Cerkiew prawosławna alboKościół prawosławny – trzecia co do wielkościchrześcijańska wspólnota wyznaniowa, zrzeszająca ponad 200 milionów chrześcijan[2], głosząca zasady wiary i życia oraz tradycję kościelną określaną mianemprawosławia. Według doktryny prawosławnej, najważniejszym i ostatecznym celem życia chrześcijańskiego jest osiągnięcie przez wierzących współudziału w naturze boskiej i pozyskiwanie Łaski Ducha Świętego. Dogmat ten zwany jestprzebóstwieniem[3].
W teologii prawosławnej Cerkiew toJeden, Święty, Powszechny i Apostolski Kościół założony przezJezusa Chrystusa i jegoŚwiętych Apostołów ponad 2 tysiące lat temu. Składa się ona z licznychCerkwi lokalnych nazywanychautokefaliami, które pozostają ze sobą w jednościdogmatycznej. Każdą lokalną Cerkwią autokefaliczną rządzisynod (sobór) biskupów pod przewodnictwem patriarchy, metropolity lub arcybiskupa. Pierwsze honorowe miejsce wśród przywódców Cerkwi lokalnych zajmujepatriarcha Konstantynopola, ze względu na dawną pozycjęKonstantynopola jako stolicyCesarstwa Bizantyńskiego orazPentarchię, czyli koncepcję kierowania Kościoła przez Pięciu Patriarchów wywodzącej się z pierwszych wieków chrześcijaństwa.
Cerkiew prawosławna nazywana jest równieżKościołem ortodoksyjnym. Słowoortodoksja wywodzi się zjęzyka greckiego i oznacza autentycznąwiarę i właściwe oddawanie czci (orthos – prawy, właściwy, autentyczny;doxa – sławienie, wiara, chwała).
Rozróżnienie między „Cerkwią” a „Kościołem” jest tradycyjne i specyficzne dla narodówRzeczypospolitej. Do XVI w. zarówno organizacje wyznaniowe, jak i świątynie chrześcijańskie w języku staropolskim można było wymiennie określać obydwoma pojęciami. Ścisłe rozgraniczenie nastąpiło dopiero w końcu XVI w. i definitywnie w wieku XVII, w toku polemik prawosławno-katolickich wokółunii brzeskiej[4]. We współczesnej polszczyźnie nazwa „Cerkiew” jest używana wyłącznie w odniesieniu do Kościołów prawosławnych iunickich wywodzących się z prawosławia[5], zaś wszelkie pozostałe wyznania określa się jako „Kościoły”. Słowniki polsko-greckie sugerują jednak, by w odniesieniu do prawosławnych obiektów sakralnych w Grecji stosować pojęciekościół[6][7]. Istnieją także definicjekościoła jako każdego chrześcijańskiego miejsca modlitwy, niezależnie od wyznania[a].
W kolejnych latach przybywało chrześcijan na terenie całegoCesarstwa rzymskiego, zwłaszcza wśród najniższych warstw społecznych. Kościół wciąż był podzielony na wielegmin. Do największych z nich w I–II w. należały: gmina wJerozolimie,Damaszku,Antiochii,Filipii,Efezie,Koryncie,Tesalonice iRzymie. Dominującą rolę wśród nich odgrywała gmina chrześcijańska w Rzymie, określana mianempierwszej pośród równych, co miało związek ze znaczeniem politycznym Rzymu i liczebnością tamtejszej gminy oraz faktem, że gmina ta miała być według tradycji założona przez apostołówPiotra iPawła.
Zebrania gmin, otaczane aurą tajemniczości, budziły podejrzliwość, a nawet wrogość wśród ludzi innych wyznań. Na tym tle dochodziło do wystąpień antychrześcijańskich iprześladowań chrześcijan. Okres ten został opisany w sposób sfabularyzowany przezHenryka Sienkiewicza w powieściQuo vadis. Polski pisarz wzorował się w swoim opisie na relacjiTacyta z dziełaAnnales (XV, 44) z 64 r. Mimo prześladowań gminy rozwijały się zgodnie ze starożytną sentencją mówiącą, żekrew męczenników jest nasieniem nowych chrześcijan.
Liczne dokumenty z tamtego okresu potwierdzają, że pomiędzy gminami istniała pewna wspólnota, utrzymywana przez spotkania osobiste i korespondencję. W listach ówczesnych biskupów, m.in.Klemensa Rzymskiego,Polikarpa ze Smyrny iIgnacego z Antiochii pojawiają się pierwsze nawoływania do utrzymaniajedności w wierze. W liście tego ostatniego do Kościoła wSmyrnie po raz pierwszy znalazło się określenieKościół katolicki[13]. Słowokatolicki pochodzi odgreckiego określenia καθολικος oznaczającego uniwersalny lub powszechny. Określenie to pojawiało się również w późniejszych tekstachIreneusza, biskupa Lyonu. Mniej więcej od II wieku n.e. mówi się już zawsze o jednym Kościele powszechnym, który składa się z wielu gmin. Wielki wpływ na utrzymanie wspólnoty miały zebrania kierowników gmin, podczas których załatwiano sprawy bieżące, zwłaszcza rozwiązywano trudności natury organizacyjnej idoktrynalnej. Nie wszystkie zebrania miały jednakowy zasięg. Dokumenty wspominają osynodach prowincjonalnych, o zebraniach biskupów z kilku prowincji i synodach powszechnych.Sobór powszechny, podobnie jak dzisiaj, uważano w tamtym czasie za najważniejszą instytucję całego Kościoła.
20 maja 325 Konstantyn zwołał pierwszysobór powszechny biskupów chrześcijańskich, znany w tradycji jakoSobór nicejski I. Głównym tematem obrad 220 biskupów była kwestia czyBóg Ojciec iSyn Boży są jednej istoty, jak chcieli zwolennicy ruchu ortodoksyjnego, czy też Syn jest stworzony przez Ojca i jemu poddany, jak twierdzili zwolennicyAriusza –arianie (odrzucali doktrynę o Trójcy, uznając ją za niebiblijną. Ariusz twierdził, że Jezus Chrystus jako syn Boży jest poddany Bogu, że został stworzony przez Ojca[15]).
Kwestia ta została rozstrzygnięta przez sobór po myśli ortodoksów, jednak rozstrzygnięcie to było później wielokrotnie kwestionowane na poszczególnych synodach. Arianie prezentowali się na nich jako zwolennicy ugody i zrezygnowania w wyznaniu wiary ze wszystkich sformułowań będących przedmiotem sporu, tj. zarówno ze współistotności Ojca i Syna głoszonej w nicejskim wyznaniu wiary, jak i z głoszonych przez Ariusza tez o podporządkowaniu Syna Ojcu i ich różnej istocie. To ugodowe stanowisko zyskało im poparcie wielu biskupów a przede wszystkim Cesarzy, umiarkowane Konstantyna Wielkiego, który dążył do rehabilitacji Ariusza i stanowcze jego synaKonstancjusza II. Przywódca obrońców Credo nicejskiegoŚwięty Atanazy, biskup Aleksandrii, był za ich rządów kilkukrotnie usuwany ze stanowiska i wygnany.
W 330 stolica Cesarstwa została przeniesiona doBizancjum i znaczenie tamtejszej gminy, nazywanejnowym Rzymem zaczęło szybko rosnąć, w związku ze wzrostem liczby mieszkańców i przede wszystkim dużymi wpływami jakie w ówczesnym kościele posiadali kolejni cesarze. Na soborze w Konstantynopolu w 381 r. Konstantynopol został uznany za drugą po Rzymie gminę w Kościele, zajmując tym samym miejsce dotychczas przyznawane Aleksandrii.
Wkrótce, w 380, po wstąpieniu na tron cesarskiTeodozjusza I, chrześcijaństwo stało się oficjalną religiąImperium. Kościół stał się wtedy organizacja polityczną, popierającą działania cesarzy. Był podporą istniejącegoustroju politycznego, społecznego igospodarczego, mimo że przez część chrześcijan było to uznane za odstępstwo od zasad głoszonych przezJezusa i tradycjęapostolską.
Teodozjusz I ogłosił tzw.edykt o prawowierności, w którym nakazał, by narody znajdujące się pod panowaniem rzymskim przyjęły wiarę chrześcijańską. Wszyscy inni byli uważani zaheretyków.Poganie nie mogli się publicznie gromadzić ani otwarcie głosić swojej wiary. Na przykład na mocy tego edyktu, od 394 r. obowiązywał zakaz organizowaniaigrzysk olimpijskich na terenieGrecji. Lokalnym biskupom zdarzało się popierać działania wojenne i prześladowaniaodstępców od wiary, dochodziło także do nawracania siłą. Przeciwko takim działaniom sojuszu tronu i katedry występował m.in.Jan Chryzostom[16]. Silny związek Kościoła z władzą świecką utrzymał się jednak przez następne stulecia.
Kościół po upadku Cesarstwa na Zachodzie – spór o prymat
Kościół wyszedł zwycięsko z chaosu, który nastał po upadkuCesarstwa rzymskiego.Goci pod wodząAlaryka, którzy w 406 r. złupiliRzym szybko przystosowali się dorzymskiego stylu życia. Pomimo wojny domowej i zniszczeń chrześcijaństwo wydawało się stabilne i wciąż się rozprzestrzeniało, zwłaszcza na północ (w V w. miała m.in. miejscechrystianizacjaIrlandii przezświętego Patryka).
Pod koniec IV wieku gmina chrześcijańska w Rzymie znów zaczęła zyskiwać na znaczeniu, o które zabiegali kolejni biskupi tego miasta (papieże). Podczassynodu w Rzymie w 382 r. papieżDamazy I ogłosił, że biskup Rzymu ma władzę jurysdykcji nad całym Kościołem. W tym samym kierunku poszli jego następcy,Syrycjusz iInnocenty I, a zwłaszczaLeon I Wielki, nazywanynieoficjalnym cesarzem zachodniorzymskim, który tłumaczył prawo Rzymu do dominacji na podstawieEwangelii (Mt 16,18 i Łk 22,31 n). Argumentował on, że wszystko co odnosi się doPiotra Apostoła odnosi się także do papieża, jako jego następcy. Tak więc jak Piotr był pierwszy wśród apostołów, tak papież jest pierwszy pośród biskupów.Leon I miał duże poparcie w społeczeństwie, zwłaszcza po tym, gdy – dzięki negocjacjom – zatrzymał najazdAttyli naRzym. Dodatkowo słabośćcesarstwa zachodniorzymskiego sprawiała, że rosło znaczenie biskupa Rzymu, podczas gdy wcesarstwie wschodniorzymskimpatriarcha popadał w coraz większą zależność od cesarza.
Z prymatem Rzymu nie zgadzało się wielu biskupów Wschodu, a także cesarz wschodniorzymski, którzy nasoborze trullańskim w 692 uznali papieża zaprzeklętego heretyka. Na tym tle zarysował się konflikt pomiędzy Kościołem wschodnim i zachodnim, który z biegiem czasu doprowadził doschizmy[17].
Po siedmiu soborach powszechnych, tj. od 787 r., Kościół kształtował się pod wpływemsoborów lokalnych (w których brali udział tylko niektórzy patriarchowie lub były zwoływane przez autokefaliczne Kościoły) i listów oraz wyznań wiary poszczególnych biskupów.
Kształtowaniu się jednego Kościoła powszechnego towarzyszyłyherezje i rozłamy (schizmy). Ortodoksja kościelna kształtowała się w polemice z licznymi ruchami religijnymi:
Za podłoże rozłamu między Kościołami Wschodu i Zachodu uważane są kulturowe różnice między wschodnią a zachodnią częścią ówczesnego świata chrześcijańskiego. Wschodnia, używającagreki i kultywująca kulturę grecką, ulegała wpływom orientalnym. Zachodnia, łacińsko-germańska, kształtowała się we względnej niezależności od innych kultur. Różnice kulturowe wyrażały się w odmiennym podejściu do treści Ewangelii, a to zaowocowało odmiennym jej rozumieniem w obu tradycjach kulturowych. Stąd zaś był tylko krok do rozbieżności teologicznych, dających podstawę do wzajemnych oskarżeń oherezję. Tymczasem w istocie różnice w nauceKościoła katolickiego i Cerkwi prawosławnej są niewielkie. Dlatego też rozłam między Kościołem Zachodu a Kościołem Wschodu nie jest herezją, leczschizmą, czyli polega na zerwaniu jedności kościelnej, a nie na błędnej nauce. Zresztą najpoważniejsza z rozbieżności teologicznych pojawiła się dopiero pod koniec XIX wieku, wraz z przyjęciem przez Kościół katolicki dogmatu onieomylności papieża. Ponieważ dla prawosławnych najwyższą władzą w sprawach wiary jest nie papież, leczsobór powszechny, dogmat ten jest dla nich nie do przyjęcia. Inne warte odnotowania rozbieżności dotyczą kwestii istnieniaczyśćca i pochodzeniaDucha Świętego. Pozostałe to szczegóły liturgiczne.
Jedną z przyczyn rozłamu była również odmienność koncepcjiKościoła jako instytucji. Kościół Zachodu od początku swego istnienia stanowił strukturę scentralizowaną, hierarchiczną i niezawisłą od władzy świeckiej – tak też Zachód rozumie Kościół powszechny. Natomiasteklezjologowie prawosławni uważają Kościół powszechny za związek Kościołów lokalnych, w którym duchowe pierwszeństwo przysługuje patriarchom, a wśród nich tylko honorowe – papieżowi jako patriarsze Rzymu, natomiast naczelną i jedyną władzą duchowną jest sobór powszechny. Dopuszczalna jest również – jeżeli niede iure, tode facto – podległość organizacji Kościelnej władzom świeckim (cesarzom bizantyjskim, carom Rosji). Jasne więc stają się pozycje, z których strony sporu wzajemnie się krytykują – prawosławie odmawia papieżowi władzy nad całym Kościołem, zaś katolicyzm odrzuca bizantyjskicezaropapizm.
Na gotowość zerwania relacji kościelnej między Wschodem a Zachodem wpłynęła również rywalizacja papieży z patriarchami Konstantynopola, datująca się od czasów, gdy chrześcijańskie jużBizancjum stało się stolicą wschodniej częściCesarstwa rzymskiego. Biskupi nowej stolicy dążyli do osiągnięcia formalnej pozycji równej biskupom Rzymu, a potem, gdy papiestwo przeżywało kryzys po upadkuCesarstwa zachodniorzymskiego – do faktycznego i formalnego pierwszeństwa w Kościele powszechnym. Nasoborze konstantynopolitańskim I w 381 Konstantynopol został podniesiony z rangi biskupstwa do siedziby patriarchatu – czego papieże nie uznawali aż do 1215. Papieże sprzeciwiali się również używaniu przybranego przez patriarchów Konstantynopola w 498 tytułupatriarchy ekumenicznego (czyli powszechnego), sugerującego przywództwo w świecie chrześcijańskim. Za czasówImperium Osmańskiego patriarchowie Konstantynopola zdobyli sobie dominującą pozycję w Cerkwi prawosławnej w wyniku tego, żeWysoka Porta uznawała ich za przywódcówrum millet – „narodu rzymskiego” na swoim terenie, z czym wiązała się władza cywilna i dochody z podatków. Konsekwentnie, po likwidacji systemumillet, po wyzwoleniu się większości prawosławnych spod władzy tureckiej w XIX i XX wieku i po restauracji patriarchatu moskiewskiego w 1917, pozycja patriarchatu konstantynopolitańskiego uległa znacznemu osłabieniu. Jest to istotne o tyle, że spórkatolicyzmu zprawosławiem był właściwie sporem Rzymu z Konstantynopolem, a nie z całym Kościołem Wschodu. Echem tego sporu były konflikty między Rzymem a Konstantynopolem o prawo do chrystianizacji Europy poza granicami imperium rzymskiego, przede wszystkim krajów słowiańskich.
Formalnym wyrazem rozłamu było rzucenie na siebie wzajemnychanatem przez patriarchę konstantynopolitańskiegoMichała Cerulariusza i kardynałaHumberta de Silva Candida – legata papieżaLeona IX w 1054 (wielka schizma wschodnia). Jednak już wcześniej dochodziło do zerwania łączności z Kościołem Zachodu – zaschizmy akacjańskiej (482–519) i zaschizmy focjańskiej (867–893). Wielka schizma wschodnia za Michała Cerulariusza była więc kolejną ze schizm i z początku spodziewano się rychłego jej zakończenia, tym bardziej że – podobnie jak przy poprzednich schizmach – różnice religijne były raczej pretekstem, zaś bezpośrednie przyczyny schizmy były personalne i polityczne. Okazały się one jednak na tyle silne, że do rekoncyliacji nie doszło.
Decydującą różnicą teologiczną była i jest sprawa słowaFilioque („i [od] syna”) dodanego dowyznania wiary (Credo) w Kościele Zachodnim. Doktryna Filioque naucza, żeDuch Święty pochodzi także odBoga Syna. Wschodni Kościół odmówił uznania tej nauki, twierdząc, żehipostazaBoga Ojca jest jedynym źródłemhipostaz Boga Syna i Boga Ducha Świętego. (Bóg Syn jest Bogiem z Boga Ojca i Bóg Duch Święty jest Bogiem z Boga Ojca. Syn jest zrodzony z Ojca, a Duch Święty od Ojca pochodzi.)
Do otwartego konfliktu między oboma Kościołami doszło w czasachwypraw krzyżowych. Traktując miejscowe Kościoły jako heretyckie,krzyżowcy, którym obce były subtelne rozróżnienia teologiczne, bez pardonu wypędzali ze zdobytych przez siebie terenów duchownych prawosławnych, a w ich miejsce wprowadzali kler i liturgię łacińską. Przepaść między prawosławnymi a katolikami wykopało ostatecznie, jak się wydaje, złupienieKonstantynopola (1204 przezIV krucjatę) (potępioną przez Rzym) i utworzenieCesarstwa Łacińskiego (1204–1261).
Na konflikt katolicko-prawosławny nakładały się również wielkie konflikty polityczne, zwłaszcza między katolickąPolską iLitwą a prawosławnąRosją. Również działalność misyjna Kościoła katolickiego na Wschodzie była zwalczana przez hierarchię prawosławną.
Wzajemna wrogość trwała aż do drugiej połowy XX wieku, kiedy to złagodniała na fali ruchuekumenicznego. W 1964 w Jerozolimie duchowy przywódca Cerkwi – patriarchaKonstantynopolaAtenagoras I spotkał się z papieżemPawłem VI. Spotkanie to okazało się przełomowe – w ślad za nim nastąpiło odwołanie wzajemnych anatem (7 grudnia 1965) i ogólne ocieplenie stosunków. Nie doszło jednak do zakończenia schizmy (zob.interkomunia), zaś postawa patriarchatu moskiewskiego wobec Kościoła katolickiego w Rosji w ostatnich latach pokazuje, że wrogość wobec łacinników wciąż trwa i jest głęboko zakorzeniona.
Niemal od początku rozłamu czyniono próby zjednoczenia zwaśnionych Kościołów poprzez kolejne unie kościelne. Pierwsza próba została podjęta nasoborze lyońskim II w 1274, druga nasoborze florenckim w 1439. Obie wynikły z inicjatywy cesarzy bizantyjskich, czyli władców świeckich, którzy wysłali poselstwa i deklarowali uznanie nauki Kościoła katolickiego, bez zgody duchowieństwa. Nie doszły jednak do skutku, ponieważ już po ogłoszeniu zostały odrzucone przez niemal całe duchowieństwo prawosławne, zwłaszcza zakonne.
Drugą falę unii stanowiły unie partykularne – dotyczące Cerkwi prawosławnej na określonym terytorium i mające na celu podciągnięcie jej pod zwierzchnictwo Kościoła katolickiego:unia brzeska (1596) iużhorodzka (1646). Te zakończyły się częściowym powodzeniem – na terenach obecnejBiałorusi, prawobrzeżnejUkrainy,Zakarpacia iSiedmiogrodu powstały unickie Cerkwie greckokatolickie, istniejące do dziś. Przeważająca większość hierarchii prawosławnej ostro przeciwstawiała się jednak wszelkim próbom unii, ponieważ jej wprowadzanie wiązało się ze zmianami dogmatycznymi i obrzędowymi ustalonymi na długo przed schizmą 1054 roku oraz przyjęciem prymatu papieża, czego nie dopuszcza prawosławne podejście do Kościoła, traktujące go jako wspólnotę równych sobie członków.
Cerkiew prawosławna, choć bez wątpienia stanowi jednolitą denominację (wyznanie), organizacyjnie nie jest jednolitą instytucją, lecz dzieli się na poszczególne Kościoły partykularne – jest to pochodna pierwotnej struktury wspólnot chrześcijańskich zakładanych przezapostołów i ich uczniów jako równe sobie. W początkach chrześcijaństwa istniało pięć tak rozumianych Kościołów lokalnych pod rządami pięciu patriarchów, tworzących tzw.pentarchię. Powielkiej schizmie wschodniej i wykluczeniu z tej wspólnoty Rzymu uznawano istnienie czterech patriarchatów, potem jednak powoływano kolejne – aż do utworzenia patriarchatu moskiewskiego w 1589, który przywrócił ich kanoniczną liczbę.
Obecnie Cerkwi narodowych – Kościołów lokalnych w powyższym rozumieniu – jest 20; szesnaście z nich jest autokefalicznych, a cztery – autonomiczne. Z Cerkwi autokefalicznych dziewięć jest rządzonych przez patriarchów, trzy przez arcybiskupów, cztery przez metropolitów. Wśród patriarchów szczególną pozycję zajmujepatriarcha Konstantynopola – oprócz normalnej jurysdykcji patriarszej i pewnej, niewielkiej władzy nad Cerkwiamiautonomicznymi tradycyjnie uznawany jest także za „pierwszego wśród równych”, sprawującego „zwierzchnictwo duchowe” nad całą Cerkwią prawosławną i jurysdykcję patriarszą nad wiernymi w tych krajach, gdzie nie ma jeszcze cerkwi narodowych. Ten tradycyjny status Patriarchy Konstantynopola w ostatnich latach ucierpiał jednak wskutek konfliktu z największym pod względem liczby wyznawcówRosyjskim Kościołem Prawosławnym, który zerwałłączność eucharystyczną z Konstantynopolem[19] i nie uznaje już patriarchyBartłomieja za duchowego przywódcę[20].
Kościół Prawosławny w Ameryce (1970; uznawana przez Patriarchat Moskiewski, Patriarchat Gruziński, Patriarchat Bułgarski, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny oraz Kościół Prawosławny Ziem Czeskich i Słowacji)
↑Encyklopedia PWN[8] oraz Słownik Języka Polskiego PWN[9] wskazują na możliwość użycia wyrazu „kościół” także w szerszym znaczeniu, w odniesieniu do(budynku) miejsca modlitwy chrześcijan, a nie tylko na określenie katolików czy wiernych z Kościołów zachodnich.
↑Historycy spierają się co do tego, czy to Jezus założył Kościół jeszcze za swojego życia, czy też jest on późniejszą strukturą, powołaną przez jego uczniów. WEwangeliachNowego Testamentu greckie słowoekklesia, czyli Kościół, pojawia się trzykrotnie. Najbardziej znany jest fragmentEwangelii Mateusza (Mt 16,18), oddawany w przekładach katolickich: „Ty jesteś Piotr [czyli Skała], i na tej Skale zbuduję Kościół mój...”. Kościół jako poświadczona historycznie wspólnota wiernych pojawia się jednak dopiero wDziejach Apostolskich, gdzie pod tą nazwą kryje się zgromadzenie wszystkich tych, którzy pełniDucha Świętego oczekują na powtórne przyjście Jezusa. Greckie słowo„ekklisi” (έκκληση) oznaczawezwanie, odwołanie się.
↑„Deification”. Cross, F.L., ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005.
↑M. Karpluk,Słownictwo cerkiewne w polszczyźnie XVI w., [w:] red. R. Łużny,Chrześcijański wschód a kultura polska, Wydawnictwa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1989, s. 129–131.
↑Podręczny słownik polsko-grecki, wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 2002, s. 49:„cerkiew: ή ορθόδοξη εκκλησία (των σλαβικών χωρών)... – prawosławny kościół (krajów słowiańskich)..” – jako pierwsze tłumaczenie słowa „cerkiew” na język grecki ; Podręczny słownik grecko-polski, wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1999, s. 108:„Εκκλησία” – kościół – jako jedyne tłumaczenie greckiego określenia świątyni lub organizacji, na język polski. Autorzy Maria i Thanasis Kamburelis, w ogóle nie wykorzystują słowa „cerkiew”, w przypadku przekładów z języka greckiego.
↑Największy grecki słownik,MEGA polono-elliniko kai ellino-poloniko leksiko, wydawnictwa Kalokathis, Ateny 2004 ; wymienia słowo „cerkiew” w wypadku tłumaczeń z języka polskiego, w wypadku tłumaczeń z języka greckiego na polski wskazuje użycie terminu „kościół”.
↑Historycy spierają się co do tego, czy to Jezus założył Kościół jeszcze za swojego życia, czy też jest on późniejszą strukturą, powołaną przez jego uczniów. WEwangeliachNowego Testamentu greckie słowoekklesia, czyli Kościół, pojawia się trzykrotnie. Kościół jako poświadczona historycznie wspólnota wiernych pojawia się jednak dopiero wDziejach Apostolskich, gdzie pod tą nazwą kryje się zgromadzenie wszystkich tych, którzy pełniDucha Świętego oczekują na powtórne przyjście Jezusa.
↑Kontrowersje wokół tej postaci i jej związkiem z początkamichrześcijaństwa sprawiają, że trudno wypowiedzieć się na ten temat obiektywnie. W tekście niniejszego artykułu postanowiono ograniczyć się do potwierdzonych faktów. Poniżej zamieszczono kilka subiektywnych źródeł, przedstawiającychKonstantyna zarówno jakoświętego Kościoła, jak i przebiegłego władcę, dla którego dobrochrześcijaństwa było jedynie pretekstem do realizacji własnych celów:
↑List Ariusza do Euzebiusza, biskupa Nikomedii, [w:] Isaac Boyle, A Historical View of the Council of Nice, 1836, s. 42–43; por.Prz 8,22-25;1 Kor 1,30;Ewangelia Jana 1,18.
↑Kronika Chrześcijaństwa, wydawnictwo Świat Książki, Warszawa, 1998, strona 395.ISBN 83-7227-066-X.
