 Carl Gustav Carus w 1844 roku (mal.Julius Hübner) | |||
| Data i miejsce urodzenia | |||
|---|---|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |||
| Zawód, zajęcie | |||
| Narodowość | |||
| Alma Mater | |||
| Uczelnia | Uniwersytet Techniczny w Dreźnie[a] | ||
| Stanowisko | profesorpołożnictwa | ||
| |||
Carl Gustav Carus (ur.3 stycznia1789 wLipsku, zm.28 lipca1869 wDreźnie) –niemieckiprzyrodnik,lekarz (położnik),anatom,psycholog ifilozof przyrody, współtwórca podstawbiologii ewolucyjnej;malarz,grafik i teoretyk malarstwaepoki romantyzmu, reprezentujący myślenieemblematyczne; w latach 1815–1827 profesor Królewskiej Saksońskiej Akademii Medyczno-Chirurgicznej w Dreźnie[a], członekAkademii Leopoldina (prezes w latach 1862–1869), lekarzsaksońskiej rodziny królewskiej, przyjacielGoethego.
Urodził się 3 stycznia 1789 roku w Lipsku, w rodzinie właściciela farbiarni (August Gottlieb Ehrenfried Carus, 1763–1842). Początkowo uczył się w domu. Mając pięć lub sześć lat przez ok. rok mieszkał u dziadków wMülhausen, gdzie jego pierwszym nauczycielem był wuj – teolog, przyrodnik i chemik, zainteresowany związkamiprzyrody iducha, który wywarł silny wpływ na rozwój inteligencji i osobowości chłopca[1].
W latach 1801–1804 uczęszczał doThomasschule w Lipsku. W szkole nauczycielem rysunku był Julius Athanasius Dietze (1770–1843)[2][3][b]. W wieku 15 lat rozpoczął studia naUniwersytecie w Lipsku. Początkowo uczęszczał na zajęcia z chemii, fizyki, botaniki i zoologii. Gdy wskutekwojen napoleońskich pogorszyła się materialna sytuacja rodziców, August G.E. Carus oczekiwał takiej zmiany kierunku kształcenia syna, aby było to korzystne dla farbiarni. Carl Gustav nie spełnił oczekiwań ojca. Pod wpływem sugestii dalekiego krewnego, filozofa i psychologaFriedricha Augusta Carusa(inne języki), zdecydował się od 1806 roku studiować medycynę. Jego nauczycielami byliJohann Christian Rosenmüller (anatom, chirurg) iJohann Christian Jörg(inne języki) (położnik, ginekolog, pediatra)[4].
W tymże czasie rozwijał swoje umiejętności graficzne, m.in. w towarzystwie dwóch przedstawicieli artystycznie uzdolnionejrodziny Tischbein(inne języki) (Johann Friedrich August Tischbein(inne języki) iJohann Heinrich Wilhelm Tischbein, przyjacielGoethego)[5]. Uczył się też w „AkademiiOesera(inne języki)”[c], przekształconej później wHochschule für Grafik und Buchkunst Leipzig(inne języki) (HGBL). Jego mistrzem był portrecistaVeit Hanns Schnorr von Carolsfeld(inne języki)[2][b]. Od 1813 roku odwiedzałpracownięJohanna Christiana Klengela(inne języki) (1751–1824), w której uczył sięmalarstwa olejnegokopiując jego dzieła (Klengel jest znanym twórcąpejzaży okolicDrezna)[2].
Studia na Wydziale Filozoficznym ukończył w 1811 roku, w wieku 22 lat. Kilka miesięcy później obronił pracę doktorską nt.Entwurf einer allgemeinen Lebenslehre (wjęzyku łacińskim). Na Wydziale Medycznym pod koniec tegoż roku obronił drugą pracę doktorską nt.De uteri rheumatismo (oreumatycznym zapaleniutkanki mięśniowejmacicy).
W następnym roku podjął pracędydaktyczną inaukową w dziedziniezootomii (głównieanatomii porównawczej), mało wówczas znanej w Niemczech[2]. Swoje zdolności i umiejętności graficzne wykorzystał m.in. opracowującmiedzioryty 20 ilustracji do podręcznika anatomii porównawczej, wydanego w 1818 roku[6].
Aby zaspokoić potrzeby rodziny, poza zajęciami akademickimi pracował m.in. jako lekarz wSzpitalu św. Jakuba(inne języki) i asystent lekarza w szpitalu położniczym (Triersches Institut(inne języki) „prof. Jörgs(inne języki) Entbindungsinstitut”). Pobitwie pod Lipskiem (1813) brał udział w pomocy ofiaromepidemiityfusu icholery; zaraził się i ciężko chorował. Wkrótce po wyzdrowieniu opublikował pierwszy ważny artykuł nt. reprezentacjiukładu nerwowego u zwierząt różnychgatunków (zob.ewolucja układu nerwowego), który został przyjęty z uznaniem (m.in. przezFriedricha Burdacha, wcześniejszego nauczyciela Carusa). Wiosną 1814 roku otrzymał propozycję objęcia stanowiska tymczasowego profesora anatomii i fizjologii wUniversität Dorpat w dzisiejszymTartu. Niepewnej oferty nie przyjął[2].
Wkrótce, mając 25 lat, objął wDreźnie kierownictwo szpitala położniczego w Szkole Medycyny i Chirurgii[a][2].W Dreźnie poznał kilku przedstawicieli niemieckiegoromantyzmu (m.in.Ludwig Tieck,Carl Maria von Weber,Caspar David Friedrich).
W 1818 roku zaprzyjaźnił się z C.D. Friedrichem, którego obrazy go zachwyciły (zob. np.Wędrowiec nad morzem mgły, 1818) i z którym dzielił rozumienie sztuki i natury (razem wędrowali wplenery nadBałtyk[1], m.in. na wyspęRugia[7][8]). Pod wpływem przyjaciela namalował serię pejzaży (niektóre z nich długo przypisywano Friedrichowi). Dwa lata później Friedrich namówił go do wysłania obrazówKarczma na Brocken iJodłowy las doGoethego[2].Na prośbę Goethego jego zaufany doradca, malarzHeinrich Meyer(inne języki), ocenił obrazy i przyrównał je do pejzażyJacoba van Ruisdaela[2].
Rozpoczęta korespondencja Carusa z Goethem trwała co najmniej do 1828 roku. Jej część – szesnaście wcześniej niepublikowanych listów Carusa – dołączył Stefan Grosche do swojej rozprawy doktorskiej z 1993 roku[9][10]. Zdaniem autora lektura tych listów prowadzi do wniosku, że Carus oczekiwał przede wszystkim opinii Goethego o swoim malarstwie, natomiast Goethe był najbardziej zainteresowany naukowymi badaniami lekarza i przyrodnika z Drezna (Carus wysłał doWeimaru m.in. swój podręcznik zootomii, a Goethe trzykrotnie cytował jego prace wHeften zur Morphologie)[2].
Prawdopodobnie obajromantycy różnie rozumieliteorię koloru (zob. teżGoethe w historii badań barwy). S. Grosche przypuszcza, że z tego powodu Goethe nie odpowiedział na list z 25 lutego 1823 roku, do którego Carus dołączył swój esejÜber Farberzeugung durch Dämpfung des Lichtes nach (o generowaniu kolorów przez tłumienie światła)[2].
Według autorów innych publikacji wieloletnia korespondencja Goethego i Carusa świadczyła o głębokim wzajemnym zrozumieniu (osobiście spotkali się tylko raz). Dotyczyła szerokiego zakresu wspólnych zainteresowań – związków przyrody, sztuki i nauki, w tym ich stosunku doromantyzmu i do powiązańsztuki zpsychologią. Przez około dziesięć lat wymieniali listy, eseje, obrazy, urządzenia optyczne, rysunki z komentarzami dot. korzeni, kości, skamielin i in.[12]
Dowodem trwałości przywiązania Carusa do Goethego jest nie tylkoalegoryczny obraz „Goethe Denkmal”, namalowany po jego śmierci, a również treść serii publikacji oraz opracowanie sześciu grafik (węgiel), zainspirowanych przezFausta[12].
O pozycji Carla Gustava Carusa w Dreźnie świadczy powierzenie mu funkcji lekarzarodziny królewskiej. Zajmując tę pozycję nie ograniczał się do medycznej opieki nad członkami rodziny i dworu. Jako uczestnik podróżyFryderyka Augusta II iksięcia Jerzego pełnił funkcję kronikarza, co zaowocowało wydaniem książek:
Carus opisał również wrażenia ze swoich podróży po Niemczech, Francji i Szwajcarii[16]. O jego głębokich doznaniach w czasie podróży do Egiptu (kończył wówczas studia medyczne) wspomniałJürgen Thorwald, opisując początkiegiptologii. Zwrócił uwagę, że jeszcze w 1810 roku Carl Gustav Carus, zaskoczony widokiem szczątków staroegipskich budowli, zawołał z zachwytem[17]:
Takie budowle nie mogą być niczym innym jak znakami prastarej zapomnianej nauki,
której wielkość mogłaby zawstydzić ludzkość XIX wieku.
Za swoje badania otrzymał liczne medale i inne wyróżnienia, jednak w ostatnich latach czuł się samotny i niezrozumiany, podobnie jak Goethe, określany jego „podziwianym nauczycielem”. Starzejący się Carus głęboko przeżył serię zgonów – śmierć córki Eugenii (1852),Idy von Lüttichau(inne języki), „bratniej duszy” (1856), żony Caroline (1859), córki Mariane, często określanej jako ulubiona (1868)[2].
W latach 60. XIX w. opublikował m.in.Vergleichende Psychologie oder Geschichte der Seele in der Reihenfolge der Thierwelt[18] (w wolnym tłumaczeniu: psychologia porównawcza lub historia duszy w porządku świata zwierząt, zob.psychobiologia) orazNatur und Idee oder das Werdende und sein Gesetz[19] (natura i idee lub byt i jego prawo), o którejAdolf Meyer napisał, że taką książkę[2]:
…in jedem Jahrhundert nur einmal geschrieben werden kann
Zmarł 28 czerwca 1869 roku w Dreźnie[16].
Carus byłflozofem przyrody XIX wieku, pozostającym w kręgumyśli Friedricha von Schellinga,Lorenza Okena i – przede wszystkim –Goethego (zob.Goethe,Teoria poznania, 1886). Zgodnie z zasadągoetheanizmu łączył metody doświadczalne zholistycznym pojmowaniem świata (zob.Jan Smuts,Holism and Evolution, 1926[20][21][d]).
Dążył dopoznaniaWszechświata traktowanego jako „jedność” –system współistniejących i zmiennych części (organizmów o różnym stopniu złożoności i elementów nieożywionych), „całość przeniknięta życiem”[e]. Jakoanatom,fizjolog i praktykującylekarz gromadził informacje o świecie głównie dziękiobserwacjommorfologicznym, jakofilozof przyrody i wrażliwy napięknoartysta malarz[f] poszukiwał zależności międzypsyche isoma –duszą i ciałem (zob.dualizm kartezjański,John Lock i świat „idei” jako byt „sam w sobie”,epistemologia)[4][22].
Carus należał do pionierów eksperymentalnejzootomii, a zwłaszczaanatomii porównawczej zwierząt (porównawczaosteologia, anatomiaowadów i in.). Wykorzystując swoje zdolności i umiejętności plastyczne rysował i wykonywałmiedzioryty anatomicznych części organizmów różnych gatunków, analizując ich podobieństwa i różnice, m.in. podobieństwa częścihomologicznych (zob. np.ogólny plan budowy kończyn)[g]. Wyniki tych badań zostały opublikowane m.in.An introduction to the comparative anatomy of animals (1827)[23] iUr-Theilen des Knochen- und Schalengerüstes (1828)[24][h]. Stały się jedną z podstawbiologii ewolucyjnej (Alfred Wallace iKarol Darwin zaprezentowali swojąkoncepcję powstawania gatunków trzydzieści lat później)[5].
Badania Carusa w dziedzinie anatomii porównawczej dotyczyły m.in. podobieństw i różnic między człowiekiem i zwierzętami (opublikował np. pracę nt. anatomiiręki pt.Über Grund und Bedeutung der verschiedenen Formen der Hand in verschiedenen Personen[25]) oraz pomiędzy ludźmiróżnych populacji (np.Über die typisch gewordenen Abbildungen menschlicher Kopfformen, 1863)[26]. Był uznawany za współtwórcęfrenologii[27].
Na podstawie zgromadzonej wiedzy anatomicznej i fizjologicznej zaproponowałsystem działania całości (jedności „przenikniętej życiem”[22]), uwzględniającyklasyfikację organizmów, opisany np. wLehrbuch der vergleichenden Zootomie: mit stäter Hinsicht auf Physiologieausgearb., und durch zwanzig Kupfertafeln erläutert (1834)[6]. Rozważania filozoficzne prowadził pod wpływem myśliArystotelesa iPlatona orazFryderyka W.J. von Schellinga iJohanna Wolfganga von Goethego (goetheanizm). Zgodnie z myślą Arystotelesa poszukiwał w przyrodziejedności, opisanej wKsiędze Ι (X)Metafizyki. Rozwijającą się jedność lub wielość w jedności Carus nazywał Boskością, objawiającą się poprzez organizację życia – nieskończenie liczne i nieskończenie różnebyty luborganizmy, powstające w czasie i przestrzeni[28]. Jego graficzną ilustracją są koncentryczne kręgi, odgraniczające sfery zajęte przez organizmy o stopniowo coraz bardziej złożonej budowie, od najprostszych w strefie zewnętrznej (Protozoa,Radiolaria), poprzezArticulata i in. doczłowieka w centrum[29][30]. Według Carusa centralna pozycja człowieka w opisywanym systemie jest związana ze stopniem złożoności jegoorganizmu, a nie oznacza dominacji gatunku nad innymibytami. Wszystkie organizmy – części biologicznego systemu[i] – współdziałają analogicznie jaknarządy każdego z nich[31] Systemidei, np.system wierzeń i praktyk religijnych, leży poza systemem biologicznym[28].
Zaproponowaną teorię Boskości – twórczej siły (por.demiurg,idea) będącej pozaprzestrzenią iczasem – Carus nazwał „enteizmem”[28][32] (zob. „Pan-enteizm”[33],panteizmSpinozy,koncepcje epistemologiczne Tomasza z Akwinu,teocentryzm).
Carl Gustav Carus był lekarzem-romantykiem, zwracającym uwagę naduchowość człowieka,uczucia iemocje. Wiązało się z tym zainteresowanie metodami terapii, które współcześnie wchodzą w zakresmedycyna niekonwencjonalnej, m.in. koncepcjamiF.A. Mesmera („mesmeryzm”,magnetyzm zwierzęcy[34][35]; opublikował m.in.Ueber Lebensmagnetismus und über die magischen Wirkungen überhaupt[36]. Jako jeden z pierwszych lekarzy, zainteresowanych pograniczem międzypsychologią ifilozofią (zob. np.idealizm), wyprzedzałSigmunda Freuda, formułując teorienieświadomości jakowyobrażeń dostępnych w życiuemocjonalnym i w czasiesnu (zob.marzenia senne)[j]:
.jpg)
Jako artysta malarz Carus starał się – jak wcześniejsi i późniejsi romantycy – wyrażać obrazemnastrój chwil, w którychkontemplował piękno przyrody albo przywoływał te nastoje w wyobraźni, wspominając minioneuczucia iemocje. Było to ściśle związane z jegoholistycznym spostrzeganiem świata, w którym ludzka dusza jest ściśle związana z otoczeniem człowieka poprzez jego ciało, odbierające wrażeniazmysłowe – widoki, dźwięki, zapachy i inne (określonym stanom duszy odpowiadają określone stany przyrody;paralelizm psychofizyczny).Caspar David Friedrich, pisał o tym w liście do Carusa[38]:
Kiedy dzieło oddziałuje na duszę obserwatora, kiedy jego umysł wprowadzony jest w piękny nastrój [„schöne Stimmung”], to zostało spełnione pierwsze żądanie ze strony dzieła sztuki.
Analogiczne problemy rozważał m.in.Georg Wilhelm Friedrich Hegel (wykłady o estetyce)[39], a w PolsceJózef Kremer[38]. Carus uczestniczył w korespondencji na ten temat. Zbiór dziewięciu listów z lat 1815–1824 opublikował w 1831 roku pt.Neun Briefe über Landschaftsmalerei, 1819–1824 (dziewięć listów o malarstwie krajobrazowym). Wstępem do zbioru uczynił list otrzymany od Goethego[38][40][41]. Książkę przetłumaczono i wydano w języku angielskim w 2002 roku[38][40][41].
Uważa się, że w pięciu pierwszych listach Carusa o krajobrazie jest widoczny wpływ C.D. Friedricha. Dostrzegalne jest też, że list szósty został napisany po przeczytaniu eseju Goethego oraz wiersza okształtach chmur[k]. W latach 1821–1823 estetyczne spostrzeganie krajobrazu przez autora zmieniło się – zaczął akcentować rolę wiedzy o prawach rządzących naturą, w tym o jej zewnętrznych formach (np. „geognostyczny”krajobraz okolicZittau, przykład „malarstwa historycznego Ziemi”)[42].Dzieła C.D. Carusa[43] są przechowywane w kolekcjach prywatnych[44] i prezentowane w muzeach[45]:
 | Zobacz multimedia związane z tematem:Drawings by Carl Gustav Carus |
| Zobacz multimedia związane z tematem:Paintings by Carl Gustav Carus |
W Polsce obrazKsiężyc nad Rugią (ze zbiorówGalerii Nowych Mistrzów) był wystawiany na przełomie lat 1999/2000 wZamku Królewskim wWarszawie w czasie wystawy „Romantyzm. Malarstwo w czasachFryderyka Chopina”, połączonej z seminarium naukowym. Tematykę wystawy wyjaśniono[46]:
… Dzieła malarskie odmiennymi od muzyki środkami wyrażają wspólne dla romantyków odczucia mistycyzmu i demonizmu natury,
poryw rewolucyjny, ideę wolności, religię sztuki i kult geniuszu.
Największą atrakcją były arcydzieła sztuki światowej – obraz C.G Carusa obok dzieł innych romantyków (Eugène Delacroix,Théodore Géricault,Francisco Goya)[46].
Niemiecka Biblioteka Narodowa dysponuje 93. publikacjami autorstwa Carla Gustava Carusa i innymi materiałami, dotyczącymi jego działalności[47]. WEncyclopedia of Philosophy wymieniono, jako najważniejsze[28][l]:
Bogaty dorobek Carusa jest tematem opracowań innych autorów, m.in.[28]:
Sylwetkę i dorobek Carla Gustava Carusa upamiętniają wystawy jego obrazów i wznowienia książek, ich cytowania w publikacjach współczesnych lekarzy, filozofów i kulturoznawców oraz obszerne biografie.Akademia Leopoldina przyznaje zasłużonym młodym naukowcom „Carus Medal”, a od 1896 roku również „Carus-Preis(inne języki)”. Pierwszym wyróżnionym był niemiecki fizjolog,Max Verworn[48].
Jego imię nadano:
W listopadzie 1811 roku zawarł małżeństwo z Caroline Carus (1784–1859), córką trzeciej żony dziadka. Według Ekkeharda Mefferta (E. Meffert:Carl Gustav Carus. Sein Leben – seine Anschauung von der Erde, Stuttgart 1986,ISBN 3-7725-0879-0) Carus zaprzeczał swojej żonie „partnerstwa w duchu”, redukując jej status do roli matki i gospodyni domowej. Inaczej opisywała ten problemIda von Lüttichau(inne języki), dobrze znająca doktora Carusa (od 1844 roku był jej osobistym lekarzem) i zwyczaje panujące w ich czasach[2].
Małżeństwo miało jedenaścioro dzieci. Pierwszą córką była Sophie Charlotte (1810–1838), która została w 1936 roku żonąErnsta Rietschela(inne języki), cenionego rzeźbiarza, malarza i grafika. Wiek 30 lat przekroczyło tylko troje dzieci: Mariane Albertine, Gustav Albert (lekarz) i Caroline Cäcilie. Mariane zmarła rok przed śmiercią ojca[52].
Every organic individual forms a unity governing its parts; and each individual, in its turn, can be regarded as a part of its type. All individuals form the ideal whole: the whole of the realm of plants is the Ur-plant; the whole of the realm of animals is the Ur-animal. The main feature of plant life is generation («Zeugung»): the generation of the individual through assimilation and growth and the generation of the species («Gattung») through reproduction of similar individuals. Animals exhibit through their nervous systems an inner unity, which allows awareness («Wahrnehmung») of the relationship of their parts and their relationship to an external world, which arises through sensibility and ultimately through reason and freedom.
All art should become science and all science art; poetry and philosophy should be made one.
Eine Poesie des Traumes ist so, daß zwar manches Entfernte in Zeit oder Raum wirklich als das, was es ist, erfaßt wird, während anderes nicht unmittelbar, sondern durch Vertauschung mit einer irgendwie assoziierten Vorstellung nur in Form eines Symbols angeschaut wird.
To find yourself in the infinite,
You must distinguish and then combine
Therefore my winged song thanks
The man who distinguished cloud from cloud
.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}
