwórstwo przemysłowe, budownictwo. Rolnictwo i leśnictwo stanowi natomiast przedostatnią kategorię. Działalność finansowa, ubezpieczeniowa i obsługa rynku nieruchomości to ostatnia kategoria w oparciu o liczbę zatrudnionych[98].
Dominują tu: przemysł mineralny (cementowy – od 1960 w mieście działa Cementownia Chełm, szklarski), odkrywkowa kopalnia kredy, spożywczy (Bieluch[99] – jeden z najnowocześniejszych zakładów w Polsce produkujących wyroby mleczne, Jagiełło[100] – producent lokalnego piwa, Austria Juice[101] – producent soków i koncentratów, Dom-Mak[102] – producent makaronu, "Spin" Spółdzielczy Zakład Pracy Chronionej[103] – producent wyrobów cukierniczych i sławnych „agarków”.), maszynowy, metalowy, na czele z firmą Stal-Met, a także firmą Hulanicki Bednarek.
Oprócz centrum handlowego o nazwie Vendo Park[104], w 2019 r. Swoją działalność rozpoczęła Chełmska Galeria Handlowa. Galeria Chełm[105] na powierzchni 17,5 tys. mkw. oferuje 55 lokali handlowych i usługowych oraz ponad 550 miejsc parkingowych. Działka, na której powstało nowe centrum handlowe zlokalizowana jest u zbiegu ulic Lubelskiej i Rejowieckiej – w miejscu stanowiącym główny węzeł komunikacyjny miasta.
W 2019 swoją działalność rozpoczęło Centrum Usług Wspólnych PFR[106], a także NFZ[107].
Do 2026 GDDKIA[108] planuje zakończenie prac nad północną obwodnicą Chełma[109]. Również w 2026 roku planowane jest oddanie do użytku drogi ekspresowej na całej długości od Lublina do przejścia granicznego[110].
W Chełmie znajdują się tereny należące do Specjalnej Strefy Ekonomicznej[111]. Obecnie trwa też budowa Chełmskiego Centrum Aktywności Gospodarczej[112], czyli pierwszego w regionie nowoczesnego inkubatora, który będzie wspierał nowe i młode firmy w swojej działalności. Ponadto na ul. Wschodniej ARP S.A. zakupiło działkę o powierzchni ponad 10 ha na potrzeby budowyhubu logistycznego.
Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Chełmie jest spółką użyteczności publicznej wykonującą zadania na rzecz miasta Chełm, mieszkańców miasta Chełm i przyległych gmin. Spółka zajmuje się poborem, uzdatnianiem i rozprowadzaniem wody, odprowadzaniem i oczyszczaniem ścieków, odbieraniem i transportem odpadów komunalnych, przetwarzaniem odpadów komunalnych, unieszkodliwianiem odpadów komunalnych i azbestowych oraz utrzymywaniem czystości i porządku w mieście. Spółka ponadto administruje cmentarzem komunalnym w Chełmie oraz wykonuje badania laboratoryjne wody i ścieków[114].
Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o.[115]
16 marca 1982 zarządzeniem Dyrektora Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chełmie został powołany Oddział Energetyki Cieplnej. W tej formie organizacyjnej działalność prowadzona była do 1 lipca 1982, kiedy to zarządzeniem Prezydenta Miasta Chełm utworzone zostało Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej.
Nowo powstała jednostka funkcjonowała na prawach przedsiębiorstwa państwowego do dnia 31 grudnia 1992. Od 1 stycznia 1993 – w wyniku przekształcenia – kontynuuje działalność w formie spółki prawa handlowego.
Podstawowym celem działalności jest wytwarzanie, przesyłanie i dystrybucja ciepła na terenie Chełma. Zadanie to prowadzone jest zgodnie z umową Spółki oraz na podstawie udzielonych przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki koncesji na wytwarzanie ciepła oraz koncesji na przesyłanie i dystrybucję ciepła. Działalność ta należy do zadań własnych gminy o charakterze użyteczności publicznej. MPEC dostarcza ciepło dla potrzeb centralnego ogrzewania, wentylacji oraz ciepłej wody użytkowej do ok. 1.300 budynków mieszkalnych i użytkowych o łącznej kubaturze ok. 5.300 tys.m3. Z usług Spółki korzysta ok. 52 tys. mieszkańców. Poza podstawową działalnością MPEC oferuje usługi w zakresie konserwacji i naprawy instalacji centralnego ogrzewania i ciepłej wody użytkowej, wynajmu sprzętu, środków transportowych oraz lokali użytkowych[116].
Chełmski Park Wodny[117]i Targowiska Miejskie Sp. z o.o.[118]
Chełmski Park Wodny został otwarty 26 listopada 2016. W skład strefy sportowej wchodzą basen rozgrzewkowy i do nauki pływania o powierzchni ~100m2 i głębokości 1m oraz basen sportowy o głębokości od 1,20 do 1,80 i długości 25m na 12,5m z sześcioma torami wyposażonymi w bloki startowe. Powierzchnia lustra wody 318,4m2.
Obie niecki zostały wyposażone w tuleje z jednym podnośnikiem samobieżnym dla osób niepełnosprawnych. Nad basenem sportowym znajduje się opuszczany linowy tor przeszkód Aquacross podwieszony do konstrukcji dachu hali basenowej. Jest on opuszczany okresowo, sterowany przez personel hali basenowej, jako część rekreacyjna sportowej części hali basenowej.
Kompleks saun składa się z baru z pijalnią soków, wypoczywalni cichej i głośnej z panoramą na halę basenów sportowych. W holu komunikacyjnym znajduje się ława z wiadrami do moczenia stóp. We wnętrzu strefy znajdują się 3 sauny suche: sauna typu „ruska bania” sauna fińska, biosauna oraz sauna parowa. W strefie saun znajduje się również obszary przewidziane do schładzania ciała.
W tężni panuje swoisty mikroklimat – temperatura 20 – 24 °C, wilgotność 40 – 60%, wytworzona solanka spływając po gałązkach tarniny pod wpływem ruchu powietrza przechodzi w aerozol bogaty w mikroelementy – wdychane powietrze jest bogate w lecznicze związki soli – zawiera głównie jod – podobnie jak powietrze nad morzem.
Przedsiębiorstwo Usług Mieszkaniowych Spółka z o.o. swoją działalność rozpoczęło z dniem 1 stycznia 1993 roku. Utworzono je na bazie powołanego zarządzeniem Prezydenta Miasta Chełma państwowego przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, funkcjonującego pod nazwą Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej Remontów i Usług w Chełmie.
Przedmiotem działania Spółki m.in. jest: zarządzanie i administrowanie nieruchomościami mieszkalnymi i niemieszkalnymi, prowadzenie prac ogólnobudowlanych w zakresie remontów administrowanych substancji mieszkaniowych, utrzymanie porządku i czystości na administrowanych terenach, towarowy transport drogowy, wynajem środków transportu itp.W chwili obecnej w zarządzie i administracji PUM znajduje się 216 budynków, w tym 103 budynki to budynki Wspólnot Mieszkaniowych[120].
Przedsiębiorstwo utworzone w 1997 w wyniku transformacji Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego. Chełmskie Linie Autobusowe Spółka z o.o. prowadzi działalność gospodarczą w zakresie lokalnego transportu zbiorowego, realizując zadania przewozów pasażerskich na terenie miasta Chełm i Gminy Kamień (linia nr 5 w sezonie wiosenno-letnim do Ogródków Działkowych w Józefinie). Przewozy na terenie gminy są realizowane na podstawie porozumienia. Ponadto z działalności statutowych CLA prowadzi usługi w zakresie reklamy w/na autobusach, wynajmu autobusów i pomieszczeń należących do Spółki. CLA obsługuje 12 linii autobusowych: : nr 1, 2, 3, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 oraz 14[121].
Chełmski Klub Sportowy został zawiązany 25 maja 2022 na mocy Uchwały Rady Miasta Chełm (Nr LVI/474/22 z dnia 28 kwietnia 2022 r.). Głównym celem działalności Spółki jest: wspieranie rozwoju kultury i sportu na terenie miasta Chełm, tworzenie warunków organizacyjnych sprzyjających rozwojowi sportu, prowadzenia klubów sportowych, sportowa promocja miasta Chełm. Kolejnym kluczowym aspektem działalności Spółki jest rozwój sportu młodzieżowego i dziecięcego. W tym celu powołano dwie akademie: Akademię Piłki Nożnej i Akademię Piłki Siatkowej. Najważniejsze wyzwania i cele Spółki na przyszłość to dalsze pozyskiwanie partnerów oraz sponsorów zewnętrznych, podnoszenie poziomu sportowego i jakości funkcjonowania spółki oraz rozwój sportu dzieci i młodzieży (w tym konsolidacja w ramach tej samej dyscypliny z innymi podmiotami działającymi na terenie Miasta Chełm)[122].
Na terenie Chełma działa Stacja Ratownictwa Medycznego oraz Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Specjalistyczny[123]. Funkcjonuje też 8 przychodni prywatnych i 7 przychodni podstawowej opieki zdrowotnej[124]. Czynne są 33 apteki[125].
W Chełmie znajduje się Komenda Miejska Policji z siedzibą przy ul. Żwirki i Wigury 20[126]. Miasto posiada także swoją Straż Miejską[127].
Przy ul. Kolejowej 112 funkcjonuje Zakład Karny typu zamkniętego przeznaczony dla skazanych mężczyzn recydywistów penitencjarnych z oddziałami aresztu śledczego, oddziału typu półotwartego dla mężczyzn i oddziału terapeutycznego dla recydywistów z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo. Pojemność jednostki to 706 miejsc[128].
Obszarem chronionym przez strażaków Komendy Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej w Chełmie jest teren Powiatu Chełmskiego oraz teren Miasta Chełm. W ramach KMPSP funkcjonują w Chełmie 2 jednostki ratowniczo-gaśnicze: przy ul Prymasa Wyszyńskiego 2B i przy ul. Okszowskiej 9[129].
Przy ul. Kolejowej 89 swój posterunek ma Straż Ochrony Kolei[130].
Przy ul. Hutniczej znajduje się Oddział Celny podległy Izbie Celnej w Białej Podlaskiej, a przy ul. Trubakowskiej KomendaNadbużańskiego Oddziału Straży Granicznej imienia 27 Wołyńskiej Dywizji Armii Krajowej. NOSG w Chełmie to największy oddział SG w Polsce, w ramach którego funkcjonuje 20 placówek oraz Ośrodek Strzeżony. Pogranicznicy zaangażowani są w ochronę granicy państwowej o długości 467 km i strzegą części granicy z Republiką Białorusi i Ukrainą[131].
W latach 1958–2021 w mieście funkcjonowało przedsiębiorstwoPKS Chełm, które zapewniało transport pasażerski na trasach regionalnych oraz dalekobieżnych[136].
Hala Sportowa MOSiR-u zlokalizowana jest przy ul. Granicznej 2a. Oficjalnie do użytku została przekazana 9 października 2002 r. Uroczystość otwarcia zaszczycił swoją obecnością Prezydent RPAleksander Kwaśniewski. Jest to wielofunkcyjny obiekt sportowy przystosowany do rozgrywania zawodów sportowych, przeprowadzania treningów, ćwiczeń gimnastycznych, rehabilitacyjnych.
Największe osiągnięcia sportowe odnieśli:Andrzej Głąb wSeulu w 1988 wywalczył tytuł wicemistrza olimpijskiego,Piotr Jabłoński otrzymał złoty medal podczas mistrzostw świata kadetów wKanadzie (1991), brązowy podczas mistrzostw świata juniorów wIranie (1995); dwukrotnie tytuł wicemistrza świata juniorów zdobywał takżeDariusz Jabłoński (1990, 1991). Bracia Jabłońscy reprezentowali barwy kraju podczasIgrzysk Olimpijskich w Atlancie, w których uczestniczył równieżKrzysztof Grabczuk jako sędzia klasy międzynarodowej.
W Chełmie znajdują się 3 kryte pływalnie oraz kąpielisko miejskie Glinianki, sezonowo czynne jest sztuczne lodowisko. W Parku Miejskim przy ul. Armii Krajowej uruchomiono skatepark.
Polityka cara poprzez rusyfikację doprowadziła do degradacji Polski, przede wszystkim oświaty i zdrowotności społecznej. Pijarzy w Chełmie, podbudowani ideami Komisji Edukacji Narodowej, swoją działalnością ratowali Polską oświatę i zdrowotność fizyczną młodzieży. Zakładali kolegia, w których prowadzili ćwiczenia cielesne i wycieczki. Wojny i rewolucja Polskiej Macierzy Szkolnej z 1905 r. doprowadziły do tego, że od 1906 r. kurierzy polskich narodowowyzwoleńczych organizacji – m.in. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego – podróżowali konspiracyjnie po kraju pod zaborem rosyjskim, w ramach tzw. akcji tworzenia oddziałów na prowincji i rozwijania idei regionalizmu jako budzenie prowincji polskiej do życia samodzielnego we wszystkich dziedzinach (po latach zaborów). W wyniku tych działań w 1908 powstało w Chełmie pierwsze konspiracyjne gniazdo „Sokole” przy Ochotniczej Straży Ogniowej i również w 1908 tworzył się Robotniczy Ruch Sportowy w Chełmie.
Najistotniejszą i powszechną instytucją w Chełmie wychowania przez sport stała się szkoła. Obowiązkowe wychowanie fizyczne prowadzone prawidłowo na lekcjach w każdej szkole średniej i powszechnej stało się podstawą rozwoju form kultury fizycznej. Z początkiem 1919 r. z działów lekcji wychowania fizycznego wyrastały w Chełmie dyscypliny sportowe, koła-kluby sportowe. Wiosną 1920 r. powstał pierwszy KS w Chełmie przy 7 Pułku Piechoty Legionów Lekkoatletyczno-Piłkarski Wojskowy KS (WKS 7pp. Leg.), natomiast pierwsze Szkolne Koło Sportowe „Zdrów” w 1923, w pierwszy robotniczy KS w 1929 r. jako KS Kolejowe Przysposobienie Wojskowe (KS KPW).
Klub Sportowy Związku Zawodowych Kolejarzy „Kolejarz” Chełm działał w latach 1945–1955 (przy PKP), tworzony na przełomie 1944/1945, został powołany-zatwierdzony oficjalnie 2 kwietnia 1945, w oparciu o drużynę piłki nożnej (właściwie był reaktywowany na bazie Klubu Sportowego Kolejowego Przysposobienia Wojskowego utworzonego w 1929 też przy PKP w Chełmie) – był pierwszym robotniczym klubem sportowym działającym w Polsce Ludowej na terenie Chełma.
Obok administracji miasta na prawach powiatu, siedzibę w Chełmie ma takżepowiat chełmski. Delegatura Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego znajduje się w budynku byłej Dyrekcji Kolei Państwowych.
Do wielokulturowej przeszłości Chełma nawiązuje swoimi projektami stowarzyszenie Miasteczko, a chełmskie oddziały Ligi Ochrony Przyrody i Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej wygrały w 2004/2005 roku konkursy o dotacje na programy edukacji ekologicznej z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony środowiska.
Tradycje Polaków zKresów Wschodnich, którzy przybyli do Chełma po II wojnie światowej, kultywują Towarzystwo Rodzin Kresowych oraz Nadbużańskie Towarzystwa Kultury, które to organizacje założone zostały przez poetę i działacza społecznego,Krzysztofa Kołtuna[138].
Aktywnością wykazuje się także, założone 4 grudnia 2004, Stowarzyszenie Rocznik Chełmski. Jednym z głównych celów statutowych tej organizacji jest promocja miasta i historycznej ziemi chełmskiej poprzez wydawanie Rocznika Chełmskiego i Biblioteki Rocznika Chełmskiego oraz organizowanie konferencji naukowych i popularnonaukowych we współpracy z Uniwersytetem w Łucku. Stowarzyszenie współpracuje także z Uniwersytetem w Czerniowcach. Stowarzyszenie to wydało w 2007 dwujęzyczny (w języku polskim i częściowo ukraińskim) tom 11 Rocznika Chełmskiego oraz pracę doktorską Pawła Kiernikowskiego zatytułowanąMiasto Chełm w okresie międzywojennym (1918–1939) jako tom 1 serii wydawniczej Biblioteka Rocznika Chełmskiego; w 2008 r. – tom 12. Rocznika Chełmskiego oraz – jako tom 2. Biblioteki Rocznika Chełmskiego – pracę doktorską Witolda Sulimierskiego pt.Oświata i życie kulturalno–społeczne Chełma w latach 1864–1939; w roku 2009 – tom 13 Rocznika Chełmskiego i pracę Andrzeja Rybaka pt.Stalag 319. Międzynarodowy obóz jeniecki w Chełmie w latach 1941–1944 jako tom 3 Biblioteki Rocznika Chełmskiego; w roku 2010 – tom 14 Rocznika Chełmskiego oraz, jako tom 4 Biblioteki Rocznika Chełmskiego pracę pióra Longina Jana Okonia zatytułowanąHistoria literatury Ziemi Chełmskiej 1505–2010 uzupełniona szkicami; w roku 2011 – tom 15 Rocznika Chełmskiego, pracę gen. dr Jacka Pomiankiewicza pt.Dzieje więzienia w Chełmie jako tom 5 Biblioteki Rocznika Chełmskiego oraz jako tom 1 nowej serii wydawniczej „Źródła”, opracowany i przygotowany do druku przez dr Andrzeja RybakaDziennik wojenny Zenona Waśniewskiego; w 2012 r. – tom 16 Rocznika Chełmskiego oraz pracę dr Dominiki Staszczyk pt.Doświadczanie historii na pograniczu kulturowym. Historiografia Chełma (do 1939 r.) jako t. 6 Biblioteki Rocznika Chełmskiego; w roku 2013 – tom 17 Rocznika Chełmskiego; w roku 2014 – t. 18 Rocznika Chełmskiego; w roku 2015 – t. 19 Rocznika Chełmskiego; w roku 2016 – t. 20 Rocznika Chełmskiego; w roku 2017 – t.21 – Rocznika Chełmskiego; w roku 2018 – t. 22 Rocznika Chełmskiego oraz pracę Adama Puławskiego pt. Wobec „niespotykanego w dziejach mordu”. Rząd RP na uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, AK a eksterminacja ludności żydowskiej od „wielkiej akcji” do powstania w getcie warszawskim jako t. 7 Biblioteki Rocznika Chełmskiego; w roku 2019 – t. 23 Rocznika Chełmskiego; w roku 2020 – t. 24 Rocznika Chełmskiego oraz w roku 2021 – t. 25 (jubileuszowy) Rocznika Chełmskiego. W 2022 roku pojawiło się kolejne wydanie Rocznika Chełmskiego tom 26 a w 2023 roku 27 tom.[139]Ponadto w roku członkowie Zarządu Stowarzyszenia Rocznik Chełmski w ostatnich latach brali udział w międzynarodowych sympozjach i sesjach naukowych zorganizowanych m.in. przez Instytut Pamięci Narodowej, Polską Fundację Kościuszkowską, Konsulat Generalny Ukrainy, Chełmskie Towarzystwo Naukowe, Towarzystwo Wiedzy Obronnej.
Miasto znajduje się na przygraniczu polsko–ukraińskim i leży na ważnej trasie łączącej Ukrainę z Polską. W Chełmie znajduje się 13 miejsc świadczących usługi noclegowe[140] oraz Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej przy Urzędzie Miasta.[141]
Organizacjami oferującymi informację turystyczną są: Informacja Turystyczna w Chełmie, Oddział PTTK im Kazimierza Janczykowskiego w Chełmie[142],Chełmskie Podziemia Kredowe, Chełmski Klub Cyklistów PTTK.
"Szlak młynów i wiatraków[146]" - bardzo malownicza trasa o długości 78 km
"Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo[147]" - mający blisko 2000 km długości, to najdłuższa trasa rowerowa w Polsce i przebiega przez Chełm.
W lesie Kumowa Dolina znajduje się nieoficjalna trasa rowerowa o charakterze wyczynowym.
Przez miasto przechodzą 3 szlaki piesze: niebieski, czerwony i zielony. Kilka szlaków przebiega przez atrakcyjne krajobrazowo obszary ziemi chełmskiej. Na terenie miasta wyznaczono dwie ścieżki spacerowe oznakowane kolorem czerwonym i zielonym[148]
Ścieżka spacerowa szlakiem chełmskich zabytków architektury – ok. 2 km. Trasa obejmuje 11 najcenniejszych obiektów zabytkowych.
Ścieżka spacerowa szlakiem chełmskich pomników przyrody – ok. 6 km. Trasa obejmuje 12 przystanków z pomnikami i obiektami przyrodniczymi Chełma.
Szlak Rezerwatów Przyrody – zielony, długość 101,3 km.
Szlak Bagien i Moczarów – niebieski, długość około 45 km.
Szlak I Korpusu Pancernego – czerwony, długość 45,6 km
Seria niewielkich figurek przedstawiających niedźwiedzie, które stały się charakterystycznym elementem folkloru i symboliki miasta. Figurki te nawiązują do lokalnych legend, historii oraz tradycji rzemieślniczych regionu.
Para Miśków przy ławce - w Parku Miejskim
Inspiracją do stworzenia figurek była legenda o białym niedźwiedziu, który według lokalnych podań miał zamieszkiwać okolice Góry Chełmskiej i być strażnikiem podziemnych skarbów. Współczesna wersja tej opowieści łączy się również z postacią ducha Bielucha – ducha opiekuńczego Chełma, który często bywa przedstawiany właśnie w postaci niedźwiedzia.
Miś z sercem: "Chełm Miasto Wielu Opowieści"
Lista figurek:
Ubrany w przedwojenny tużurek - Gmach, Plac Niepodległości 1
Miś z gitarą - Chełmski Dom Kultury, Plac Tysiąclecia Państwa Polskiego 1
Młoda para – dwa niedźwiadki - Pałac Kretzschmarów, ul. Pocztowa 50
Miś z książką - Chełmska Biblioteka Publiczna, ul. Partyzantów 40
Przebrany za ducha Bielucha - Chełmskie Podziemia Kredowe, ul. Lubelska 55A
Z parasolką - Fontanna, Plac Gdański
W garniturze z teczką - Urząd Miasta Chełm, ul. Lubelska 65
Z kołem ratunkowym - Chełmski Park Wodny, ul. Lubelska 133A
Z noszami – dwa niedźwiadki - Szpital, ul. Ceramiczna 1
Konduktor z gwizdkiem i znakownikiem - Plac Dworcowy
Podróżnik z walizką - stacja Chełm Miasto przy ul. Lubelskiej
Sportowiec z piłką - przy hali MOSiR
Miś Temida - przy Sądzie Rejonowym, al. Żołnierzy I AWP
Turysta z plecakiem - przy COIT, ul. Lubelska
Straganiarz z koszem - na placu Kupieckim
Miś artysta - przy Muzeum, ul. Lubelska 57
Miś Rowerzysta - przy bulwarze wzdłuż rzeki Uherki
Miś z sercem: „Chełm Miasto Wielu Opowieści” - na Placu Łuczkowskiego
↑Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A–Ł, Warszawa 1827, s. 63.
↑Oprócz dobowych stężeńpyłu zawieszonego PM 10 inne stężenia zanieczyszczeń nie przekraczają wartości dopuszczalnych, przy czym przekroczenia stężenia pyłu nie mają bezpośredniego związku zemisjami cementowni.
↑Anna Grażyna Kister „Pretorianie. Polski Samodzielny Batalion Specjalny i Wojska Wewnętrzna” IPN 2010,ISBN 978-83-7629-127-7, s. 107–111.
↑A.A.AchmatowiczA.A.,Polityka Rosji w kwestii polskiej w pierwszym roku Wielkiej Wojny 1914–1915, 2004,ISBN 83-88973-67-3. Brak numerów stron w książce
↑Pismo z dnia 18 VII 1938 r. Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego, skierowane do Dowództwa Okręgu Korpusu Nr II w Lublinie.
↑Czesław Partacz,Przyczyny i tło konfliktu polsko-ukraińskiego w latach 1939–1947, „27 Dywizja Wołyńska AK” Biuletyn Informacyjny, nr 1 (101), styczeń – marzec 2009 Warszawa, s. 18.
↑Dokument niemiecki potwierdzający przybycie do Chełma ponad 7200 osób z Wołynia tylko w okresie 30 sierpnia-30 października 1943 (de).
↑Zobacz:Chełmska SSR w Gazecie Wyborczej, z 18 lutego 1998, iSentymenty Chruszczowowej w Gazecie Wyborczej z 23 lutego 1998, s. 2.
↑Przedruk w Eugeniusz Misilo: Repatriacja czy deportacja? Warszawa, Archiwum Ukraińskie, 1996, s. 17–18.
↑Paweł Kiernikowski, Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918–1939), t. 1 Biblioteki Rocznika Chełmskiego, Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej w Chełmie, Chełm 2007, s. 30.
↑Nadbużański Oddział StrażyN.O.S.GranicznejNadbużański Oddział StrażyN.O.S.,Nadbużański Oddział Straży Granicznej [online], Nadbużański Oddział Straży Granicznej [dostęp 2020-12-28](pol.).strona główna serwisu
↑Wykaz miejscowości wyróżnionych odznaczeniami państwowymi, [w:]UrszulaU.LewandowskaUrszulaU.,KrystynaK.MalikKrystynaK.,Przewodnik po Polsce, Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1991, s. 20,ISBN 83-217-2519-8(pol.).
Komitet Obywatelski zainicjowany przez Radę Miejską w Chełmie, Zapomniana i zaniedbana sprawa, Chełm – styczeń – 1936,Chełmska Biblioteka Publiczna, id 42 [dostęp 2016-07-29]
Roman Aftanazy,Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej – Województwo ruskie, Ziemia sanocka,Ossolineum, Wrocław 1995. t. VI – d. województwo bełskie, Ziemia Chełmska woj. ruskiego.
Zygmunt Mańkowski: Między Wisłą a Bugiem 1939-1944. Studium o polityce okupanta i postawach społeczeństwa. Lublin: 1978.
AndrzejA.GruszkaAndrzejA.,Starostowie chełmscy w epoce jagiellońskiej, Chełm: Chełmski Szkolny Związek Sportowy, 2002,ISBN 83-916168-0-0,OCLC831022719. Brak numerów stron w książce
Paweł Kiernikowski,Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918–1939), Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, Chełm 2007, Biblioteka Rocznika Chełmskiego, t. 1,ISBN 978-83-922585-1-3.
Witold Zbigniew Sulimierski,Oświata i życie kulturalno-społeczne Chełma w latach 1864–1939, Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, Chełm 2008, Biblioteka Rocznika Chełmskiego, t. 2,ISBN 978-83-922585-2-0.
Andrzej Henryk Rybak, Stalag 319. Międzynarodowy obóz jeniecki w Chełmie w latach 1941–1944, Stowarzyszenie Roczniki Chełmski, Chełm 2009, Biblioteka Rocznika Chełmskiego, t. 3,ISBN 978-83-922585-4-4.
Longin Jan Okoń,Historia literatury Ziemi Chełmskiej 1505-2010 uzupełniona szkicami, Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, Chełm 2010, Biblioteka Rocznika Chełmskiego, t. 4,ISBN 978-83-922585-3-7.
Jacek Pomiankiewicz,Dzieje więzienia w Chełmie, Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, Chełmska Biblioteka Publiczna im. M.P. Orsetti, Chełm 2011, Biblioteka Rocznika Chełmskiego, t. 5,ISBN 978-83-922585-7-5.
Waldemar AntoniW.A.KozłowskiWaldemar AntoniW.A.,Życie sportowe w Chełmie w latach 1918–1939, Chełm: Chełmskie Towarzystwo Regionalne, 2004,ISBN 83-913961-6-9,OCLC749649069. Brak numerów stron w książce
Waldemar Antoni Kozłowski,Krajoznawstwo i turystyka w Chełmie w latach 1918–1939, Stowarzyszenie Czarniecczyków i Przyjaciół I LO w Chełmie, Chełm 2007,ISBN 978-83-60321-25-6.
Waldemar Antoni Kozłowski,Sport w organizacjach paramilitarnych na ziemi chełmskiej w latach 1918–1939, Stowarzyszenie Czarniecczyków i Przyjaciół I LO w Chełmie, Chełm 2008,ISBN 83-916993-0-7.
Waldemar Antoni Kozłowski,Wychowanie fizyczne i sport szkolny w Chełmie w latach 1918–1939, Stowarzyszenie Czarniecczyków i Przyjaciół I LO w Chełmie, Chełm 2008,ISBN 83-916993-1-5.
Waldemar Antoni Kozłowski,Dzieje piłki nożnej w Chełmie w latach 1919–2010, autor, Chełm 2010,ISBN 83-916993-3-1.
Waldemar Antoni Kozłowski,Kazimierz Paweł Janczykowski (1888–1972), autor, Chełm 2011,ISBN 83-916993-4-X.
Waldemar Antoni Kozłowski,Ruch krajoznawczo-turystyczny współczesnej aktywnej turystyki w Chełmie – ziemi chełmskiej w latach (1906)–1944–2010, autor, Chełm 2011,ISBN 83-916993-6-6.
Waldemar Antoni Kozłowski,Kultura fizyczna w Chełmie i w powiecie chełmskim w latach 1944–2010, autor, Chełm 2011,ISBN 83-916993-5-8.
Waldemar Antoni Kozłowski,Zasłużeni chełmianie dla kultury fizycznej słownik biograficzny część pierwsza, Stowarzyszenie Czarniecczyków i Przyjaciół I LO w Chełmie, Chełm 2007,ISBN 978-83-60321-19-5.
Waldemar Antoni Kozłowski,Zasłużeni chełmianie dla kultury fizycznej słownik biograficzny część druga, autor, Chełm 2009,ISBN 83-916993-2-3.
Waldemar Antoni Kozłowski, Bolesław Zygmunt Wirski (1900-1972) i jego dokonania – (w tym) SKS „Zdrów” 1923-1966 i MKS 1934–1939, autor, Chełm 2012,ISBN 83-916993-7-4.
Waldemar Antoni Kozłowski, Liga Żeglugi Polskiej 1921–1924, Liga Morska i Rzeczna 1925–1930, Liga Morska i Kolonialna 1931–1939, Liga Morska 1945–1952 w Chełmie i w powiecie chełmskim, autor, Chełm 2012,ISBN 83-916993-8-2.
Waldemar Antoni Kozłowski, Chełmskie Towarzystwo Cyklistów (1922–1939), autor, Chełm 2013,ISBN 83-916993-9-0.
Waldemar Antoni Kozłowski, Rozwój turystyki w Chełmie i w powiecie chełmskim, autor, Chełm 2014,ISBN 978-83-933759-1-2.
.JPG)
.jpg)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
