Niektóre z zamieszczonych tu informacji od 2025-11 wymagająweryfikacji. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się wdyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon{{Dopracować}} z tego artykułu.
Cesarstwo Rzymskie (łac.Imperium Romanum) –starożytne państwo obejmujące obszary basenuMorza Śródziemnego, powstałe z przekształceniarepubliki rzymskiej w systemmonarchiczny. Przyjmuje się, że początkiem cesarstwa był rok 27 p.n.e., kiedyGajusz Oktawiusz otrzymał odsenatu tytułaugusta (wywyższony przez bogów)[2]. Potwierdzało to pozycję Oktawiana jako najważniejszej osoby w państwie i przyniosło definitywny koniec republice rzymskiej.
Początkowo formą rządów w cesarstwie byłpryncypat: formalnie zachowano poprzedni ustrój, a cesarz utrzymywał najwyższą władzę w państwie, sprawując wszystkie najważniejsze urzędy republiki i kontrolującarmię. W wyniku reformDioklecjana iKonstantyna nastała eradominatu ze znacznie mocniejszą pozycją cesarską.
Panowanie Oktawiana Augusta (27 p.n.e.–14 n.e.) cechowało przywrócenie stabilności politycznej i społecznej. Ustrój republikański nie został formalnie zniesiony, a władza cesarza wywodziła się z połączenia kompetencji urzędów cywilnych oraz wojskowych, w szczególności władzykonsula (najwyższego urzędnika i dowódcy wojskowego),trybuna ludowego (protektora ludu z prawem weta i inicjatywą prawodawczą) i najwyższego kapłana (Pontifex Maximus). Cezara określano również jako zwycięskiego wodza (Imperator) oraz ojca ojczyzny (pater patriae). August zachował przywileje senatorów, podkreślając, że jest pierwszym wśród równych (princeps). Dlatego ten system rządzenia nazwanopryncypatem.
August wprowadził szereg reform usprawniających administrację rzymską. Zastąpił skorumpowanych i ambitnychpatrycjuszy sprawnymi administratorami ze stanuekwitów (należał do nich m.in.Poncjusz Piłat), dając im kluczowe stanowiska w państwie, np.prefektaEgiptu (ważne źródło zaopatrzenia w zboże) czyprefekta pretorianów (gwardia cesarska w Rzymie). Zastąpił także skorumpowanych przedsiębiorców, dzierżawiących podatki, urzędnikami państwowymi. Rozsądne podatki i stabilna moneta spowodowały rozwój handlu i wzrost gospodarczy.
August zajął się także reformąreligii i uzdrowieniem obyczajów. Ustanowił prawa zachęcające do małżeństwa i posiadania dzieci (opodatkowano kawalerów i bezdzietnych), wprowadził kary za przestępstwa seksualne. Promował kulturę opiewającą proste, wiejskie i rodzinne wartości oraz pobożność. Odbudował 53 świątynie wRzymie, odnawiając zaniedbane ceremonie religijne.
Oktawian kontynuował ekspansję rzymską w Europie, choć nie udały się jego plany podboju terenów dzisiejszych Niemiec. Wbitwie w Lesie Teutoburskim jesienią 9 r. n.e. Rzymianie utracili 3 legiony i po tej porażce granice rzymskie na północy stopniowo oparły się o naturalne bariery – rzekiRen iDunaj, a polityka ich fortyfikowania była kontynuowana w kolejnych wiekach.
Jedną ze słabości cesarstwa był brak ustalonych zasad sukcesji. Podtrzymywanie fikcji trwania republiki uniemożliwiało ustalenie wprost zasady dziedziczenia, chociaż najczęściej to krewni zmarłego cesarza sięgali po władzę na podstawie testamentu poprzednika. Następcą Augusta został jego pasierb –Tyberiusz (14–37). Już współcześni podejrzewali, czy jego wejścia na „tron cesarski” nie ułatwiła jego matka,Liwia Druzylla. Podejrzewano ją o spowodowanie zabójstwa mężów jedynej córki cesarzaJulii Starszej –Marka Marcellusa iMarka Agrypy oraz jej synów, a wnuków Augusta –Gajusza Cezara iLucjusza Cezara. Tyberiusz był skutecznym dowódcą i administratorem, choć za swego panowania nie opuszczał już Italii. Pod koniec rządów wycofał się do willi naCapri, pozostawiając rządy w ręku prefekta pretoriiLucjusza Aeliusza Sejanusa. Jego dwór na Capri cieszył się złą sławą ze względu na krążące opowieści o odbywających się tam orgiach i zbrodniach.
Jego sukcesorem był młody Gajus zwanyKaligulą (37–41), jeden z wnukówDruzusa, zmarłego wiele lat wcześniej młodszego brata Tyberiusza. Kaligula zdobył początkowo popularność, znosząc podatek od sprzedaży oraz sponsorując igrzyska sportowe i przedstawienia, ale szybko stał się tyranem. Mordował senatorów, aby posiąść ich żony i majątki, na gubernatorów mianował przyjaciół z dzieciństwa, żądał oddawania sobie czci jakoJowiszowi i – wedługSwetoniusza – planował powierzenie urzędu konsula swojemu koniowi,Incitatusowi. W końcu sam został zamordowany przez spiskowców.
Po śmierci Kaliguli rozważano przywrócenie republiki, alepretorianie wymusili na senacie uznanie nowego cesarza. Został nimKlaudiusz (41–54), stryj zamordowanego Kaliguli, który dotychczas żył na uboczu. Znienawidzony przez senatorów Klaudiusz otaczał się głównie wyzwoleńcami, którzy zdobyli duży wpływ na rządy. Odznaczył się on rozsądnymi decyzjami politycznymi oraz wprowadzeniem humanitarnych praw dotyczących dłużników i niewolników. Klaudiusz rozbudował również port wOstii oraz wybudował nowy akwedukt zaopatrujący Rzym w wodę. Został otruty przez swoją czwartą żonęAgrypinę, która w ten sposób zdobyła tron dla swojego synaNerona (54–68), ożenionego z córką Klaudiusza –Oktawią. Wkrótce po objęciu rządów Neron kazał zabić młodszego brata Oktawii,Brytanika, syna i jedynego spadkobiercę Klaudiusza. Zamordował też własną matkę, a później na polecenie swej kochanki i przyszłej żonyPoppei wygnał i kazał zabić także Oktawię. Neron zapoczątkował także prześladowania chrześcijan, wykorzystując do tego pożar Rzymu w 64 roku. Władał nieudolnie i wybuchły przeciwko niemu bunty. Popełnił samobójstwo podczas ucieczki z opanowanego przez swoich wrogów Rzymu.
Śmierć Nerona spowodowała wygaśnięcie dynastii julijsko-klaudyjskiej i zapoczątkowała wojnę domową, podczas której rzymscy żołnierze powołali po kolei czterech cesarzy:Galbę,Othona,Witeliusza iWespazjana. Dlatego rok 69 nazywany jestrokiem czterech cesarzy. Obnażyło to fikcję republikańskich tradycji – władza cesarzy opierała się w istocie na armii.
Forum Romanum – pozostałości po dawnej stolicy cesarstwa rzymskiegoZasięg państwa rzymskiego w latach: 133 p.n.e. (czerwony), 44 p.n.e. (pomarańczowy – późna republika, zdobycze takich przywódców jakPompejusz iJuliusz Cezar), 14 n.e (żółty – zdobyczeOktawiana Augusta), 117 n.e (zielony – zdobycze późniejszych cesarzy)Mapa Cesarstwa z atlasuKieperta (1870)
Z walk o władzę zwycięsko wyszedłWespazjan (69–79), dowódca armii na wschodzie. Wybór na cesarza zastał go podczas tłumieniapowstania żydowskiego w Judei. Powołując nowych senatorów spoza Italii oraz lojalnych dowódców zbudował poparcie dla nowej dynastii –Flawiuszy. Uzdrowił finanse państwa. Po nim władzę przejął syn cesarzaTytus Flawiusz. Jego krótkotrwałe rządy (79–81) dobrze zapisały się w pamięci Rzymian, podczas gdy jego brat i następcaDomicjan (81–96) uważany był za tyrana, a złej opinii nie poprawiły nawet jego liczne sukcesy wojskowe. Domicjan zbudował system fortyfikacji międzyRenem aDunajem. Nie ufając senatorom rozbudował system szpiegostwa i terroru. Zginął w wyniku spisku pałacowego.
Senat przyznał wówczas tytuł cesarzaNerwie (96–98), uprzedzając tym samym akcję wojska i unikając kolejnej wojny domowej, jak to się wydarzyło po upadku Nerona. Nerwa adoptował szanowanego gubernatoraGermanii –Trajana (98–117), zapoczątkowując w ten sposób dynastięAntoninów. Trajan był pierwszym cesarzem urodzonym poza Rzymem (wHiszpanii) i wybitnym żołnierzem, który podbił kilka nowych prowincji:Dację,Armenię,Arabię,Mezopotamię. Ze względu na zdolności administracyjne i rozsądną politykę uważany jest za jednego z najlepszych cesarzy. Zainicjował program budowy wielu obiektów w całym imperium. Był autorem programu świadczeń społecznych, m.in. rozdawnictwa żywności dla biednych dzieci. Wzbudzał podziw senatorów i podwładnych bezpośrednim i sprawiedliwym traktowaniem oraz otwartym umysłem. Za jego panowania imperium obejmowało tereny od wybrzeżyZatoki Perskiej,Morza Kaspijskiego iEgiptu po środkowąSzkocję i północneMaroko w 117 roku orazDację i jako protektoratKrólestwo Bosporańskie.
Kuzyn i sukcesor Trajana,Hadrian (117–138), był niezmordowanym podróżnikiem i miłośnikiem kultury greckiej. Rozpoczął rządy od wycofania wojsk z Armenii i Mezopotamii, których utrzymanie było zbyt kosztowne. Zreformował administrację, kontynuował budowę fortyfikacjilimes (np. 117-kilometrowyWał Hadriana wBrytanii) oraz dróg. Po nim tron odziedziczyłAntoninus Pius (138–161). Jego pokojowe panowanie uznaje się za najlepszy okres w historii Rzymu. Jego następcaMarek Aureliusz (161–180) był już zmuszony poświęcić wiele czasu walkom z najazdamiGermanów. Był filozofem na tronie, a jegoRozmyślania należą do klasyki filozofiistoickiej.
Historycy nazywali pięciu cesarzy z dynastii Antoninów (Nerwę, Trajana, Hadriana, Antoninusa Piusa i Marka Aureliusza) „dobrymi cesarzami”. Nie zalicza się do nich syna i dziedzica Marka Aureliusza,Kommodusa (180–192), który interesował się głównie walkamigladiatorów, w których chętnie sam brał udział. Kiedy Kommodus zmarł (najprawdopodobniej zamordowany), zdemoralizowani pretorianie przeprowadzili aukcję, której stawką był tron cesarski. Wkrótce do gry dołączyły także legiony i zaczęła się wojna domowa, która spustoszyła imperium.
Ataki ludów „barbarzyńskich” na Cesarstwo w latach 268-271
Wojna domowa wyniosła na cesarski tronSeptymiusza Sewera (193–211), dowódcę armii Dunaju. Po pokonaniu rywali był zmuszony poświęcić większość panowania na gaszenie płonących granic imperium. Nie ufał senatowi i pozbawił senatorów stanowisk dowódczych w armii. Nie ufał także gwardii pretoriańskiej, którą rozwiązał. Lojalność armii zapewnił sobie, ustalając stały żołd oraz rozluźniając dyscyplinę: zezwolił żołnierzom na małżeństwo, posiadanie własnej ziemi oraz zamieszkiwanie w miastach poza obozami. Żołnierzom powierzył także szereg obowiązków administracyjnych, m.in. zbieranie podatków. Reformy te jednak raczej osłabiły niż umocniły państwo, a jego pięciu następców (w tym dwóch synów) zostało zamordowanych mimo stałej polityki przekupywania wojsk. Ważnym posunięciem następcy Septymiusza,Karakalli, było rozciągnięcie praw obywateli rzymskich na wszystkich wolnych mieszkańców imperium w 212. Panowanie dynastiiSewerów zakończyło się w 235 zabójstwem cesarzaAleksandra Sewera.
Armia poczęła się uważać za reprezentanta ludu rzymskiego i źródło wszelkiej władzy. Między 235 a 284 wojsko powołało około 20 cesarzy, którym udało się zająć Rzym, a także 30, którym to się nie udało. Tylko jeden z tych cesarzy zmarł śmiercią naturalną.
Upadek władzy spowodował załamanie się gospodarki: poborcy podatkowi żądali olbrzymich podatków dla walczących ze sobą armii, a zbankrutowani rolnicy stawali się poddanymi latyfundystów lub zajmowali się rabunkiem. Porzucone ziemie zdobywały w tym czasie plemiona germańskie przybyłe zza Renu iDunaju. Na wschodzie w granice imperium wdarły się wojskaSasanidów, a następnie własne państwo stworzyła tamPalmyra. Anarchia oraz zaniedbanie dróg i mostów doprowadziły do sparaliżowania handlu, co wywołałoautarkiczną gospodarkę na wsi i upadek miast. Pieniądz stracił wartość (monety bite w 270 zawierały tylko 1% srebra), co spowodowało przejście z gospodarki pieniężnej na wymianębarterową. Również podatki pieniężne zostały zastąpione przez podatki naturalne pobierane u producentów np. w żywności, broni i odzieży. Zubożenie sponsorów uderzyło także w szkolnictwo, kulturę, igrzyska i festiwale religijne. Ubocznym skutkiem był wzrost senatorskich latyfundiów i zastępowania w nich niewolników (jako zbyt drogich) przez ubogich dzierżawców. Za panowaniaAureliana (271–275) Rzym, który dawno wykroczył poza mury postawione w IV w. p.n.e., został otoczony nowymi murami. Był to widomy znak słabości cesarstwa.
Sytuacja gospodarcza i militarna zaczęła poprawiać się w latach 80. III w. Stabilizację polityczną przywróciłDioklecjan, który został cesarzem w 284. Po dłuższych przemyśleniach uznał, że sam nie podoła obowiązkom, dobrał sobie jako współrządcęMaksymiana, któremu powierzył zarząd prowincji zachodnich. Wkrótce potem obaj cesarze (auguści) wybrali pomocników (cezarów). System sprawowania władzy przez czterech cesarzy (tetrarchia) został stworzony przez Dioklecjana jako stała instytucja. W 305 Dioklecjan abdykował i przekazał władzę swojemu cezarowi. Pokojowe przekazanie władzy jednak się nie powiodło. Wybuchła wojna domowa, z której zwycięsko wyszedłKonstantyn, który w 312 opanował zachodnią, a w 324 wschodnią część cesarstwa.
Podczas rządówMaksencjusza iKonstantyna cesarstwo zostało zreorganizowane. Określa się ten okres historii cesarstwa mianem Nowej Republiki[3]. Armię rozbudowano i podzielono na broniących graniclimitanei i ruchomą armię polowącomitatenses. Prowincje zostały podzielone na mniejsze jednostki, aby ułatwić zarządzanie nimi. Przywróciło to ład społeczny, ale powstała rozbudowana warstwa administracji, która szybko okazała się nieudolna i skorumpowana. Wzrosły podatki. Ludność ubożała, chłopi stopniowo spadali do rangi niewolników.
Konstantyn wydał w 313edykt mediolański, zezwalający na legalne wyznawaniechrześcijaństwa[d]. Dostrzegł w nim siłę, która mogła stanowić element spajający nowy porządek. Wcześniej siłę tę stanowił kult religijny oddawany osobie cesarza. Konstantyński edykt wolności religijnej sprawił, że chrześcijaństwo miało wspierać państwo w radykalnie odmienny sposób. Odtąd praktykowanie jakiejkolwiek religii miało być sprawą osobistego wyboru obywateli. Wraz z chrześcijaństwem weszło w życie polityczne pojęcie wolności religijnej. Jednym z ideologów Nowej Republiki byłLaktancjusz, wychowawca cesarskiego synaKryspusa. Cel jego dziełaDivinae Institutiones (Boże rozporządzenia) był ten sam, co wcześniejDe oficiisCycerona[3]. Dwadzieścia cztery lata później, będąc na łożu śmierci, Konstantyn sam przyjął chrzest. Wszyscy kolejni cesarze byli chrześcijanami. Wyjątkiem okazał się panujący w latach 361–363Julian, który podjął ostatnią – nieudaną – próbę ożywienia religii starorzymskiej. W 392 cesarzTeodozjusz Wielki wprowadził chrześcijaństwo jako religię państwową. Wszelkie inne były odtąd nielegalne.
Podział Cesarstwa Rzymskiego na wschodnie i zachodnie
W III wieku podupadł autorytet cesarzy, wynoszonych na tron i obalanych przez armię (większość władców tego okresu została zamordowana). Napotkali oni coraz większe trudności w rządach nad rozległym Imperium. Dlatego pod koniec III wieku cesarz Dioklecjan wprowadził współrządy czterech cesarzy, jednak system ten przetrwał zaledwie do początków IV stulecia. Trwały – jak się później okazało – podział cesarstwa nastąpił w 395 roku. Odtąd rządziło dwóch cesarzy: jeden panował w zachodniej, a drugi we wschodniej części państwa. Cesarstwo zachodniorzymskie przeżywało stopniowy rozkład, osłabianeWielką wędrówką ludów i najazdamiHunów orazWandalów, aż w końcu przestało istnieć, kiedy w roku 476 barbarzyński wódzOdoaker obalił cesarzaRomulusa Augustulusa. Wschodnie cesarstwo natomiast istniało jeszcze długo. Najbardziej rozkwitło za panowaniaJustyniana Wielkiego, tracąc jednak w VII wieku naszej ery prowincjelewantu i Afrykę. Sześć wieków później uległoinwazji krzyżowców w 1204 roku, przez co straciło pozostałe prowincje na Bałkanach i w Azji Mniejszej, niezbędne do przeżycia i powstrzymywania kolejnych inwazji muzułmańskich Turków –Seldżuków iOsmanów.Odrodzone niemal 60 lat później, upadło w karłowatej postaci, w 1453 roku, pozdobyciu Konstantynopola przezImperium Osmańskie.
Wprowadzony po 27 roku p.n.e. przezOktawiana Augusta ustrój opierał się na władzy jednostki, jaką był cesarz przy zachowaniu pozorów instytucjirepublikańskich.
Cesarstwo Rzymskie obejmowało wówczas terytorium, na którym obecnie znajduje się ponad 30 państw. Zamieszkiwało je około 50 mln ludzi[4]. Mimo to posiadało ono szczątkową administrację centralną. Wpływ państwa na codzienne życie znakomitej większości obywateli był znikomy. Cesarz, wsparty niewielkim zespołem sekretarzy, złożonym najczęściej z jego własnychniewolników orazwyzwoleńców, nie był w stanie zarządzać zbyt wieloma sprawami i znaczną część władzy musiał oddawać zarządcom prowincji iprokuratorom, których aparat administracyjny też nie był znaczący. Całe imperium tworzyła mozaika samorządnych miast, którymi, wraz z przyległymi do nich terenami, rządziła miejscowa elita. Odpowiadała ona za prowadzenie bieżącej administracji, realizację wielu ustaw i ściąganie podatków. Miasta te były przeważnie kopiami stolicy imperium – miały własny senat i urzędników wybieranych corocznie spośród lokalnych wielmożów.
Charakter władzy cesarza zmienił się w czasie rządów Dioklecjana. Cesarz sprawował odtąd niekwestionowaną, absolutną władzę, używając tytułudominus et deus (pan i bóg). Zerwano całkowicie z pozorami republiki, a władzę senatu ograniczono do roli doradczej.
Dioklecjan wprowadził także rządy, nazwanetetrarchią (rządy czterech, czwórwładza), polegające na tym, że imperium rządzi dwóchaugustów, którzy mianują swoich zastępców zwanychcezarami; teoretycznie po 20 latach sprawowania władzy mieli oni zrzec się tytułu augusta na rzecz swego zastępcy, który po kolejnych 20 latach powinien zrzec się władzy na rzecz swego cezara itd. System tetrarchii nie utrzymał się, a jego ostateczny koniec stanowiło przejęcie władzy przez Konstantyna Wielkiego.
Tak zwany podział Cesarstwa Rzymskiego w 395 nie był podziałem imperium na dwa państwa. Państwo miało być jednolite i rządzone wspólnie przez dwóch równych sobie cesarzy rzymskich (imperatorów augustów). W przypadkach, kiedy jednego z cesarzy by zabrakło, drugi stawał się jedynowładcą całego imperium. W 476 dowódca rzymskiOdoaker, który został przez swoje wojska obwołanykrólem Italii, zdetronizował cesarza zachodniorzymskiegoRomulusa Augustulusa[5]. Cztery lata później zabiegał o namiestnictwo italskie i zwierzchnośćZenona Izauryjczyka. Jednak w 493król ostrogockiTeodoryk Wielki obalił rządy Odoakra, a w 497 uznałAnastazjusza I za jedynego cesarza rzymskiego i przyjął od niego godność namiestnika Italii[6].
Cesarstwo Bizantyńskie upadło wraz zezdobyciem Konstantynopola przezOsmanów w 1453 roku. Godność cesarza wschodniorzymskiego stała się jednym z tytułów władcypaństwa Turków Osmańskich. Tytuł cesarski przepadł wraz z rozpadem Imperium Osmańskiego i abdykacją ostatniego sułtanaMehmeda VI w 1922[13]. Wśród państw muzułmańskich istniał teżSułtanat Rumu[14], którego nazwa odwoływała się do dziedzictwa rzymskiego.
↑W zależności czy podział państwa w 395 roku uznaje się za powstanie dwóch nowych bytów politycznych w miejsce jednego cesarstwa.
↑Od 286 siedzibą cesarzy byłMediolan, natomiast od 330 drugą oficjalną rezydencją cesarską byłKonstantynopol.Rzym zachował jednak swój honorowy status i był nadal siedzibąsenatu.
↑Bogatsze i bardziej zurbanizowanecesarstwo wschodnie (ze stolicą wKonstantynopolu) przetrwało do 1204 roku, a w szczątkowej formie, do 1453 roku.
↑Chrześcijaństwo, które narodziło się w I wieku wPalestynie, bardzo szybko zyskiwało popularność. Na początku II wieku jego zwolennicy żyli w całym cesarstwie. Chrześcijanie często spotykali się z wrogością pozostałych mieszkańców imperium. Zarzucano imateizm, gdyż nie wierzyli w pogańskich bogów, władze cesarstwa jednak ich nie prześladowały. Wszystko zmieniło się w III wieku. W niepewnych czasach nowa religia zyskiwała na popularności. Rosnące szeregi chrześcijan zaniepokoiły władze i zaczęły się oficjalne prześladowania. Ich apogeum przypadło na pierwsze lata IV wieku. Krwawe prześladowania nie załamały jednak rozwoju tej religii.
↑MaxM.CaryMaxM.,Howard HayesH.H.ScullardHoward HayesH.H.,Dzieje Rzymu. Od czasów najdawniejszych do Konstantyna. Tom II, Warszawa 2001, s.11,ISBN 830602831-7.
