Charków (ukr.Харків,Charkiw;ros.Харьков,Charkow) –miasto w północno-wschodniej częściUkrainy, położone na południowym krańcuWyżyny Środkoworosyjskiej,stolicaobwodu charkowskiego. Na początku 2021 roku, z liczbą mieszkańców wynoszącą około 1,43 mln, Charków zajął drugie miejsce (poKijowie) wśród najludniejszychukraińskich miast[3]. Jest jednym z dziesięciu największych miast Ukrainy pod względem powierzchni.
Charków jest jednym z największych ośrodków przemysłowych i kulturalno-naukowych Ukrainy[4]. W mieście rozwija się przemysł maszynowy, zbrojeniowy, metalowy, chemiczny, środków transportu, materiałów budowlanych, włókienniczy i spożywczy[4]. Był trzecim ośrodkiem naukowym i przemysłowymZSRR poMoskwie iLeningradzie. Odbywają się w nim Międzynarodowe Targi Przemysłu Obronnego. Działa kilkanaście uniwersytetów, akademie i inne uczelnie[5]. Miasto leży nad trzema niewielkimi rzekami:Charkiw (dopływ rzeki Łopań),Łopań (dopływ rzeki Uda) iUda (dopływ Dońca)[4].Aglomeracja w 2019 roku liczyła 2 109 000 mieszkańców. Językiem dominującym jestrosyjski. Od marca 2022Miasto-bohater Ukrainy[6].
W trakcie reformy administracyjnej przeprowadzonej w 1708 r. przezPiotra Wielkiego obszar ten został włączony do guberni kijowskiej. Charków został wymieniony jako jedno z miast wchodzących w skład guberni[9]. W 1727 r. został przydzielony do guberni Biełgorodu. Miasto stało się odrębną jednostką administracyjną pułku kozackiego Charków Słoboda. W 1765 miasto stało się stolicąUkrainy Słobodzkiej[10].
W 1830 roku zostały wybrukowane ulice w centrum miasta[13]. W 1844 roku wybudowano 90-metrową dzwonnicę w pobliżusoboru Zaśnięcia Matki Bożej w Charkowie, która w 1924 po zamknięciu katedry została przekształcona wmaszt radiowy[14]. Wodociągi zostały zbudowane w 1870 roku[13].
Charków stał się głównym ośrodkiem przemysłowym i kulturalnym Ukrainy. W 1812 r. w mieście została wydana pierwsza ukraińska gazeta. Silne poczucie tożsamości narodowej wpłynęło na kształtowanie się idei politycznych. W 1900 roku powstała pierwsza koncepcja niepodległej Ukrainy opublikowana przezMykołaja Michnowśkiego[15].
W 1882 w Charkowie powstało koło studentów żydowskich, które propagowało hasło powrotuŻydów doPalestyny[16].Domu Jakuba, powstań – a pójdziemy – to slogan charkowskiej grupy żydowskich studentów, który legł u podstaw późniejszegoruchu syjonistycznego. Uznanym twórcą doktryny syjonistycznej i przywódcą tego ruchu Żydów był austro-węgierskidziennikarzTheodor Herzl, który ideowe zasady syjonizmu wyłożył w książce pt.Państwo żydowskie, wydanej po raz pierwszy w 1896 roku[17].
W stolicy powstały nowe siedziby dla administracji i władz państwowych.Derżprom podczas otwarcia był drugim najwyższym budynkiem wEuropie oraz najwyższym wZSRR, mierzył on 63 metry[18], a gdy w 1954 roku zainstalowano na nimwieżę radiową jego wysokość wzrosła do 108 metrów[19]. W czasiedwudziestolecia międzywojennego w mieście powstawały budynki w stylukonstruktywizmu. Oprócz Derżpromu są to: Dom Armii Czerwonej, Ukraiński Instytut Politechniczny, budynek rady miasta oraz centralny dom towarowy, który został otwarty w 15. rocznicęrewolucji październikowej[20]. Tego samego roku, 7 listopada 1932, budynek Zgromadzenia Szlachty został przekształcony w budynek Wszechukraińskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego[21].
W 1929 r. założono Instytut Nauk Politycznych, będący prekursorem obecnejAkademii Kultury. W latach 1921–1924 w Charkowie działało Poselstwo Rzeczypospolitej Polskiej, przemianowane w 1924 roku wKonsulat Generalny RP w Charkowie. W latach 1932–1933 Charków i jego okolice stały się jednym z centrówWielkiego głodu na Ukrainie spowodowanego polityką Stalina[22].
Pomnik upamiętniający tysiące polskich oficerów zamordowanych przez NKWD w Charkowie
W kwietniu i maju 1940NKWD zamordowało w swojej siedzibie przy pl. Dzierżyńskiego 3 ok. 3800 więźniów obozu wStarobielsku, pochowanych następnie wPiatichatkach. Ta egzekucja stanowi częśćzbrodni katyńskiej[23].
Przed dotarciem wojsk niemieckich podczasII wojny światowej w 1941 roku charkowski przemysł zbrojeniowy został ewakuowany zaUral i stał się jednym z głównych baz produkcji czołgów (zwłaszczaT-34 zaprojektowanego wcześniej w Charkowie) dlaArmii Czerwonej[24]. Przedsiębiorstwa te powróciły do Charkowa po wojnie i nadal działają. Miastozostało zdobyte przez Niemców 24 października 1941 roku. Po przeżyciach podczasWielkiego terroru część mieszkańców miasta powitała jednostki Wehrmachtu z chlebem i solą[25]. Armia Czerwona przeszła donieudanej operacji charkowskiej w maju 1942 roku. Miasto zostało wyzwolone przez Sowietów 16 lutego 1943 r., jednak zostało ono odbite przez Niemców 15 marca 1943 roku podczastrzeciej bitwy. Ostatecznie Charków został odzyskany 23 sierpnia 1943 r. przez Związek Radziecki podczasoperacji biełgorodzko-charkowskiej[26]. W sumie miały miejsce cztery bitwy o kontrolę nad Charkowem. Trzecie co do wielkości miasto w Związku Radzieckim podczas wojny, było najludniejszym miastem ZSRR zdobytym przez Niemców (Kijów podczas wojny posiadał mniejszą liczbę mieszkańców). Zostało zniszczone w 70 procentach, a dziesiątki tysięcy mieszkańców zabitych.
W połowie grudnia 1941 roku na terenie osiedla baraków robotniczych, które należało do miejscowej fabryki urządzeń mechanicznych orazfabryki traktorów, Niemcy zorganizowaligetto dla ludności żydowskiej. Istniało ono tylko przez kilka tygodni, gdyż już na początku stycznia wszyscy jego mieszkańcy zostali rozstrzelani wDrobyckim Jarze. Według najbardziej ostrożnych szacunków w czasie niemieckiej okupacji ofiarąZagłady padło co najmniej 12 tys. Żydów z Charkowa[27].
Z 700 000 mieszkańców Charkowa przed wybuchem II wojny światowej 120 000 stało sięprzymusowymi robotnikami w Niemczech, 30 000 zostało straconych, a 80 000 umarło z głodu.
W powojennym Charkowie wiele domów i fabryk zostało odbudowanych. Miasto planowano odbudować w stylusocrealistycznym. W 1954 roku zostało wybudowane lotnisko. Po wojnie Charków był trzecim ośrodkiem naukowym i przemysłowym w ZSRR (po Moskwie i Leningradzie)[28]. W roku 1975 zostało otwartemetro[29].
W 2007 roku wietnamska mniejszość zbudowała największą w Europie świątynię buddyjską[30]. 6 września 2012 r. miasto poszerzyło swoją powierzchnię z około 310 do 350 kilometrów kwadratowych[31].
PodczasEuromajdanu rosyjscy aktywiści wywiesili flagęrosyjskiej federacji nad budynkiem administracji regionalnej. W kwietniu 2014 separatyści ogłosili także powstanieCharkowskiej Republiki Ludowej[33][34]. Powstanie zostało stłumione w niecałe dwa dni z powodu szybkiej reakcji ministra spraw wewnętrznychArsena Awakowa i ówczesnego ministra obronyStepana Połtoraka. Do miasta zostały wysłane siły specjalne zWinnicy, aby stłumić separatystów. Burmistrz miastaHennadij Kernes, który poparłPomarańczową Rewolucję, lecz później przystąpił doPartii Regionów, postanowił stanąć po stronie rządu ukraińskiego. W wyniku reakcji charkowskich i ukraińskich władz udało się ustabilizować sytuację w mieście. W latach 2014–2016 w mieście miała miejsce seria ataków terrorystycznych. Największym z nich byłzamach na marszu jedności 22 lutego 2015 roku zorganizowany przez dywersantów wyszkolonych przez rosyjskie służby specjalne. Zginęły w nim 4 osoby, a 9 zostało rannych[35].
Wydział Ekonomii Uniwersytetu w Charkowie, 2 marca 2022 r.
Podczas inwazji rosyjskiej w 2022 roku Charków został silnie zbombardowany. Według stanu na 28 lutego w Charkowie zniszczono 90 domów ludności cywilnej[36].
6 marca 2022 roku Prezydent Wołodymyr Zełenski przyznał Charkowowi tytułMiasta-Bohatera Ukrainy „za wyczyn, masowe bohaterstwo i niezłomność obywateli wykazaną w obronie Charkowa podczas odparcia zbrojnej agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę”[37].
W latach 2023 i 2024 kontynuowane były rosyjskie ostrzały i bombardowania Charkowa.
Najbardziej znanym miejscem Charkowa jestPlac Wolności (znany wcześniej jako Plac Dzierżyńskiego), który jest 9. co do wielkości rynkiem miejskim w Europie i 28. pod względem wielkości placem na świecie.
Polacy (głównie z terenów dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego) od początku stanowili poważny odsetek studiującej tu młodzieży, zwłaszcza po likwidacji polskich uniwersytetów w Wilnie i Warszawie. Ich liczba sięgała nawet 1/3 wszystkich studiujących. W latach 90. XIX w. studiowało w Charkowie 55 Polaków na uniwersytecie, jeszcze więcej (170) studiowało w Instytucie Technologicznym.
Studenci polscy skupieni byli w specjalnie powołanej Korporacji Polskiej, której przewodziłAleksander Malinowski – założyciel miejscowej organizacji PPS.
Lekarze różnych specjalności: chirurg Stefan Kolumna Wigura,Władysław Frankowski, patolog i epidemiolog – Włodzimierz Wysokowicz, internista oraz profesor i kierownik kliniki terapeutycznej –Teodor Opęchowski, profesor Katedry Chirurgii Operacyjnej i dziekan Wydziału Lekarskiego –Julian Pęski, farmakolog –Jan Stankiewicz, patolog –Edward Żebrowski oraz neurolog i psychiatra –Władysław Dzierżyński (brat Feliksa). Studia medyczne odbył na Wydziale Lekarskim UChBolesław Szarecki – w czasie II wojny Naczelny Chirurg II Korpusu Polskiego w randze generała. Matematykę na Uniwersytecie Charkowskim studiował jeden z najwybitniejszych polskich matematyków, specjalistów od rachunku prawdopodobieństwaJerzy Spława-Neyman. Doktorat na Uniwersytecie Charkowskim zrobił dr Henryk Szczodrowski wybitny polski wenerolog, w czasie II wojny światowej Szef Służby Zdrowia Polskich Sił zbrojnych we Francji w stopniu ppłk. WP. Lokalne władze otwarte były także na polskich naukowców, których zatrudniano na Uniwersytecie. Wśród pracujących tu znaleźli się:
Na przełomie XIX i XX wieku Polacy stanowili czwartą pod względem liczebności narodowość Charkowa.
Założycielem Uniwersytetu w Charkowie był hrabiaSeweryn Potocki, którego upamiętnia tablica na bibliotece uniwersyteckiej. Wykładał na nim m.in.Aleksander Mickiewicz (brat Adama), który w latach 1849–1850 był dziekanem tutejszego wydziału prawa. Dyrektorem gimnazjum w Charkowie był m.in.Józef Korzeniowski. Lata szkolne spędził w Charkowie malarzHenryk Siemiradzki, którego rodzina miała dwór w Pieczeniegach w pobliżu miasta.
W Charkowie przez dwa semestry studiował medycynęJózef Piłsudski, a następnie po zamieszkach w 1886 roku przeniósł się na uczelnię wTartu[39].
W 1940 roku w piwnicach więzienia NKWD w Charkowie zamordowano strzałem w tył głowy 3739 polskich jeńców z obozu wStarobielsku, których następnie pogrzebano w Piatichatkach, gdzie obecnie znajduje sięCmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie. Miejsce zbrodni upamiętnia dziś tablica pamiątkowa[40].
Charków administracyjnie jest podzielony na 9rejonów. W 2015 roku zgodnie z prawem zmieniono nazwy ponad 200 ulic[65]. Do lutego 2016 roku wiele obiektów w mieście było nazwanych na cześć ludzi, wydarzeń lub organizacji związanych ze Związkiem Sowieckim. Wraz z przepisami odekomunizacji miejsc publicznych zmieniono wiele nazw przeróżnych obiektów[66].
Za czasów radzieckich Charków był centrum produkcji przemysłowej Ukrainy i trzecim co do wielkości ośrodkiem przemysłu i handlu w ZSRR. Po rozpadzie państwa, jego zorientowany na sektor obronny przemysł stracił na znaczeniu. W początkowych latach XXI wieku przemysł ten zaczął się odradzać i adaptować do nowych warunków rynkowych. W tej chwili w mieście znajduje się ponad 380 przedsiębiorstw przemysłowych, zatrudniających około 150 000 osób. W Charkowie rozwija się przemysł maszynowy, zbrojeniowy, metalowy, chemiczny, środków transportu, materiałów budowlanych i spożywczy[8].
Przedsiębiorstwa takie jakTurboatom[67] iElektrotiażmasz produkują 17% światowego rynku ciężkich instalacji energetycznych (np. turbin). Znajdujące się w mieściezakłady lotnicze produkujące samoloty konstrukcji Antonowa, są największym tego typu przedsiębiorstwem na Ukrainie[68]. FirmaXADO jest rosyjskim i ukraińskim liderem chemii samochodowej[69].Fabryka im. Małyszewa produkuje pojazdy opancerzone i kombajny rolnicze[70].
Klub Charków Metalist, który istniał do 2016 roku, był jednym z najstarszych współczesnych ukraińskich klubów piłkarskich (został on założony w 1925 roku). W 1988 roku był zwycięzcą Pucharu ZSRR, a ponadto był zdobywcą srebrnego medalu mistrzostw Ukrainy w piłce nożnej 2012/13, oraz sześciokrotnym brązowym medalistą mistrzostw Ukrainy w latach: 2007, 2009, 2010, 2011, 2012 i 2014[75].
W Charkowie znajduje się rynek Barabaszowa. Jest to największy rynek przemysłowy i odzieżowy wEuropie Wschodniej. Mieści się on na 14. miejscu w rankingu największych rynków na świecie. Zajmuje powierzchnię ponad 75 hektarów[77].
↑Martin Dean, Mel Hecker: Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945. T. II: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe. Cz. B. Bloomington and Indianapolis: United States Holocaust Memorial Museum and Indiana University Press, 2012, s. 1767–1770.ISBN 978-0-253-00202-0. (ang.).
↑Л. И. Мачулин: Тайны подземного Харькова. 2005.ISBN 966-8768-00-0. Brak numerów stron w książce
↑abОписания Харьковского наместничества конца XVIII в. Описательно-статичтические источники. Наукова думка, 1991.ISBN 5-12-002041-0. Brak numerów stron w książce
↑abcSewastopol i Republika Autonomiczna Krymu zostały jednostronnie inkorporowane do Rosji w 2014 roku; na arenie międzynarodowej są uznawane za część Ukrainy.
_DERZHPROM_BUILDING_IN_CITY_OF_KHARKIV_STATE_OF_UKRAINE_PHOTOGRAPH_BY_VIKTOR_O_LEDENYOV_20160621.jpg)
.jpg)
.jpg)
