Cesarz rzymski (łac. Imperator Romanorum,niem. Römischer Kaiser) – termin używany przez historyków na określenie średniowiecznego władcy, który otrzymał tytułcesarza rzymskiego od papieża. Whistoriografii używane jest również określenie „cesarz rzymski narodu niemieckiego”, odnoszące się do władcówKrólestwa Niemieckiego mających prawo do używania tytułu „cesarz rzymski”.
Po upadku antycznegocesarstwa zachodniorzymskiego w 476 królowie państw germańskich nominalnie podlegali zwierzchnictwucesarzy wschodniorzymskich, pozostawali jednak politycznie niezależni. W 800 król FrankówKarol Wielki został w Rzymie koronowany przez papieżaLeona III na cesarza. OdtądKarolingowie, dążąc do uniwersalnej władzy nad całą Europą Zachodnią, używali tytułucesarza rzymskiego. Po podziale państwaFranków na mocytraktatu w Verdun (843) tytuł przypadł władcomkrólestwa środkowofrankijskiego.Traktat w Meerssen (870) przenosił go na królów zachodniofrankijskich. Krótkotrwała unia państw zachodniofrankijskiego i wschodniofrankijskiego spowodowała odziedziczenie tytułu w 881 przez królów tego drugiego. W 915 siłą wywalczył go wyemancypowany spod władzy Karolingówkról Włoch,Berengar I z Friulu. Po jego śmierci przez kilkadziesiąt lat nikt na łacińskim Zachodzie nie używał tytułu cesarza rzymskiego. W 962król niemieckiOtton I Wielki, uważający się za naturalnego dziedzica wschodniofrankijskich Karolingów, opanował Włochy, po czym koronował się zarówno na króla Włoch, jak i cesarza, choć nie używał epiteturzymski, który przywrócił dopiero jego syn i następca,Otton II. Od tego momentu większość władców niemieckich używała jednocześnie tytułówkróla niemieckiego icesarza rzymskiego, a od XI wieku zaczęto stosować wymiennie określeniakról niemiecki ikról rzymian – ten drugi stał się z czasem jedynym oficjalnym tytułem królewskim. Taka tytulatura wyrażała ówczesne dążenie do zjednoczenia wszystkich krajów łacińskiego chrześcijaństwa wŚwiętym Cesarstwie Rzymskim.
Tron niemiecki i cesarski byłelekcyjny, ale zazwyczaj wybierano władcę w obrębie jednej dynastii. Od XV wieku do upadku Cesarstwa dzierżyli gowładcy Austrii,Habsburgowie. W okresie nowożytnym często potocznie mówiono ocesarzach niemieckich, jako że w wyniku wydarzeń historycznych władza niemieckich monarchów ograniczyła się tylko do terytorium samej Rzeszy, a i tu była stosunkowo słaba. Władcy suwerennych państw europejskich uznawali honorowe pierwszeństwo cesarza, jednak nie czuli się zobowiązani do politycznego posłuszeństwa wobec niego (królowie francuscy mawialirex imperator in regno suo est –Król jest cesarzem we własnym królestwie). Godność cesarza rzymsko-niemieckiego uległa likwidacji w 1806, kiedy poklęsce Austrii w wojnie z Francją państwa niemieckie ogłosiły secesję z Cesarstwa i oddały się pod protekcjęNapoleona, tworzącZwiązek Reński. W reakcji na to i pod naciskiem francuskim, ostatni cesarzFranciszek II Habsburg ogłosił rozwiązanie Świętego Cesarstwa Rzymskiego i zrzekł się tytułu. W 1866 Prusy pokonały Austrię w walce o hegemonię w Niemczech, a w 1871 doszło do ponownegozjednoczenia Niemiec.Król PrusWilhelm I Hohenzollern przyjął tytułcesarza niemieckiego, funkcjonujący doupadku monarchii w Niemczech w 1918.Hohenzollernowie jako władcyII Rzeszy Niemieckiej nie używali określeniarzymski, jednak propagandowo nawiązywali do dziedzictwa Świętego Cesarstwa Rzymskiego.
Wyraźnie rozróżniano godność cesarską od królewskiej godnościwładcy Niemiec, były one ze sobą związane, ale nie tożsame. W średniowieczu władca niemiecki po elekcji i koronacji na króla Niemiec (zwykle w Akwizgranie) tytułował się zazwyczajrex Romanorum, czyli „król Rzymian”. Po akcie koronacji na cesarza dokonanej przez papieża, zwykle w Rzymie, tytuł królewski zastępowano formułądivina favente clementia Romanorum Imperator semper Augustus, czyli „z łaski Bożej cesarz rzymski, zawsze August”. Od 1508, kiedy cesarze ostatecznie zrezygnowali z zabiegania o akceptację ze strony papieża, do tytulatury cesarskiej dodawano epitet „wybrany”, poza tym zapisywano jednocześnie tytuł cesarski i niemiecki tytuł królewski:divina favente clementia electus Romanorum Imperator, semper Augustus, Germaniae rex („z łaski Bożej cesarz rzymski, po wieki August, król Niemiec”). Najęzyk niemiecki tłumaczono to jako:von Gottes Gnaden erwählter römischer Kaiser, zu allen Zeiten Mehrer des Reichs, König von Germanien, a więc „z łaski Bożej wybrany cesarz rzymski, po wszystkie wieki pomnożyciel Cesarstwa, król Niemiec” (ewentualnieKönig in Germanien, czyli „król w Niemczech”, nie używano słowaDeutschland). Przekład enigmatycznego łacińskiego słowaAugustus na „pomnożyciel” brał się stąd, że w tamtych czasach uważano, iż pochodzi odłac.augere, czyli „powiększać”.
Po 1508 wcześniejsze używanie tytułu królewskiego, a późniejsze cesarskiego oznacza, że dany monarcha został wybrany za życia poprzednika (vivente imperatore – za życia cesarza) i był jego formalnymwspółregentem w randze królewskiej, a po śmierci cesarza przejął jego godność. Praktykę elekcjivivente stosowano często, aby szanując regułymonarchii elekcyjnej zapewnić dziedziczenie tronu swojej rodzinie.
Pomiędzy 924 a 962 nikt nie nosił tytułu cesarza.
| Władca | Lata życia | Lata panowania jako cesarz | Data koronacji | Papież koronujący | Inne tytuły, uwagi | Cesarzowa | Lata panowania cesarzowej |
|---|
| Lotar III | 1075–1137 | 1133–1137 | 4 czerwca 1133 w Rzymie | Innocenty II | król Niemiec od 1125, numeracja:Lotar II, król Lotaryngii, który nie był faktycznie cesarzem, ale miał dziedziczne prawa do tytułu | Rycheza z Northeimu | 1133–1137 |
| Władca | Lata życia | Lata panowania jako cesarz | Data koronacji | Papież koronujący | Inne tytuły, uwagi | Cesarzowa | Lata panowania cesarzowej |
|---|
| Henryk VII | 1275/1279- 1313 | 1312–1313 | 20 czerwca 1313 w Rzymie | –[e] | król Niemiec od 1308. | – | – |
| Władca | Lata życia | Lata panowania jako cesarz | Data koronacji | Papież koronujący | Inne tytuły, uwagi | Cesarzowa | Lata panowania cesarzowej |
|---|
| Ludwik IV Bawarski | 1282–1347 | 1328–1347 | 17 stycznia 1328 w Rzymie | –[f] | król Niemiec od 1314. | Małgorzata Holenderska | 1328–1347 |
| Władca | Lata życia | Lata panowania jako cesarz | Data koronacji | Papież koronujący | Inne tytuły, uwagi | Cesarzowa | Lata panowania cesarzowej |
|---|
| Karol IV | 1316–1378 | 1355–1378 | 5 kwietnia 1355 w Rzymie | –[g] | król Niemiec od 1346, król Czech | Anna świdnicka | 1355–1362 |
| Elżbieta pomorska | 1368–1378 |
| Zygmunt | 1368–1437 | 1433–1437 | 31 maja 1433 w Rzymie | Eugeniusz IV | król Niemiec od 1410, król Czech, król Węgier | Barbara Cylejska | 1433–1437 |
PapieżJuliusz II zezwolił Maksymilianowi I tytułować się cesarzem bez koronacji papieskiej, od tamtej pory uznano, że nie koronacja przez papieża, a wybór przezelektorów Rzeszy daje prawo do tytułowania się cesarzem rzymskim (przyjęto tytułElectus Romanorum Imperator, „wybrany cesarz rzymski”). Jeśli elekcja odbyła się za życia panującego cesarza (vivente imperatore), elekt przyjmował tytuł króla Rzymian (Niemiec). Tytuł cesarski przejmował wówczas automatycznie po śmierci poprzednika. Od czasów Maksymiliana I przeprowadzano również jedną koronację, dokonywaną przez elektorów duchownych, która odbywała się niezwłocznie po wyborze. Ostatnim cesarzem rzymskim koronowanym przez papieża był Karol V (w 1530, od 1519 jako wybrany cesarz rzymski).
6 sierpnia 1806Święte Cesarstwo Rzymskie przestało istnieć i tym samym również przestał obowiązywać tytuł cesarza rzymskiego.
- Almut Bues,Historia Niemiec XVI-XVIII wieku, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 1998.
- Władysław Czapliński, Adam Galos, Wacław Korta,Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1981.ISBN 83-04-00444-5.
- Jerzy Krasuski,Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 2002.ISBN 83-04-044226.
- John H. Mundy,Europa średniowieczna 1150 – 1309, PWN, Warszawa 2001.ISBN 83-06-02826-0.
- Jean-Francois Noel,Święte Cesarstwo, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1998.ISBN 83-86857-95-1.
