Bydgoszcz zajmuje 9. miejsce w Polsce pod względem liczby ludności (324 043 osoby według danychGłównego Urzędu Statystycznego z 31 grudnia 2024 roku)[2].
Nazwa miejscowości wywodzi się od słowiańskiego imieniaBydgost[20], które składa się z dwóch częścibyd jako wariantbud- (budzić) wywodzące się zprasłowiańskiego*bъd- (staroruskie vъzbydati = pobudzać,prasłowiańskiebъděti/bъd'ǫ = nie spać, czuwać[21]) oraz popularnego słowiańskiego członu -goszcz/gost –oznaczającego„-gościnę”[potrzebny przypis]. Nazwa ta utworzona została z zastosowaniem przymiotnikowego formantu przyrostkowego„-jь”, za pomocą którego tworzono nazwy miejscowości od imion założycieli lub właścicieli, np.Przemyśl odPrzemysła,Poznań odPoznana,Radom od Radoma lub Radomiła itp.[20][22]. NazwaBydgoszcz jest rodzaju żeńskiego;do Bydgoszczy,w Bydgoszczy.
Nazwy z końcówką-goszcz charakterystyczne są dlaSłowian i wywodzą się bezpośrednio ze słowiańskiego*gost-jь oznaczającej w słowiańskich imionach„gościnę” lub„goszczenie”[23]. Dowodzą one słowiańskiego osadnictwa grodowego i charakterystyczne są dla słowiańskich i polskichnazw dzierżawczych i miejscowych z tą końcówką jak np.Małogoszcz,Skorogoszcz. Nazwy takie występują także w Niemczech na terenachGermania Slavica, gdzie w średniowieczuSłowianie połabscy zakładali również swoje osady. Przykładami mogą być: gród pełniący rolę głównego ośrodka politycznegoRedarów oraz centrum kultu bogaRadogosta –Radogoszcz,*Trěbigost-jь,niemieckieTrebgast na terenie zasiedlonej przez Słowian tzw.Bawarii Slavica wywodzący się od słowiańskiego imieniaTrzebiegost, wymienianie w 1028 r. połacinie jakoTrebegast,*Radogost-jь, niemieckieRaabs wAustrii, wymieniane w 1112 r. jakoRatgoz i wywodzące się od słowiańskiego imieniaRadogosta[24][25].
Jeden z pierwszych zachowanych dokumentów z nazwą miasta w języku polskim zanotował w 1429Marcin z Międzyrzecza, który wymienił w nimczestnika bydgoskiego istarostę nakielskiego Tomka z Pakości – w org.„Thomekspakosczy czestnik bidgosczky ystarosta nakelsky”[26].„Bidgosczanyn” – polskie określenie na mieszkańca Bydgoszczy zapisał w 1523 w swoim słowniku polsko-łacińskimBartłomiej z Bydgoszczy[5]. Nazwa miejscowości ma bardzo bogatą dokumentację historyczną:
1239,Bidgosciam
1242,castrum quod Budegosta vulgariter nuncupatur („gród, który potocznie nazywa się Bydgoszcza”)
1279,Bidgoscha
1280,Bidgostia, wymieniona w łacińskim dokumencie wydanym wGnieźnie sygnowanym przez księcia polskiegoPrzemysła II[27].
1281,Bydgost, wymieniona w łacińskim dokumencie wydanym wLubinie w 1281 sygnowanym przez księcia pomorskiegoMściwoja II[28].
Bydgoszcz z lotu ptakaPołożenie Bydgoszczy wśród krain geograficznychSchemat głównych zboczy teras i wysoczyzn w Bydgoszczy
Bydgoszcz znajduje się w północnej części Polski w charakterystycznym miejscu, gdzieWisła wykonuje gwałtownyzwrot na północ. Obszar administracyjny miasta ma kształt wydłużony i rozciąga się wzdłużKanału Bydgoskiego w części zachodniej,Brdy w części centralnej, aż doWisły, która stanowi granicę wschodnią. Z zachodu na wschód: od krańców osiedlaOsowa Góra do Wisły poniżejStarego Fordonu miasto ma rozpiętość 22 km. Podobna odległość występuje po przekątnej z północnego zachodu (os.Smukała) na południowy wschód (os.Żółwin-Wypaleniska). Natomiast w najwęższym miejscu, z północy (os.Myślęcinek) na południe (Lotnisko) obszar miasta rozciąga się na długości 10 km.
Według podziału S. Jarosza (1956) Bydgoszcz leży na obszarze siedmiu krain geobotaniczno-krajobrazowych[31]. Natomiast według podziału fizycznogeograficznegoJ. Kondrackiego (1978) Bydgoszcz leży na następujących mezoregionach:
Kotlina Toruńska (obejmuje większość terytorium miasta, 11 teras wydmowych i zalewowych, kilkanaście mikroregionów)
Region obejmujący Bydgoszcz i okolicę nazywany bywa Kujawami Północnymi, a historycznie związany jest zKujawami orazWielkopolską, co nie wyklucza oczywiście bogatych w przeszłości i teraźniejszości kontaktów zPomorzem iGdańskiem.
Najniżej położonym miejscem w Bydgoszczy jest brzegWisły – 28 m n.p.m. Poziom wody wBrdzie na odcinku odjazu Czersko Polskie do centrum miasta wynosi około 32 m n.p.m., zaśKanału Bydgoskiego na zachodnich rubieżach miasta dochodzi do 58 m n.p.m. Najwyższym punktem topograficznym w mieście jestGóra Myślęcińska 107 m n.p.m., gdzie zimą funkcjonuje stok narciarski im. Stefana Kulmatyckiego[33].
Klimatogram BydgoszczySchemat dróg wodnych w okolicy Bydgoszczy
Średnia rocznatemperatura powietrza w okresie 1945–1994 wynosiła +8,4 °C[34]. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, ze średnią temperatur +19,0 °C, najzimniejszym styczeń –1,9 °C. Absolutne rekordy temperatury w Bydgoszczy to: –26,9 °C (1 lutego 1956 r.) i +38,0 °C (31 lipca 1994 r.)[34]. Dominująwiatry o kierunku zachodnim (18%) i południowo-zachodnim (15%). W 24% dni występuje cisza, co jest efektem położenia miasta w dolinie otoczonej lasami. Średnia roczna sumaopadów w okresie 1945–1994 wynosiła 512 mm, a w 1993–2002 – 533 mm[34], przy czym jest silnie zróżnicowana rocznie: od 269 mm (1989 r.) do 719 mm (1912 r.) Opad w sezonie wegetacyjnym wynosi średnio 318 mm, z maksimum w lipcu (83 mm), sierpniu (61 mm) i czerwcu (58 mm). W latach średnich i suchych występuje niedobór wody opadowej dla roślinności, co pogłębia na ogół lekki charakter gleb w okolicy.Usłonecznienie w rejonie Bydgoszczy wynosi 1509 godzin i jest wyższe od średniej w kraju, zwłaszcza w miesiącach wiosennych (marzec-maj). W ciągu roku notuje się 35 dni z mrozem, 100 dni zprzymrozkami, ok. 50 dni z pokrywąśnieżną i 26–30 dni gorących z temperaturą maksymalną powyżej 25 °C[35].
Przez miasto, na odcinku 28 km, przepływa rzekaBrda, która uchodzi do Wisły wBrdyujściu. Wody tej rzeki na części miejskiego odcinka mająII klasę czystości. Wschodnia granica miasta na odcinku 14 km przebiega naWiśle (w dzielnicachFordon,Brdyujście iŁęgnowo). Przez zachodnią część miasta na odcinku 6,5 km przepływaKanał Bydgoski, którym dotrzeć można doNoteci i dalej poprzezWartę – doOdry.
Tor Regatowy (60 ha, podniesienie poziomu wody względem stanu naturalnego sięga os.Kapuściska) zbud. w 1879, powiększony w 1906, odbywają się na nim krajowe i międzynarodowe zawody wioślarskie i kajakowe.
Zalew Smukalski (96 ha) – powstał po budowietamy na Brdzie w 1906, odbudowanej w 1952 po zniszczeniu w czasie II wojny światowej. W 2009 działały na obszarze miasta trzyelektrownie wodne na Brdzie, które wytwarzały łącznie 4,5 MW energii elektrycznej[40].
Na terenie Bydgoszczy znajduje się ponadto około 50 zbiorników wodnych. Większość z nich to niewielkie stawy i starorzecza. Największe obiekty to jezioro zwaneBalaton, położone na os.Bartodzieje, dwa rozległe stawy wFordonie, naOkolu oraz staw parkowy wMyślęcinku.
Bydgoszcz należy do miast o największej liczbie (31 parków o powierzchni powyżej 2 ha) i powierzchni parków w Polsce (879 ha, drugie miejsce poWarszawie)[43]. W północnej części miasta znajduje się największy park miejski w Polsce –Leśny Park Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek” – o powierzchni 830 ha. W centrum miasta znajduje się słynąca z „zielonego klimatu”Wyspa Młyńska, zaśŚródmieście w części zostało zbudowane na założeniach urbanistycznychmiasta-ogrodu, w związku z czym istnieją tam liczne parki, skwery i kwietniki.
Głównym założeniem przestrzennym terenów zielonych są cieki Bydgoskiego Węzła Wodnego:Kanał Bydgoski,Brda i Wisła[44]. Każdy z nich posiada odmienny charakter krajobrazowy, co sprawia, że parki są znacznie zróżnicowane, oferując odmienne wrażenia estetyczne i rekreacyjne. Głównym parkiem zachodniej części miasta sąPlanty nad Kanałem Bydgoskim, w części centralnejPlanty nad Brdą ipark centralny, a w Fordonie park dzielnicowy „Wisła”. Innymi tworami natury, wzdłuż których urządzono tereny zielone są zbocza teras i wysoczyzn. Zbocza:Bydgoskie,Fordońskie iKruszyńskie rozciągające się w kierunku wschód-zachód, od zachodnich granic miasta po Wisłę, stanowią potencjalne ciągi spacerowe, z których można obserwować panoramę miasta. Najstarsza trasa spacerowa (1890) prowadzi wzdłuż krawędzigórnego tarasu miasta, łącząc poszczególne parki oddzielone dolinkami erozyjnymi:Dolinę Pięciu Stawów,park im. Henryka Dąbrowskiego,Aleję Górską ipark na Wzgórzu Wolności. Do najatrakcyjniejszych krajobrazowo tras w Bydgoszczy i okolicy należy spacer wzdłużZbocza Fordońskiego, które łączyLeśny Park Kultury i Wypoczynku zFordonem. Oferuje ono kilometry tras spacerowych, położonych w bardzo urozmaiconym topograficznie terenie (doliny, wąwozy, parowy, kotliny, źródliska, strumienie, wzgórza z widokiemPrzełomu Dolnej Wisły). Kulminacjami w jego obrębie są m.in.:Góra Myślęcińska z wyciągiem narciarskim[45],grodzisko Zamczysko, pomnik wDolinie Śmierci,Góra Szybowników, skąd w latach 1933–1963 dokonywano wzlotów naszybowcach[46].
Na terenie miasta znajdują się trzyogrody botaniczne[47].Najstarszy z nich (zał. 1930 r.) jest w całości uznany na pomnik przyrody –arboretum, zaśnowszy założony w latach 1979–1983 jest drugim co do obszaru w Polsce (60 ha), malowniczo położony wśród dolin i wzgórzLeśnego Parku Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek”. Dodatkowo na północ od niego znajduje sięOgród Botaniczny IHAR, w którym prowadzone są badania naukowe. Od 1978 r. w Bydgoszczy znajduje sięOgród Fauny Polskiej Zoo o pow. 14 ha. Można w nim zobaczyć oprócz fauny krajowej zwierzęta ze wszystkich kontynentów, terrarium oraz Wisłarium[48]
W dolinach Wisły i Brdy występująlasy łęgowe. Największy kompleks bogatych przyrodniczo lasów tego typu na obszarze całej dolnej Wisły znajduje się wbydgoskim zakolu Wisły graniczącym z miastem od wschodu.
Bydgoszcz liczy 330 038 mieszkańców (dane z 31 grudnia 2022 roku)[50]. Populację miasta w 46,75% stanowią mężczyźni, a 53,25% kobiety[50]. W ostatnich kilkunastu latach występuje stała tendencja wyludniania się miasta, spowodowana starzeniem się społeczeństwa i wyprowadzaniem się poza miasto do gmin ościennych oraz rzadziej poza region. Znaczną liczbę migracji mieszkańców stanowi emigracja zarobkowa do Wielkiej Brytanii, Irlandii i Holandii.
Dzielnica Fordon – widok zeZbocza FordońskiegoRozwój terytorialny Bydgoszczy w ujęciu historycznymPodział na jednostki urbanistyczne według Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Bydgoszczy – 2009Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny wyznaczony na podstawie porozumienia z 8 kwietnia 2014[54]. Zaznaczono również gminy powiązane z Bydgoszczą[55], nie włączone w skład BTOF.Bydgoski Obszar Funkcjonalny oraz gminy będące członkamiStowarzyszenia Metropolia Bydgoszcz
Do początku XIX wieku Bydgoszcz obejmowałamiasto lokacyjne w obrębiemurów miejskich oraz trzy przedmieścia: Gdańskie, Kujawskie i Poznańskie. Od czasówKsięstwa Warszawskiego (pocz. XIX w.) zaludniło się kolejne przedmieście:Okole, gdzie zbudowanoKanał Bydgoski. Pierwsze administracyjne poszerzenie granic miasta nastąpiło w 1851 i związane było z urbanizacją terenów przylegających dodworca kolejowego[56]. Kolejnego poszerzenia dokonano w 1867, a na włączonym wówczas terenie powstało nowe centrum administracyjno-oświatowo-kulturalne miasta. Do 1907 obszar miasta wzrósł pięciokrotnie (względem stanu z 1800 r.), obejmując głównie obszary położone na północ odStarego Miasta. Na obszarze tym rozbudowało się dzisiejsze eklektyczneŚródmieście. Kolejne, ośmiokrotne, powiększenie terytorium miasta nastąpiło w 1920, kiedy to włączono większość ówczesnych gmin podmiejskich. Granice miasta oparły się wówczas, a nawet przekroczyły Wisłę (Zawiśle w latach 1920–1954)[56]. W okresie międzywojennym Bydgoszcz zaliczała się do siedmiu miast polskich o największej powierzchni i liczbie ludności[56]. Po II wojnie światowej, w 1954, w obręb miasta włączono m.in.Prądy,Opławiec oraz położone wPuszczy Bydgoskiej terenyDAG Fabrik Bromberg (fabryki amunicji z czasów wojny). Kolejne korekty granic miały miejsce w latach: 1959 (Osowa Góra) i 1961 (Janowo, okolice ul.Grunwaldzkiej iSzubińskiej)[56]. W latach 60. XX wieku, wobec kurczących się obszarów budownictwa mieszkaniowego i ograniczeń stwarzanych przez sąsiadujące z Bydgoszczą lasy, zdecydowano o poszerzeniu miasta na wschód w kierunku Wisły[56]. W 1973 przyłączono ponad 800 ha terenów wraz z miastemFordon, a cztery lata później większość terenów łączących macierzysty rdzeń miasta z Fordonem. Fordon z około 8-tysięcznego miasteczka rozwinął się w ciągu 35 lat w prawie 70-tysięczną dzielnicę mieszkaniową, charakteryzującą się pewną odrębnością przestrzenno-krajobrazową względem obszaru macierzystego miasta. W 1977 w obręb miasta wcielono równieżŁęgnowo iWypaleniska w zamierzeniu ulokowania tamże miejskich obiektów komunalnych (oczyszczalnia ścieków, wysypisko śmieci).
Bydgoszcz podzielić można na następujące dzielnice:
Dolny Taras (osiedla położone na niższym tarasie w północnej części miasta, ok. 40 m n.p.m.)
Górny Taras (osiedla położone na wysokim tarasie pradoliny w południowej części miasta, ok. 70 m n.p.m.)
Bydgoszcz razem z otoczeniem tworzy zespół miejski – aglomerację, w której mieszka ponad 530 tys. osób. Z tego jedną trzecią stanowi ludność mieszkająca na obszarach wiejskich otaczających miasto, lecz w odczuwalny sposób związanych z Bydgoszczą. Dwie gminy podmiejskie:Białe Błota iOsielsko mają charakter sypialni dla ludności, która w dużej mierze pracuje w Bydgoszczy i korzysta z oferty edukacyjnej, kulturalnej i rozrywkowej, o czym świadczą wskaźniki społeczno-gospodarcze[57]. Parametry przedsiębiorczości, dochodów, aktywności zawodowej tych gmin są typowe dla ludności miejskiej. Dynamika budownictwa mieszkaniowego i wzrost demograficzny od 1990 są najwyższe wwojewództwie kujawsko-pomorskim i wyróżniające się w kraju. W kolejnych gminach podmiejskich:Nowa Wieś Wielka,Sicienko,Solec Kujawski obszary enklaw miejskich łączą się z lasami i obszarami wiejskimi. Wskaźniki budownictwa mieszkaniowego są na poziomie miasta lub lepsze. Migracja jest wyraźnie dodatnia. Przedsiębiorczość wyższa, a bezrobocie niższe od średniej. Dynamizujący wpływ miasta Bydgoszczy wpływający na wyniki migracji, budownictwa mieszkaniowego, dochody i rynek pracy odczuwają także pozostałe gminy powiatu bydgoskiego:Dobrcz,Dąbrowa Chełmińska,Koronowo, a także poza powiatem: gminy:Szubin,Łabiszyn,Nakło,Pruszcz,Unisław,Żnin iBarcin[57]. Większość tych gmin razem z Bydgoszczą tworzy Bydgoski Obszar Funkcjonalny[57].
Z bliskości Bydgoszczy korzysta także ludność znajdująca się na znacznie większym obszarze położonym dalej od miasta. Rola Bydgoszczy wyraża się głównie w udostępnianiu miejsc pracy (w 2006 r. 20 tys. osób dojeżdżających do pracy z zewnątrz)[58], obsłudze zdrowotnej, ofercie edukacyjnej, kulturalnej, handlowej, rozrywkowej. Razem otoczenie Bydgoszczy, w którym obserwuje się dynamizujący wpływ miasta liczy ok. 180 tys. osób[57] i sąsiaduje na wschodzie (liniaZławieś Wielka –Przyłubie) ze strefą oddziaływaniaTorunia (110 tys. osób)[57]. Razem oba ośrodki generują obszar podwyższonego rozwoju społeczno-gospodarczego, który stanowi strefę metropolitarną regionu kujawsko-pomorskiego[59] (Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny) o potencjale 850 tys. osób[54] (z czego 63% przypada na Bydgoszcz i okoliczne gminy – BOF, a 37% na Toruń z gminami – TOF)[59].
ok. 30% podmiotów gospodarczych[60], osób pracujących[61], środków trwałych w przedsiębiorstwach[62], nowych mieszkań oddanych do użytku (lata 1995–2013)[63]
ok. 36% podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego[64], środków trwałych w przedsiębiorstwach usługowych[65]
ok. 50% i więcej potencjału szkolnictwa wyższego (nauczyciele akademiccy, studenci)[66], wydawnictw prasowych, służby zdrowia (szpitale, lecznictwo specjalistyczne itd.), kultury muzycznej.
23 listopada 2016 zarejestrowanoStowarzyszenie Metropolia Bydgoszcz, skupiające 19 gmin (619 tys. mieszkańców, w tym 10 miast) leżących w strefie oddziaływania aglomeracji Bydgoszczy, będące formą współpracy samorządów, wstępem do budowy bydgoskiegozwiązku metropolitalnego. Celem SMB jest budowanie wspólnejtożsamości, wspieranie rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru stowarzyszenia, jego promocja i dbanie o wspólne interesy zrzeszonych samorządów[67].
Bydgoszcz, z racji swego położenia, była kilkukrotnie oblegana podczaswojen polsko-krzyżackich. W sierpniu 1409Krzyżacy zdobylibydgoski zamek, który następnie odbiłWładysław Jagiełło i zawarł tu rozejm obowiązujący do 24 czerwca 1410 r. W latach 1411–1454 Bydgoszcz była kilkukrotnie oblegana przez siły krzyżackie, a także kierowano stąd polskie działania zaczepne. Z kolei w czasiewojny trzynastoletniej królKazimierz Jagiellończyk założył tutaj jedną ze swoich głównych kwater wojennych. Tutaj też w kwietniu 1457 dokonał wykupu z rąk zaciężnych krzyżackich m.in. twierdzy wMalborku – stolicy Zakonu, która do tego czasu nigdy nie została zdobyta. W listopadzie 1520, w czasieostatniej wojny polsko-krzyżackiej, w Bydgoszczy obradowałSejm, w którym uczestniczyło zebrane na wojnępospolite ruszenie oraz królZygmunt Stary. Jeszcze pod koniec średniowiecza, Bydgoszcz stała się siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego, które funkcjonowały aż do rozbiorów[70].
W XV i XVI w. miasto znacznie wzbogaciło się na handlu spławnym zbożem, piwem i solą. Bydgoszcz w XVI wieku była jednym z największych miejskich ośrodków handlu zbożowego w Polsce. Wedle zachowanych rejestrów z komory wiślanej wBiałej Górze, w 1579 co szósty statek zdążający doGdańska miał port macierzysty w Bydgoszczy. Miejscowi szyprowie (zrzeszeni w cechu od 1484) transportowali średnio rocznie 2030łasztów zboża (według zachowanych rejestrów z lat 1564–1573) pochodzącego zKujaw iWielkopolski, a z powrotem przywozili towary zamorskie kupowane w Gdańsku. Miasto było również ośrodkiem rzemiosła (21 cechów, 80 zawodów) oraz siedzibą zakładów-manufaktur.
Na szczególną uwagę zasługuje czynna w latach 1594–1688mennica, w której w 1621 wybito największe złote monety w Europie – 100 dukatówZygmunta III Wazy. Mennica w latach 1627–1644 była jedyną czynną na obszarzeKorony.
Na początku XVII w. zabudowa objęła w całościmiejski obszar lokacyjny i rozprzestrzeniła się na czterech przedmieściach. Bydgoszcz osiągnęła wówczas maksymalną liczbę mieszkańców w okresie staropolskim – ok. 5 tysięcy, plasując się w gronie średnich miast Rzeczypospolitej. Miasto otoczone było od południamurem obronnym z czterema basztami i trzema bramami, a z pozostałych stron ciekami wodnymi:fosą miejską,zamkową, rzeką Brdą iMłynówką. Na terenie miasta lokacyjnego zbudowano okazałyratusz, licznekościoły diecezjalne, zakonne i szpitalne, zabudowania klasztorne oraz kamienice.
W 1620 Bydgoszcz liczyła około 5 tysięcy[72] mieszkańców wraz z przedmieściami. W 1654 roku burmistrzem miasta został Szkot Joachim Meller[73].Potop szwedzki (1655–1660) przyniósł Bydgoszczy duże zniszczenia. Podczas zażartych walk (miasto kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk) wysadzony w powietrze zostałzamek oraz zginęła połowa mieszczan. 6 listopada 1657 naStarym Rynku królJan Kazimierz i elektorPrus KsiążęcychFryderyk Wilhelm Hohenzollern podpisali i zaprzysiężylitraktaty welawsko-bydgoskie, które stały się podstawą dla uniezależnienia od Polski Prus Książęcych.
Okres prób odbudowy miasta przerwałaIII wojna północna (1700–1721). W latach 1700–1760 w wyniku wojen, kontrybucji, zaraz i klęsk nastąpił głęboki upadek gospodarczy i demograficzny miasta. Poprawa koniunktury nadeszła podczas panowania ostatniego polskiego królaStanisława Augusta Poniatowskiego, choć daleko było miastu do wizerunku dużego ośrodka miejskiego sprzed lat. W 1764 Bydgoszcz wyznaczono na siedzibę (na zmianę z Poznaniem) sądowniczegoTrybunału Wielkopolskiego, zaś w 1766 powstał polski projektKanału Bydgoskiego.
W latach 1807–1815 miasto należało doKsięstwa Warszawskiego, ustanowione stolicądepartamentu bydgoskiego. Po 1815 było z kolei stolicąpowiatu bydgoskiego irejencji bydgoskiej w obrębieWielkiego Księstwa Poznańskiego (od 1848Prowincji Poznańskiej). W 1875 zostało wydzielone z powiatu ziemskiego tworząc odrębny powiat grodzki (Stadtkreis).W XIX wieku miasto przeżyło znaczny rozwój gospodarczy związany z rozwojemWęzła Wodnego, budowąwęzła kolejowego (Pruska Kolej Wschodnia – 1851,Kolej Warszawsko-Bydgoska – 1862, Kolej Poznańsko-Bydgoska – 1872 i inne), oraz rozwojem przemysłu metalowego, maszynowego, drzewnego i spożywczego. Bydgoszcz na początku XX wieku była uważana za miasto o charakterze niemieckim (m.in. dzięki sztucznemu administracyjnemu odseparowaniuŚródmieścia od polskich przedmieść), zwana „małym Berlinem” z uwagi na podobne do stolicyCesarstwa Niemieckiego oblicze architektoniczne oraz wszechobecną zieleń. Władze pruskie dokonały rozbiórki wielu staropolskich budowli, w tym w 1834 gotycko-renesansowegostarego ratusza, zaś w 1895bydgoskiego zamku, który już od XVIII wieku popadał w ruinę. W mieście pobudowano jednak szereg reprezentacyjnych obiektów municypalnych, gmachów administracyjnych, szkół, szpitali, kościołów, mostów, fabryk. W 1895 wybudowano monumentalnygmach teatru, a w 1904 powstałyInstytuty Rolnicze w Bydgoszczy – pierwsza placówka naukowa.
Do rozbudowy urbanistycznej miasta przyczyniła się lokalizacjadworca kolejowego na terenie obecnego Bocianowa. W latach 1850–1914 międzyStarym Miastem a dworcem wzniesionoNowe Miasto (Śródmieście), we wschodniej części w formiemiasta-ogrodu. Stara zabudowa była wymieniana i intensyfikowana, a obszar Śródmieścia nabierał wyglądu wielkomiejskiego. Dynamika rozwoju Bydgoszczy w latach 1850–1914 była bardzo duża, co doprowadziło do tego, że po włączeniu miasta w granice Polski w 1920 stało się ono siódmym co do wielkości ośrodkiem w kraju (88 tys. mieszkańców).
GenerałJózef Dowbor-Muśnicki z wojskiem przejeżdza przez plac Teatralny (20 stycznia 1920)
W granice odrodzonej Polski Bydgoszcz wróciła 20 stycznia 1920, przejęta przez wojska wielkopolskie na mocytraktatu wersalskiego. Obecność w mieście silnego garnizonu niemieckiego uniemożliwiła wcześniej wyzwolenie miasta przezpowstanie wielkopolskie, którego zasięg w szczytowym okresie walk sięgnął wsiBrzoza Bydgoska, 7 km na południe od granic miasta. Po I wojnie światowej Bydgoszcz uległa bardzo szybkiej repolonizacji i stała się jednym z najbardziej polskich miast (około 1928/1929 Polacy stanowili 92% populacji miasta, natomiast przed repolonizacją, pod zaborami, w 1910 Polaków było około 19% według oficjalnego spisu oraz 28% według korekty Eugeniusza Romera)[74]. Na początku lat dwudziestych dochodziło na kolei do licznych ekscesów antysemickich pod postacią bicia i rabowania żydowskich pasażerów. Żydzi obawiali się w szczególności dworca kolejowego w Bydgoszczy[75]. W 1920 ośmiokrotnie powiększono obszar miasta, włączając w nie polskie przedmieścia, a jego granice na wschodzie przekroczyły Wisłę. W dalszym ciągu rozwijał się przemysł, zwłaszcza jego nowoczesne branże: chemiczny i elektrotechniczny. W 1928 Bydgoszcz stała się węzłem oraz siedzibą dyrekcji nowo zbudowanejkolejowej magistrali węglowej Śląsk-Gdynia. W okresieII Rzeczypospolitej Bydgoszcz wchodziła jako miasto na prawach powiatu w składwojewództwa poznańskiego poprowadzonego według granic pruskiejProwincji Poznańskiej. Fakt ten wywoływał frustrację miejscowego społeczeństwa, gdyż Bydgoszcz była wówczas 7. miastem pod względem wielkości w Polsce[a][76], największym miastem powiatowym, większym m.in. odLublina iKatowic. W kwietniu 1938 roku znalazła się wwojewództwie pomorskim, licząc na ulokowanie tu władz administracyjnych „Wielkiego Pomorza”, jako usankcjonowanie faktycznej roli gospodarczej i społecznej miasta w tym regionie (Toruń - przekształcony w miasto-twierdzę - był od II połowy XIX wieku miastem dwukrotnie mniejszym od Bydgoszczy, ustanowionym stolicą administracji województwa pomorskiego w 1920, gdy stało się jasne, że Gdańsk nie zostanie włączony do Polski, a w dawnej dzielnicyPrusy Zachodnie jedynym konkurentem Torunia byłGrudziądz; Bydgoszczy nie brano wówczas pod uwagę, gdyż znajdowała się w Prowincji Poznańskiej). W międzywojennej Bydgoszczy kontynuowała działalność m.in.Biblioteka Miejska (zał. 1903), powstałoMuzeum Miejskie (1923),Miejska Orkiestra Symfoniczna (1936). Centrum sportów wodnych w kraju byłtor regatowy w Brdyujściu.
W latach 1939–1945 śmierć poniosło 10 tysięcy mieszkańców miasta[80].
22 stycznia 1945 radziecki 9 Korpus Pancerny Gwardii sforsował Noteć, a w dniu następnym wdarł się do Bydgoszczy. Nie wdawał się jednak w walki uliczne i przekazał zdobyte pozycje 2 Korpusowi Kawalerii sam udając się na zachód. 23 stycznia wojska 47 Armii generała majoraPierchorowicza oraz 2 Korpusu Kawalerii Gwardii zajęły południową część miasta. Niemcy bronili się w północnej części. 25 stycznia do walk dołączył8 pułk piechoty 3 Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta. Walczyły tu też oddziały 1 Warszawskiej Brygady Kawalerii, 1 zmotoryzowany batalion rozpoznawczy i 7 samodzielny dywizjon artylerii pancernej. Walki trwały do 27 stycznia, kiedy to miasto zostało ostatecznie zdobyte[81]. Podczas walk o miasto został trafiony pociskamiTeatr Miejski, rozebrany w 1946.
od 2024-09 →usunąć zwodnicze wyrażenia, Fragment o przeniesieniu siedziby władz administracyjnych województwa brzmi stronniczo i nieencyklopedycznie, a także nie jest poparty odpowiednimi źródłami ani nie uwzględnia szerszej historii starań i argumentacji za przygotowaniami do tej decyzji. Bibliografia sugerowana: Klapka, Krzysztof (2006). ""Stolica województwa musi być u nas!" - spór Bydgoszczy i Torunia w latach 1936-1950". Kronika Bydgoska.. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się wdyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon{{Dopracować}} z tego artykułu.
24 stycznia Roman Borowski (pełniący funkcję prezydenta miasta od 28 stycznia do 24 lutego 1945), oficerLudowego Wojska Polskiego, razem z gronem obywateli zorganizował Tymczasowy Komitet Obywatelski, który przejął władzę w mieście[82].W marcu 1945, po zainicjowaniu tworzenia polskiej administracji państwowej, w Bydgoszczy ulokowano stolicęwojewództwa pomorskiego, nie zaś wToruniu, argumentując to oddaniem władzy klasie robotniczej, która przeważała w Bydgoszczy[83]. Uwzględniono przy tym również argumenty o rodowodzie przedwojennym, tzn. potencjał gospodarczy i dostępność komunikacyjną.Na podstawie dekretuPKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „niemieckich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obozy pracy nr 11, 134 i 203Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Bydgoszczy[84].
Część miejscowych Niemców nie ewakuowała się przed inwazją sowiecką – zostali oni skierowani do obozu w Zimnych Wodach położonego w dzielnicy Glinki. Obóz podlegał Wydziałowi Więzień i Obozów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Straż obozową stanowili funkcjonariusze wywodzący się z spontanicznie powstałej Milicji Obywatelskiej, a również z byłych członków AK. Na terenie obozu panowało niedożywienie, choroby wirusowe, dochodziło również do maltretowania więźniów i morderstw. Ocenia się, że w okresie od połowy lutego do połowy czerwca 1945 r. życie straciło ok. 500 więźniów. Obóz istniał do czasu skierowania części uwięzionych do prac przymusowych na terenie powiatu, innych skoncentrowano w obozie wPotulicach, gdzie wielu z nich nie doczekawszy się przesiedlenia poniosło śmierć[85].
W Polsce Ludowej Bydgoszcz stała się również ośrodkiemnaukowym (cztery powojenne publiczne uczelnie wyższe). We wrześniu 1951 roku powołano Wieczorową Szkołę Inżynierską, która po licznych przekształceniach staje się w 1974 roku Akademią Techniczno-Rolniczą z prawem prowadzenia studiów doktoranckich. W 1969 roku powołano Wyższą Szkołę Nauczycielską, którą w 1975 roku przekształcono w Wyższą Szkołę Pedagogiczną. W tym roku również utworzono Wydział Lekarski Akademii Medycznej w Łodzi. Rok wcześniej powstała w mieście filia Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Łodzi[90]. W 1974 roku oddano też do użytku Dom Technika (siedziba oddziału Wojewódzkiego Naczelnej Organizacji Technicznej)[89]. W 1959 roku powstało równieżBydgoskie Towarzystwo Naukowe.
W 1946 w mieście gościłaPomorska Wystawa Rzemiosła, Przemysłu i Handlu w ramach obchodów 600-lecia miasta. Odziedziczony po poprzednich okresachwielobranżowy przemysł został przez nowe władze rozbudowany, nie wybudowano natomiast od podstaw żadnej nowej wielkiej inwestycji przemysłowej, jak to miało miejsce w miastach sąsiednich (Płock, Świecie, Toruń, Janikowo itd.) Do ważniejszych rozbudowanych zakładów należały m.in.:Zakłady Rowerowe Romet”, Zakłady Chemiczne „Zachem”,Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, Zakłady Radiowe „Eltra”, Pomorskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Kobra”, Bydgoskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil”, Pomorskie Zakłady Budowy Maszyn „Makrum”, Zakłady Teleelektroniczne „Telfa”,Bydgoska Fabryka Kabli[91].
Po wojnie rozwinięto infrastrukturę miejską oraz mieszkalnictwo. W latach 1945–1977 wybudowano w mieście ok. 175 tys. nowych mieszkań, co wtedy stanowiło 60% zasobów mieszkaniowych miasta[92]. Od 1950 budowano nowe osiedla mieszkaniowe naDolnym iGórnym Tarasie miasta (Kapuściska,Leśne), a od lat 60. osiedla zwielkiej płyty (Błonie,Skrzetusko,Wyżyny,Bartodzieje,Szwederowo Północ i Południe,Wzgórze Wolności), zaś w zachodniej części miasta – osiedla domów jednorodzinnych. Na zachodzie (Osowa Góra) i wschodzie miasta (Bydgoszcz Wschód,Zimne Wody,Siernieczek,Brdyujście) powstały dzielnice składowo-przemysłowe. W 1961 roku oddano do użytkowania Most Staromiejski[93]. 1971 zasypano część StaregoKanału Bydgoskiego wraz z dwoma śluzami i mostem[94] ze względu na poszerzenie arterii komunikacyjnej. W latach 70. zbudowano trasę przelotową wschód-zachód, a w latach 80. trasę północ-południe. W 1974 roku stworzono rozwiązanie przestrzenne ronda Fordońskiego i alei Kardynała Wyszyńskiego (projekt architekta S. Klejbora)[95]. W 1975 roku stworzono deptak między Starym Rynkiem a ul. Grodzką[93]. W 1975 zapoczątkowano także budowęLeśnego Parku Kultury i Wypoczynku na podobieństwoparku śląskiego oraz zakończono budowę miejskiego dworca PKS[96]. W 1976 roku przebito ul. Grudziądzką w kierunku Nowego Rynku co pozwoliło na eliminację ruchu kołowego z ul. Długiej oraz przebudowano ul. Wały Jagiellońskie[97].W 1977 r. miasto zyskałotor kartingowy[98].
We wrześniu 1969 roku w 30 rocznicę pierwszych egzekucji hitlerowskich w mieście odsłonięto na rynku założenie pomnikowePomnik Walki i Męczeństwa Ziemi Bydgoskiej. Za pomnikiem autorstwa Franciszka Masiaka znalazł się szaniec 3,5 m wysoki i 30 m długi wykonany z piaskowca na którym wyryto 146 nazw miejscowości województwa bydgoskiego, w których doszło do mordów dokonanych przez okupanta[99].
W 1973 włączono do Bydgoszczy położone nadWisłą miastoFordon, gdzie w 1980 rozpoczęto budowę dużej dzielnicy na ok. 70 tys. mieszkańców.W 1979 roku przystąpiono do zabezpieczenia i przekształcenia w ośrodek rekreacyjno-muzealny Wyspy Młyńskiej[100].
Liczba mieszkańców sięgnęła 386 tys. w 1998, po czym, zaczęła powoli spadać w wyniku zmniejszeniaprzyrostu naturalnego isuburbanizacji na rzecz gmin podmiejskich.
Sąd Okręgowy (Wały Jagiellońskie 2) – jeden z 45 w Polsce i 3 w województwie, jego jurysdykcja obejmuje zachodnią część województwa;
Sąd Rejonowy – poszczególne wydziały znajdują się w kilku budynkach na terenie miasta, m.in. Wały Jagiellońskie 2 i 4, Grudziądzka 45, Toruńska 64a, Nowy Rynek 10, Piotrowskiego 7, Grunwaldzka 30;
Stały Polubowny Sąd Konsumencki (Jagiellońska 10), z filiami w Toruniu i Włocławku;
Od około 2000 roku lokalne środowisko prawnicze, władze miasta i parlamentarzyści starają się o zlokalizowanie w BydgoszczySądu Apelacyjnego do obsługi województwa kujawsko-pomorskiego. Tradycje sądu tej instancji w mieście sięgają 1764 i okresów 1781–1815, 1949–1975, a od 2005 Bydgoszcz jest największym polskim miastem bez własnego sądu apelacyjnego[108].
W Bydgoszczy mieści sięOkręgowy Inspektorat Służby Więziennej (jeden z 16 w kraju), któremu podlega 10 jednostek organizacyjnych, w tym 3areszty śledcze (Bydgoszcz, Toruń, Chojnice) i 7zakładów karnych (Bydgoszcz, Grudziądz 2x, Inowrocław, Koronowo, Potulice, Włocławek)[109]. W Bydgoszczy znajduje sięareszt śledczy (Wały Jagiellońskie 4)[110] orazZakład Karny Bydgoszcz-Fordon (1853–1984 dla kobiet, 1984-2021 dla mężczyzn, od grudnia 2021 jako Oddział Zewnętrzny w Bydgoszczy-Fordonie Aresztu Śledczego w Bydgoszczy)[111].
Bydgoszcz jest miastem o historycznej metryce, której specyfika wyraża się przede wszystkim w symbiozieStarówki z rzeką oraz powszechności XIX-wiecznej zabudowy z okresu „belle epoque”. Spuściznę architektury staropolskiej stanowią trzygotyckie kościoły, byłekolegium jezuickie, kilkaszachulcowychspichlerzy z XVIII w. oraz kilkanaście budynków i kamienic z XVII–XVIII w. Bogata jest natomiast zabudowa architektoniczna z okresu 1850–1914. Podstawowym i oryginalnym walorem Bydgoszczy jest jednak woda: rzeki, kanały, budowle hydrotechniczne,bulwary, nabrzeża,kaskady oraz elewacja zabudowy miasta od strony rzeki.
Wielkim atutem Bydgoszczy jest równieżprzyroda. Miasto rozczłonkowane jest dolinami trzech wielkich cieków. W związku z tym istnieje w Bydgoszczy wiele miejsc, skąd można zobaczyć panoramę miasta. Kolejne dzielnice, z zachodu na wschód można podziwiać idąc ścieżką spacerową wzdłużZbocza Bydgoskiego – krawędzi górnego tarasu Bydgoszczy o wysokości względnej 20–40 m.
Cechą charakterystyczną Bydgoszczy jest ekspozycja zabudowy od strony rzek i kanałów. W ciągu wieków w pobliżu rzeki budowanokościoły,spichlerze, kamienice,mosty. Nad Brdą i Kanałem Bydgoskim mają miejsce wszystkie ważniejsze wydarzenia miasta. Wokół niej tworzy się specyficznysalon miasta – zWyspą Młyńską jako jego centrum. Atrakcyjność Bydgoszczy związanej z wodą jest podkreślana przez iluminację zabytków, miejsc i zieleni oraz wzbogacana przez małe formy architektoniczne np. rzeźbę „Przechodzący przez rzekę”. Dodatkowego uroku dodająjazy oraz kaskadyMiędzywodzia. W gazetach opisujących miasto spotyka się stwierdzenia, że Bydgoszcz jestpolskim Amsterdamem[116].
Na obszarze staromiejskim w Brdzie odbijają swe wizerunki:
Unikalnym zabytkiem Bydgoszczy jest najstarszy w PolsceKanał Bydgoski (1774) – śródlądowy łącznik pomiędzyEuropą Zachodnią a Wschodnią. Na terenie miasta znajduje się dziesięćśluz i trzyjazy. Cztery śluzy są nieczynne, odrestaurowane i udostępnione do zwiedzania wparku nad Kanałem (3) oraz wBrdyujściu (1). CentrumBydgoskiego Węzła Wodnego na terenie staromiejskim jestWyspa Młyńska wraz zWenecją Bydgoską. Wobec zlokalizowania w jej obrębie szeregu obiektów wystawienniczychMuzeum Okręgowego, posiada duże znaczenie kulturalne.
Jednym z podstawowych szlaków spacerowo-turystycznych Bydgoszczy sąbulwary wzdłuż Brdy (5 km) oraz Kanału Bydgoskiego (3 km). Wzdłuż Kanału można podziwiać odrestaurowane, zabytkoweśluzy, natomiast wzdłuż Brdy oprócz budowli hydrotechnicznych – zabytkowe gmachy architektury. Niektóre z nadrzecznych budowli są traktowane jako symbol miasta: zespółspichrzy nad Brdą, „nowe spichrze”, czy też np.Opera Nova. Od 2015 r. projektowana jest również budowa bulwaru nadWisłą wStarym Fordonie[117]. Do tej pory trasę spacerową nad Wisłą stanowi korona wału przeciwpowodziowego o długości ok. 4,5 km[118].
Na Brdzie kursują trzytramwaje wodne (w tym 2 statki solarne), których kurs (8 przystanków) uwzględnia również śluzowanie naśluzie miejskiej i innych.
Większość zabudowy Starówki pochodzi jednak z 1. i 2. połowy XIX wieku. Centralnym punktem miasta jestStary Rynek. W jednej z kamienic wschodniej pierzei Rynku dwa razy dziennie ukazuje się postaćPana Twardowskiego, która prezentuje krótki spektakl widowiskowo-muzyczny.
Na tereniemiasta lokacyjnego wraz zWyspą Młyńską znajdują się historyczne ulice i place miejskie. Znajduje się tu ponad 50 obiektów wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków i kilkaset zabytków z rejestru gminnego. Do nowszych obiektów zalicza się monumentalnypomnik Kazimierza Wielkiego – dawcy praw miejskich dla Bydgoszczy i budowniczegozamku.
Na terenie Śródmieścia znajduje się większość zabytkowych gmachów użyteczności publicznej: administracyjnych, oświatowych, kulturalnych,neogotyckie ineobarokowe kościoły oraz pierzeje wielkomiejskich kamienic wzdłuż najważniejszych traktów miejskich: ul.Gdańskiej,Dworcowej,Cieszkowskiego,Alei Mickiewicza i innych. Bogate w detale, sztukaterie i ornamenty kamienice i wille są wielkim walorem zabytkowej i współczesnej architektury miasta. Kilka obiektów ze Śródmieścia jest traktowanych jako symbole miasta np.pomnik Łuczniczki z 1910 r., monumentalnaFontanna Potop z 1904 r. (odbudowywana), czy też neobarokowyhotel „Pod Orłem”. Istnieją także fontanny i nowepomniki, m.in. „Ławeczka” z pogromcąEnigmy, bydgoszczaninemMarianem Rejewskim.
Oddzielną kwestią jest duża różnorodność imprez sportowych, w tym wielu klasy międzynarodowej, a wręcz światowej, które przyciągają kibiców z całej Polski.
W Bydgoszczy znajduje się dużeCentrum Kongresowe, które zajmuje jeden z kręgówOpery Nova (gmach ma formę trójlistnej koniczyny, dwa kręgi zajmujeopera). W 2023 rozpoczęto budowę 4 kręgu Opery. W 24 września 2015 r. otwartoBydgoskie Centrum Targowo-Wystawiennicze znajdujące się na ul. Gdańskiej przy granicy z Osielskiem[122].
W 2009 r. według Katalogu Usług Konferencyjnych, wydawanego przez Meetings Management bydgoskie centrum znalazło się w czołówce największych tego typu obiektów w kraju[123]. Miasto jako duży ośrodek gospodarczy jest poza tym miejscem szkoleń oraz turystyki biznesowej.
Na terenie administracyjnym Bydgoszczy znajduje się dawne miasteczkoFordon, lokowane wśredniowieczu, które posiada własnyrynek staromiejski oraz kilka zabytków. Fordon posiada układ przestrzenny z XV wieku, natomiast obecna zabudowa pochodzi z XIX i XX wieku. Na uwagę zasługuje położenie Fordonu, którego rynek jest oddalony odWisły zaledwie o 200 m., a z mostu przez Wisłę prezentuje się klasyczna nadwiślańska panorama byłego miasteczka. W 2023 otwarto nowe nabrzeże nad Wisłą, a w trakcie jest realizacja terenu rekreacyjnego w jego otoczeniu oraz promenady wzdłuż Wisły[124].
Nad starym Fordonem dominują wieże trzech świątyń, które były niegdyś różnych wyznań:katolicka,ewangelicka iżydowska. W XVIII wieku Fordon zamieszkiwali w większościŻydzi, a nad Wisłą znajdowała się królewska komora celna ustanowiona tutaj przez królaZygmunta III Wazę.
II wojna światowa pozostawiła w Bydgoszczy i okolicy atrakcje dla miłośników militariów. W lasach na terenieZakładów Chemicznych „Zachem” w południowo-wschodniej części miasta, znajdują się tajemnicze obiekty hitlerowskiej fabrykimateriałów wybuchowych ielaboracji amunicjiDAG Fabrik Bromberg, która zaliczała się do największych pod względemareału fabryk zbrojeniowych wzniesionych na obszarach okupowanych przezhitlerowskie Niemcy. Do dziś na tym obszarze pozostały kilkanaście kilometrów dróg-betonówek,bocznic kolejowych i kilkadziesiąt zamaskowanych w lesie budynków, a także kilka kilometrówtuneli. W 2011 r. w 8 obiektach strefy produkcjinitrogliceryny (1% powierzchni całej fabryki, która obejmowała obszar 23 km²) otwartoExploseum – skansen architektury przemysłowejIII Rzeszy wraz z podziemną trasą turystyczną.
Poza tym w podbydgoskich lasach znajdują się liczneschrony i obiekty powojskowe. Strona polska pozostawiła po sobie linię obrony Wojska Polskiego (zwanąPrzedmościem Bydgoskim) wKruszynie-Osówcu, gdzie siłami członków i sympatyków Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „Bunkier” urządzono skansen[125].
Wraz z postępemrewitalizacji terenów nadrzecznych, parkowych i zabytkowej architektury, Bydgoszcz zyskuje coraz większą markę turystyczną w kraju i na świecie. W rankingach organizowanych przez fachowe media Bydgoszcz niejednokrotnie znajduje się w gronie miast polskich uchodzących za topowe turystycznie. Np. twórcy rankingu Poland Sotheby’s International Realty podkreślają, że[126]:
Miasto coraz bardziej przypominaAmsterdam nie tylko ze względu na przecinające ją kanały. Piękna, unikalna architektura, ciekawe wydarzenia artystyczne i rozległe tereny rekreacyjne sprawiają, że w tym mieście po prostu chce się żyć
Po 2010 Bydgoszcz otrzymała szereg nagród i wyróżnień w zakresie turystyki, m.in.:
Certyfikat „Gmina Przyjazna Turystom” przyznany w 2014 Bydgoszczy przez Pismo Samorządu Terytorialnego „Wspólnota” wraz zPTTK[130];
Bydgoszcz uznana za 5 najpiękniejsze miasto w Polsce w 2014 roku według rankingu Poland Sotheby’s International Realty – platformy dla agencji pośredniczących w handlu nieruchomościami o statusie luksusowych na całym świecie[11].
W 2015 rokuExploseum w Bydgoszczy zostało włączone doEuropejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego, zyskując rangę tzw. punktu kotwicznego, jednego z 6 w Polsce i 77 w Europie – miejsca industrialne o ponadregionalnym znaczeniu dla przemysłowej historii Europy i o dużym potencjale turystycznym[131]
Bydgoszcz 8 najlepszym celem podróży w Polsce w 2015 według Tripadvisor[12] (najwyżej ocenione miejsce w regionie kujawsko-pomorskim);
Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O w Bydgoszczy zdobywa prestiżową nagrodę w konkursie Tourism Trends Awards 2016 oraz nominację w konkursie World Travel Awards 2016[133]
Bydgoszcz 5 najlepszym celem podróży w Polsce w 2017 według Tripadvisor[134] (najwyżej ocenione miejsce w regionie kujawsko-pomorskim, m.in. przed Poznaniem, Toruniem);
Atrakcyjność krajobrazowo-przyrodnicza oraz silne zalesienie okolic Bydgoszczy sprawia, że wytyczono na obszarze podmiejskim kilkadziesiąt znakowanychszlaków turystycznych. Zagęszczenie szlaków w okolicy Bydgoszczy jest największe w regionie i większe niż w wielu innych dużych miastach. Spośród szlaków pieszych można wyróżnić:
szlakiBrdy (9) – prowadzą one na północ od Bydgoszczy głównie terenami leśnymi wzdłuż Brdy iZalewu Koronowskiego,
Przez Bydgoszcz przebiega najdłuższa w Europie Międzynarodowa Trasa Rowerowa R-1 oraz kilka innych: poDolinie Dolnej Wisły, dookołaDoliny Fordońskiej, Rowerowy Szlak Przyjaźni Bydgoszcz-Toruń i inne. Przez Bydgoszcz zaplanowany jest również przebieg trasy rowerowejEurovelo nr 9.
W Bydgoszczy znajduje się jeden hotel pięciogwiazdkowy (Bohema) oraz pięć czterogwiazdkowych:City,Holiday Inn,Pod Orłem,Słoneczny Młyn orazSepia. Oprócz nich znajduje się ok. 20 obiektów niższej klasy. Według danych GUS w 2013 r. w Bydgoszczy funkcjonowało 25 turystycznych obiektów noclegowych (w tym 18 hoteli), dysponujących 3 tys. miejsc. Udzielono 238 tys. noclegów, w tym 90% w hotelach[136]. Oferowanych jest także 105 miejsc wschronisku młodzieżowym oraz kilkaset w obiektach oferujących pokoje gościnne.
Dojazdy do pracy do Bydgoszczy wedługNarodowego Spisu Powszechnego 2011. Liczba osób zatrudnionych w Bydgoszczy w stosunku do liczby ludności w wieku produkcyjnym w gminach (%)[137]
Pierwszoplanowe znaczenie w gospodarce miasta mająusługi iprzemysł. Jego struktura jest zdywersyfikowana, lecz najważniejsze znaczenie mają branże[140]:
Specyfikę gospodarczą Bydgoszczy dopełnia otoczenie,powiat bydgoski, a zwłaszcza najbliżej położone i rozwinięte gminy:Białe Błota,Osielsko,Nowa Wieś Wielka iSolec Kujawski, których parametry gospodarcze są wyraźnie lepsze niż przeciętne obszary wiejskie. Aglomeracja Bydgoszczy grupuje 30% podmiotów gospodarczych wwojewództwie kujawsko-pomorskim, w tym ponad 50% podmiotów dużych, zatrudniających ponad 1000 osób.Aktywność zawodowa w Bydgoszczy jest najwyższa w regionie, natomiaststopa bezrobocia – najniższa. Dodatkowo Bydgoszcz stanowi miejsce pracy dla 30 tys. osób dojeżdżających z zewnątrz (dane z 2011)[142]. Saldo dojazdów daje Bydgoszczy 4. miejsce w Polsce północnej, poWarszawie,Poznaniu iGdańsku[58].
Specyfika bydgoskiej gospodarki wyraża się m.in. w skromnej obecności w rankingach przedsiębiorstw o największych przychodach (np. 500Polityki), gdyż to nie przedsiębiorstwa handlowe, wykazujące duży obrót decydują o obrazie gospodarczym miasta, lecz m.in. branża przetwórcza (przychody – 7. miejsce w kraju)[138]. Należy podkreślić, że największe przedsiębiorstwa bydgoskie są często filiami, względnie oddziałami ogólnopolskich lub globalnychgrup kapitałowych, a jednocześnie ponad połowa kujawsko-pomorskich firm o największym zatrudnieniu znajduje się właśnie w Bydgoszczy[143]. Firmy bydgoskie są szeroko reprezentowane w rankingach promującychjakość wyrobów i usług (Teraz Polska, Dobre bo Polskie, Medal Europejski itp), wskaźniki rozwoju (Gazele Biznesu, Złota Setka itp.) lubetykę prowadzenia działalności gospodarczej (Firmy Fair Play). W 2015 spośród 121 firm z kujawsko-pomorskiego wyróżnionych jako Diamenty Forbesa jedna trzecia to firmy z Bydgoszczy (28) i powiatu (10)[144]. Na uwagę zasługują lokalne udogodnienia w prowadzeniu i rozwoju biznesu. W 2015 Bydgoszcz zajęła pierwsze miejsce wśród miast polskich w rankinguDoing Business in Poland 2015 przygotowanym przezBank Światowy[145].
W XVI wieku piwo bydgoskie obok czterech innych było zatwierdzone przez Sejm jako piwo eksportowe Rzeczypospolitej[153]. Podpiętrzona wjazie miejskimBrda była źródłem energii dla napędu różnorodnychmanufaktur, m.in.młynów wodnych,tartaków,garbarni. W mieście znajdowała się m.in.żupa solna (1522) iwarzelnia soli (1579),mennica królewska (1594–1688) orazpapiernia (1648)[154]. Bydgoszczanie aż do końca XVII wieku posiadali monopol na handelsolą na terenieWielkopolski[155]. Od połowy XVII wieku handel i gospodarka miejska przeżywała kryzys wskutekwojen szwedzkich, ale nawet wtedy miasto wyróżniało się pod względem spławu towarów[147]. W życiu gospodarczym miasta ważną rolę odgrywały takżetargi oraz sześciokrotnie w rokujarmarki, na które mieszczanie otrzymali przywileje królewskie[154].
Duże znaczenie dla rozwoju przemysłu i handlu ukierunkowanego na Europę Zachodnią miała budowaKanału Bydgoskiego w 1774[156] W końcu XVIII w. przepływało nim ok. 1000 łodzi i tratew rocznie, a w połowie XIX wieku już osiem razy więcej[157]. Bydgoszcz była pośrednikiem w dostawie drewna i zboża zKrólestwa Kongresowego oraz maszyn i wyrobów przemysłowych zNiemiec[158]. Z kolei włączenie miasta do sieci kolejowej w 1851[159] zadecydowało o zaistnieniu w Bydgoszczy rewolucji przemysłowej, która całkowicie zmieniła jego oblicze w II połowie XIX w. i doprowadziła do metropolizacji Bydgoszczy[160]. Ranga kolei w Bydgoszczy była bardzo duża. Tutaj znajdowała sięDyrekcja Kolei Wschodniej zarządzająca siecią odBerlina poKłajpedę[161] oraz siedzibawarsztatów kolejowych, największych we wschodnich prowincjach Niemiec[162]. W XIX wieku Bydgoszcz dzięki rozwojowi komunikacji wodnej, kolejowej i przemysłu rozwijała się najszybciej spośród miastzaboru pruskiego[160]. Przez cały XIX wiek szczególne znaczenie miał w Bydgoszczy przemysł maszyn i urządzeń do obróbki drewna i maszyn rolniczych oraz przemysł spożywczy. Wiele powstałych wtedy przedsiębiorstw istnieje do dziś[160] np.Bydgoska Fabryka Narzędzi „Befana” (1852),Zakład Sygnałów Kolejowych Fiebrandta (1864),Fabryka Obrabiarek do Drewna (1865),Fabryka Maszyn Löhnerta (1868),Fabryka Mebli Ottona Pfefferkorna (1884),Rzeźnia Miejska (1890)[163] i wiele innych.
Na szczególną uwagę zasługuje rozwój od lat 70. XIX w.przemysłu drzewnego[164]. Wielkie ilości drewna spławiane zKrólestwa KongresowegoWisłą doGdańska iKanałem Bydgoskim do centralnych Niemiec sprzyjały powstaniu w Bydgoszczy w latach 90. XIX w. zespołu przedsiębiorstw (tartaków, stolarni, fabryk mebli, sklejek, opakowań drewnianych) położonych wzdłuż nabrzeży dolnej Brdy, które zapoczątkowały wschodnią dzielnicę przemysłową[160]. Rozwojowi tej dziedziny gospodarki sprzyjała regulacja Brdy (1879) i budowaportu drzewnego w Brdyujściu,regulacja Wisły (1880–1892)[165], a w 1890 powstanie przedsiębiorstwaŻegluga Bydgoska[166].
Istotny wpływ na rozwój bydgoskiego przemysłu miała rozbudowaGdyni oraz budowamagistrali węglowej Śląsk-Gdynia, której węzeł i dyrekcja zlokalizowana była w Bydgoszczy[176]. Bydgoszcz wyróżniała się gospodarczo w regionie „Wielkiego Pomorza”. W 1930 r. wartość wykupionych świadectw przemysłowych była dwa razy większa, niż wToruniu,Grudziądzu iWłocławku razem wziętych[167]. W dwudziestoleciu międzywojennym istotnym działem gospodarki Bydgoszczy był także handel, prowadzony zarówno wodą (Kanał Bydgoski,Wisła), jak i koleją (magistrala węglowa). W 1925 otwarto w Bydgoszczy Giełdę Drzewną jedyną w kraju, a w 1933 r. Giełdę Zbożowo-Towarową, której obroty stawiały ją na trzecim miejscu w kraju (po Poznaniu i Lwowie, a przed giełdą warszawską)[167].
W czasieII wojny światowej Niemcy zbudowali pod miastem wPuszczy Bydgoskiej zakład produkcji materiałów wybuchowych i elaboracji amunicjiDAG Fabrik Bromberg, którego powierzchnia sięgała 23 km²[177]. W 1946 w uznaniu bohaterskiej postawy mieszkańców podczas II wojny światowej miasto odznaczonoOrderem Krzyża Grunwaldu III klasy[178]. W okresie powojennym wPRL przemysł został odbudowany i w mieście działało wiele zakładów przemysłowych. W latach 50. XX w. wykorzystano infrastrukturę niemieckiej fabryki do uruchomienia w tym miejscu Zakładów Chemicznych (Zachem iNitrochem) wytwarzających produkty chemii organicznej i nieorganicznej oraz materiały wybuchowe dla wojska. Od tego czasu był to największy zakład w mieście dystansującyWarsztaty Kolejowe. Ponadto funkcjonowały w mieście inne przedsiębiorstwa wojskowe:Zakłady Elektromechaniczne „Belma”[179] produkujące miny i zapalniki orazWojskowe Zakłady Lotnicze nr 2 specjalizujące się w remoncie i modernizacji samolotów bojowych. Charakterystyczną cechą industrializacji miasta w latach powojennych było opieranie się na istniejących i posiadających dobre tradycje przemysłach i zakładach pracy: chemicznym, elektrotechnicznym, elektromaszynowym, odzieżowym, skórzanym, drzewnym, spożywczym[180]. Miasto stało się centrum produkcjirowerów w Polsce. Specyfiką polityki gospodarczej państwa prowadzonej w Bydgoszczy była rozbudowa i modernizacja istniejących zakładów o wieloletnich tradycjach, nie zaś jak w wielu ośrodkach w kraju budowa od podstaw nowych wielkich zakładów przemysłowych, tzw. „budów socjalizmu”[180]. Rozpoczęto również proces dyslokacji zakładów z centrum miasta do dzielnic składowo-przemysłowych:Osowej Góry na zachodzie orazBydgoszcz Wschód,Siernieczek iZimne Wody na wschodzie miasta[181]. Jednym z ważniejszych osiągnięć przemysłu bydgoskiego było wyprodukowanie w 1958 przezZakłady Radiowe Unitra-Eltra pierwszego w Polsce miniaturowego odbiornika radiowego, w którym tradycyjnelampy zostały zastąpionetranzystorami[182]. W latach 70. największymi producentami na rynek i eksport, niejako wizytówkami miasta były m.in.:Zakłady Rowerowe Romet, Zachem,Eltra,Telfa,Pollena,Modus,Kobra[180]. W mieście istniały takżeZakłady Naprawcze Taboru Kolejowego,Pomorskie Zakłady Budowy Maszyn „Zremb-Makrum”,Stomil Bydgoszcz orazZakłady Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych[183].
W 2013 w Bydgoszczy zatrudnionych było 117 tys. osób, co stanowiło 27% zatrudnionych wwojewództwie kujawsko-pomorskim[184].Stopa bezrobocia wynosiła 8,8%, wobec 13,4% w kraju i 18,1% w regionie[139]. W 2013 co trzecia oferta pracy w województwie dotyczyła pracodawcy z Bydgoszczy[184]. W mieście funkcjonowało 43,4 tys.podmiotów gospodarczych, z tego jedynie 2% wsektorze publicznym. Najwięcej w sekcji handel i naprawy (26%), budownictwo (10%), działalność naukowo-techniczna (10%) i przetwórstwo przemysłowe (9%)[136].Według sekcjiPKD 2007 w Bydgoszczy prowadziło działalność 31 tys.osób fizycznych, 12,4 tys.osób prawnych, 350 jednostek samorządowych[185]. W podziale na formy prawne funkcjonowały 3przedsiębiorstwa państwowe, 115spółdzielni, 1085fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych oraz 4,4 tys.spółek handlowych, w tym 563 z udziałem kapitału zagranicznego[139]. 96% podmiotów gospodarczych tomikroprzedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 10 osób. Prawie 2 tys. firm zatrudniało od 10 do 250 osób, 53 – w zakresie 250-1000 osób, a 14 – powyżej 1000 osób[185]. W 2013 przychody ze sprzedaży produktów i usług (bez sekcji handel i naprawy) wynosiły w Bydgoszczy 12,4 mld zł, z czego 70% wartości przypadało na przemysł, a 10% –budownictwo[139]. W strukturze produkcji sprzedanej przemysłu największy udział mają wyroby ztworzyw sztucznych i gumy (17%), artykuły spożywcze (12%), wyroby z metali (11%),papier i wyroby z papieru (7%), maszyny i urządzenia (5%) oraz meble (4%)[139].
Największymi płatnikami podatku CIT za rok 2013 były przedsiębiorstwa: Bank Pocztowy, NeuPack Polska (należące od 1995 do austriackiego koncernu Mayr-Melnhof Bydgoskie Zakłady Opakowań Drukowanych), Miejskie Wodociągi i Kanalizacja, Miejskie Zakłady Komunikacyjne, Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2, Frosta, Supravis Group (wywodząca się z firmy PPH Gąsior), Polmass, ZETO oraz PESA[188].
W Bydgoszczy czynnych jest nadal szereg przedsiębiorstw z tradycjami, sięgającymi XIX wieku orazdwudziestolecia międzywojennego, m.in.:
Na uwagę zasługuje rozwijający się sektor nowoczesnych usług, do których zalicza się przede wszystkim: finanse i księgowość, usługi informatyczne, obsługę klienta, zarządzanie zasobami ludzkimi, zarządzanie zaopatrzeniem, dokumentacją, dostawami, badania i rozwój, usługi prawne[209]. W Bydgoszczy znajduje się szereg międzynarodowych przedsiębiorstw typuBusiness Process Outsourcing (BPO) oraz Shared Service Center (SSC), będących liderami tej branży w kujawsko-pomorskim. Według opracowania Kujawsko-Pomorskiego Centrum Obsługi Inwestora są to m.in.[209][210]:Atos Origin,Alcatel-Lucent,JPMorgan Chase, Teleplan Polska, Jabil Global Services, Mobica Limited, Genesys,Asseco Poland, Sunrise System,Bazy i Systemy Bankowe,TELDAT, Postadata i inne[211].
W mieście funkcjonują również centra rozliczeniowo-finansowe, np. Livingston International, Centrum Operacyjne GrupyBanku Pocztowego, Centralny Ośrodek RozliczeniowyPoczty Polskiej[209]. W 2014 w sektorze BPO/SSC w Bydgoszczy pracowało ponad 7 tys. osób, z czego ponad 70% w szeroko rozumianej branży informatycznej. Do tego należy doliczyć ponad 1 tys. pracowników w dziedzinie finansów i rachunkowości oraz niespełna 0,5 tys. pracownikówcall center[211].
Natomiast przykładami lokalnych marek gospodarczych oprócz tramwajówPESA i słodyczyJutrzenka są m.in. wyroby cukiernicze Sowa znane w kraju i w Europie, marka handlowaOponeo.pl znana ze sprzedaży opon na rynku polskim i europejskim,Bydgoskie Meble – marka obecna w Polsce i Niemczech od końca XIX wieku, wielokrotnie nagradzana[216], marka odzieży Quiosque znana na terenie całego kraju[216], Vivid Games – marka gier mobilnych znana na świecie[216].
W Bydgoszczy funkcjonuje ponad 550 spółek z udziałem kapitału zagranicznego[136], co stanowi ok. 30% potencjału regionu, a licząc zpowiatem – blisko 40%. Swoje przedsiębiorstwa posiadają tutaj korporacje produkcyjne, m.in.:Unilever,Tele-Fonika Kable,Grupa Atlas,Mlekpol, IMS Group, Grupa Pilkington, Tyco, Lexel A/S, Schieder, MMP Neupack, Prettl, Bierbaum, Frosta, Helvetia Furniture, SPX, OKT, Global Malt, East Pack, Wentworth, jak i usługowe: Grupa EnergetycznaEnea,Schenker,Polska Grupa Farmaceutyczna,Nokia,Atos IT Services, Livingston International, Teleplan, Jabil, Mobica, Sunrise System,Metro AG, Grene, Cogifer,Asseco, Dräger Medical i wiele innych[211].
Od 2004 w Bydgoszczy funkcjonujeBydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny o powierzchni 283 ha[218]. Jest to przestrzeń atrakcyjna dla prowadzenia działalności gospodarczej z uwagi na ulgi w podatkach, ochronę, dostępne media i tereny, bliskość szlaków komunikacyjnych: kolejowejmagistrali węglowej,DK5,DK10,portu lotniczego z terminalem cargo i rejsami lotniczymi doportów przesiadkowych. W BPPT na terenie 46 ha utworzona została podstrefaPomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej[211]. W ramach przyjaznej inwestorom polityki władz miejskich, w Bydgoszczy obowiązuje zwolnienie z podatku od nieruchomości dla nowych inwestycji, w których utworzono nowe miejsca pracy[211]. W 2015 w BPPT funkcjonowało 61 przedsiębiorstw zatrudniających ok. 2 tys. osób[139].
Oddzielnym zagadnieniem jest rozwój centrów biurowo-biznesowych wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa z branży informatycznej i firmy rozliczeniowo-finansowe. Nowe centra biurowe, rozwijające się po 2010, to: Biznes Park Kraszewskiego 1, Bydgoskie Centrum Biznesu, SCANPARK Business Center, Your Office, ML Office, F262.
W Bydgoszczy funkcjonuje szereg instytucji tzw. otoczenia biznesu, wspierających rozwój przedsiębiorczości oraz zrzeszających przedsiębiorców. W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało szereg instytucji finansowych o zasięgu regionalnym[209], 230 kancelarii prawnych, 21 firmleasingowych, 13domów maklerskich, 247 biur rachunkowych, 17 wypożyczalni samochodów osobowych, 24 izb i organizacji gospodarczych, 10 instytucjitargowych z 14 imprezami targowymi[139].
Najstarszą placówką w Bydgoszczy związaną z szeroko pojętymi finansami byłamennica (1594–1688), która od 1627 do 1644 była jedynym tego typu czynnym zakładem wKoronie Polskiej[225]. Do napędu urządzeń bydgoskiej mennicy szeroko wykorzystywano wodną siłę napędową nurtu rzekiMłynówki, co na równi z dogodnym położeniem Bydgoszczy przy wodnym szlaku komunikacyjnym (Brda, Wisła) przyczyniło się do rozwoju zakładu[226]. Do 1601 mennica działała jako prywatny zakładStanisława Cikowskiego, podkomorzego krakowskiego i generalnego administratora ceł koronnych[227]. Od 1613 była już mennicą królewskąZygmunta III Wazy (jedną z czterech obok mennic w Olkuszu, Gdańsku i Warszawie). W 1632 zakład przekształcono w mennicę koronną, zarządzaną przezpodskarbiego koronnego[228]. Popotopie szwedzkim w bydgoskiej mennicy wybijano masowo pierwsze monety polskie nazywane złotówkami –tymfyJana Kazimierza (1663–1666), których różnica między wartością nominalną, a faktyczną miała służyć finansowaniu skarbu królewskiego. W tym samym czasie w podobny sposób wybijano również masowoszelągi miedziane (boratynki)[229]. W XVII wiekumennica bydgoska była porównywalna z najlepszymi zakładami europejskimi. W 1621 wybito w niej największe do dzisiaj złote monety w Europie – 100dukatów Zygmunta III Wazy[230].
Natomiast pierwsza instytucja o charakterzebanku została założona w Bydgoszczy w 1787 r.[231]W połowie XIX wieku w Bydgoszczy istniała m.in. filia pruskiego Banku Królewskiego wBerlinie z siedzibą przyul. Długiej 52. W latach 1863–1866 dla tej instytucji zbudowanoneorenesansowybudynek w administracyjnej części miasta przyul. Jagiellońskiej według proj. arch. Hermanna Cuno[232]. W XIX i początku XX wieku naPomorzu i wWielkopolsce dominowały banki niemieckie, w tymOstbank für Handel und Gewerbe z siedzibą w Bydgoszczy. Funkcjonowało także 5 banków polskich.
Wokresie międzywojennym liczba banków w Bydgoszczy kształtowała się w granicach 17-26 (w tym 4-6 niemieckich). Wśród banków miejscowych wyróżniały się Bank Dyskontowy Towarzystwo Akcyjne,Bank Bydgoski (do 1929 – Komunalna Kasa Oszczędności) oraz Niemiecki Bank Ludowy[233]. Natomiast siedzibę dawnego Banku Królewskiego w Berlinie przy ul. Jagiellońskiej zaadaptowano dlaBanku Polskiego w Warszawie[234]. W 1925 r. gmach rozbudowano według proj. arch. Z. Mączyńskiego z Warszawy[235].
Po wojnie w budynku zlokalizowano oddziałNarodowego Banku Polskiego. W 1954 r. były już w Bydgoszczy trzy oddziały NBP, które zajmowały m.in. budynki przy ul. Jagiellońskiej 4 i 8[236]. Po reformie bankowości przeprowadzonej w 1969 r. I oddziałowi NBP w Bydgoszczy przypadła rola kontroli i finansowania (w skali krajowej) drobnego handlu, przemysłu, gospodarki komunalnej i mieszkaniowej[234]. W 1974 r. NBP założył w Bydgoszczy przedsiębiorstwo informatyczneBazy i Systemy Bankowe, producenta kompleksowych rozwiązań informatycznych dla instytucjiSkarbu Państwa oraz administracji publicznej.
Po 1989 NBP pozostał w rolibanku centralnego, podczas gdy otwarto rynek dlabanków komercyjnych. W latach 90. XX w. w Bydgoszczy zaistniał „boom bankowy”, który charakteryzował się otwarciem kilkudziesięciu oddziałów banków komercyjnych i powstaniem kilku rodzimych. Nowo wzniesionasiedziba mBanku w Bydgoszczy w formie „nowych spichrzy” uzyskała tytuł najpiękniejszego budynku użyteczności publicznej w Polsce lat 90. XX wieku[237].
Kujawsko-Pomorski Urząd Skarbowy, Grunwaldzka 50 – obsługuje duże podmioty gospodarcze z całego województwa, istnieją także 3 miejskie oddziały urzędu skarbowego
ZUS, Świętej Trójcy 33 – oddział w Bydgoszczy, z inspektoratami w Bydgoszczy, Inowrocławiu, Nakle, Sępólnie, Świeciu, Tucholi, Żninie
KRUS, Wyczółkowskiego 22 – Oddział Regionalny w Bydgoszczy, z placówkami terenowymi w całym województwie pluspowiat chojnicki
Centrum Handlowe Rondo (1998) – 60 tys. m², w tym hala hipermarketu ok. 8 tys. m², trzypoziomowa galeria z parkingiem podziemnym i hipermarketemAuchan oraz 46 butikami z częścią gastronomiczną (m.in.McDonald’s)[241]
Centrum HandloweTesco (2000) – hala sprzedaży ok. 10 tys. m², butiki, jedyne w Bydgoszczy otwarte 24 h[242]
Centrum HandloweAuchan (2001) – 17,6 tys. m² (hipermarket 11,5 tys. m² – największa powierzchnia w Bydgoszczy, galeria handlowa 6,1 tys. m² – 46 butików), parking naziemny, w pobliżuLeroy Merlin,Decathlon iIkea[243]
Galeria Pomorska (2003, rozbudowa 2014) – 76 tys. m², w tym 8 tys. m² to hala sprzedażyCarrefour; dwupoziomowa galeria liczy około 150 butików, kręgielnię, multipleksHelios, część restauracyjną i rozrywkową oraz parking naziemny i wielopoziomowy[244]
Focus Mall (2006) – czteropoziomowa galeria handlowa (90 tys. m²) ze 150 butikami, multipleksemCinema City i dwupoziomowym parkingiem na dachu[246]
Dom Mody Drukarnia (2007) – sześciokondygnacyjna galeria handlowa (w tym 3 kondygnacje handlowe, 3 to parkingi) o powierzchni 25 tys. m² w centrum miasta przy ul. Gdańskiej[247]
Galeria Fordon (2008) – czterokondygnacyjna galeria handlowa o pow. 7 tys. m² i ok. 18 butikami[248]
Centrum Handlowe Zielone Arkady (2015) – czteropoziomowa galeria handlowa największa w województwie (115 tys. m²) z 200 butikami, częścią rozrywkową i 6-kondygnacyjnym parkingiem[249]
Tradycyjną rolę handlową spełnia także centrum miasta z ulicami handlowymi:Gdańską,Dworcową,Długą,Śniadeckich, lecz po 2000 r. ich rolę przejmują w coraz większym stopniu galerie handlowe.
Rozwój historyczny Bydgoszczy ściśle związany jest z jej korzystnym położeniem na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych. W okresie prehistorycznym i staropolskim najważniejsze znaczenie miał kierunekpołudnikowy. Rozwój osady umożliwiło położenie naszlaku bursztynowym, a później na lądowym szlaku śląsko-pomorskim. Wyrazem dużego znaczenia komunikacyjnegogrodu bydgoskiego była budowa przed 1250 stałegomostu przez Brdę, gdzie pobierano opłaty celne. W wiekach XIV–XVII kluczowym czynnikiem miastotwórczym Bydgoszczy był rozwój handlu zbożem i drewnem na wodnym szlakuWisły doGdańska. Wiąże się z tym budowa licznychspichlerzy w mieście, powstanie najstarszego na terenieKorony cechu szyprów oraz wzrost liczby mieszkańców.
Po zagarnięciu miasta przezPrusy w 1772 i budowieKanału Bydgoskiego (1774) większego znaczenia nabrał kierunek równoleżnikowy. Śródlądowadroga wodna Wisła-Odra stała się konkurencją dla transportu morskiego przez Gdańsk. Przez cały wiek XIX i początek XX w. przewóz towarów rzekami osiągał w Bydgoszczy swoje apogeum. Na początku XX w. przezKanał Bydgoski przechodziła jedna trzecia całego dowozu drewna doNiemiec, a nad Brdą powstałport rzeczny ze stocznią oraz jeden z największych w Niemczechportów drzewnych. Od 1851 nowym czynnikiem miastotwórczym stała się dla Bydgoszczy kolej, z uwagi na lokalizację węzłaPruskiej Kolei Wschodniej. W 1862 zbudowanoKolej Warszawsko-Bydgoską, która do 1877 (otwarciaKolei Nadwiślańskiej) stanowiła jedyne połączenie północnych Niemiec zRosją. Przez 20 lat do lat 70. XIX wieku Bydgoszcz była między Poznaniem a Gdańskiem jedynym tak dużym węzłem kolejowym, przez który przechodził w całości tranzyt zKrólestwa Kongresowego, Rosji,Królewca i Gdańska do Berlina.
W 1849 zlokalizowano w mieście pierwszą w Europie i na świecie państwowąDyrekcję Kolei, która stała się najbardziej prestiżową instytucją, jaka została zlokalizowana w Bydgoszczy w XIX wieku. Do 1895 dyrekcja zarządzałaPruską Koleją Wschodnią, obejmując swym zasięgiem prowincje:Prusy Zachodnie,Prusy Wschodnie,Poznańskie iPomorze Zachodnie. Dodatni wpływ kolei dotyczył zarówno rozwoju przemysłu i handlu w Bydgoszczy w okresie rewolucji przemysłowej (m.in. powstały najstarsze w Polsce Warsztaty Naprawy Kolei, dziśholding Pesa), jak również rozwoju budownictwa mieszkaniowego (Śródmieście). Do 1914 wzniesiono w Bydgoszczy 10mostów na Brdzie i Kanale Bydgoskim oraz najdłuższy wNiemczech kratownicowymost przez Wisłę o długości 1,35 km. Po powrocie Bydgoszczy do Polski w 1920 ponownego znaczenia nabrał południkowy kierunek komunikacyjny. W 1933 Bydgoszcz stała się węzłem i siedzibą dyrekcjimagistrali węglowej Śląsk-Gdynia – największej inwestycji transportowej II Rzeczypospolitej. Oprócz tego nadal duże znaczenie miał transport wodny, a także podjęto przewozy lotnicze (loty cywilne do Warszawy, Lwowa i Wilna).
W okresie powojennym korzystne położenie komunikacyjne nadal przyczyniało się do rozwoju miasta. Jednakże w nowym układzie granic Polski, osłabiona została rola Bydgoszczy jako bezpośredniego zaplecza komunikacyjnego Gdyni i Gdańska. W konsekwencji w latach 70. planowanąautostradę A1 odsunięto od Bydgoszczy na rzecz Torunia, mimo że wymagało to budowy dwóch przepraw przez Wisłę w odległości zaledwie 50 km. W latach 60. powstała południowa obwodnica drogowa miasta, zmodernizowano linie kolejowe oraz miejski układ komunikacyjny. Kolejowamagistrala węglowa nadal spełniała funkcję głównej tranzytowej linii towarowej służącej do zaopatrywania portów Trójmiasta. Mimo że spadło znaczenie gospodarczedrogi wodnej Wisła-Odra, w Bydgoszczy istniało jedno z większych w Polsce przedsiębiorstw żeglugowych „Żegluga Bydgoska”. Przez cały okres powojenny prowadzono połączenia lotnicze z Gdańskiem iWarszawą, a w 2000 r. wprowadzono połączenia międzynarodowe.
Bydgoszcz położona jest na trasie paneuropejskiego korytarza transportowego VIa, którym przebiega trasa europejskaE261. W Rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie sieci autostrad i dróg ekspresowych przewiduje się poprowadzenie przez Bydgoszcz dwóchdróg ruchu szybkiego. Przez miasto przebiegają:
S5E261 – oddany do użytku w 2020 r. odcinek jest zachodnią obwodnicą Bydgoszczy i prowadzi od węzła „Bydgoszcz Błonie” do węzła „Bydgoszcz Północ”. Tym samym wyprowadza on ruch tranzytowy z centrum miasta i usprawnia ruch doPoznania iWrocławia w ramach trasy europejskiejE261 (odcinek od węzła „Bydgoszcz Błonie” do węzła „Bydgoszcz Zachód” ma wspólny przebieg z drogą ekspresowąS10)
S10 – od 2008 istnieje odcinek na południowej i zachodniej obwodnicy miasta od węzła „Bydgoszcz Południe” do węzła „Bydgoszcz Zachód” (odcinek od węzła „Bydgoszcz Błonie” do węzła „Bydgoszcz Zachód” ma wspólny przebieg z drogą ekspresowąS5)
Natężenie ruchu na wjazdach i wyjazdach z miasta wynosi 98,6 tys. pojazdów na dobę (pomiar ruchu z 2005), w tym 13,5% pojazdów ciężkich. Tranzyt na wylotach wynosi ok. 30% ruchu całkowitego, co znaczy, że większość kierowców znajduje w Bydgoszczy punkt docelowy. Spośród 9 głównych dróg wylotowych z Bydgoszczy, największy ruch dobowy pojazdów stwierdzono na wylocie południowym i północnym (droga krajowa nr 5, 20 tys., pomiar ruchu z 2005)
W latach 2006–2007 dokonano przebudowy do parametrów drogi ekspresowej 5-km odcinka5 i25 Bydgoszcz-Stryszek. Powstały dwa bezkolizyjne węzły: „Lotnisko” i „Bydgoszcz Południe”. W latach 2008–2010 powstał 11-km dwujezdniowy odcinekS5 iS10 na południowejobwodnicy miasta wraz z węzłem „Bydgoszcz Błonie”. W 2015 rozstrzygnięto przetarg na budowę S5, łączącej Bydgoszcz zGnieznem iPoznaniem, a na północy zA1 (E75). W grudniu 2019 oddano do użytku północny odcinek obwodnicy drogi ekspresowej S5 od węzła „Bydgoszcz Północ” do węzła „Bydgoszcz Opławiec”. W roku 2020 oddano do użytku zachodnią obwodnicę miasta w ciągu drogi S5 i S10, dzięki której powstało obejście miasta i wyprowadzenie ruchu tranzytowego w ciągudrogi krajowej nr 5 w ramach Europejskiej trasyE261.
Linie131 i201 znajdują się w VI paneuropejskim korytarzu transportowym oznaczonym numerem C-E65. Są one jedynymi liniami kolejowymi wregionie kujawsko-pomorskim o znaczeniu międzynarodowym, ponieważ ujęto je w umowie europejskiej AGTC o Ważniejszych Międzynarodowych Liniach Tranzytu Kombinowanego i Obiektach Towarzyszących. Koncentrują one ruch pasażerski (nr 131) i towarowy (nr 201) w kierunku północ-południe. Linianr 18 umożliwia natomiast transport w kierunku wschód-zachód-południe. Wszystkie linie na terenie miasta są zelektryfikowane, z wyjątkiem linii nr209 i356.
Linia kolejowa z Bydgoszczy do Poznania przez Inowrocław oraz z Bydgoszczy do Gdańska przez Tczew została wyremontowana i obecnie pociągi poruszają się po tej linii z prędkością 120 km/h. Od czerwca 2013 część trasy Poznań – Gdańsk jest przystosowana do prędkości 140–160 km/h (odcinki Bydgoszcz-Laskowice Pomorskie – Tczew i Poznań – Gniezno-Bydgoszcz). Docelowy czas jazdy dla najszybszych pociągów z Bydgoszczy do Gdańska będzie wynosił 1 h 20 min, a do Poznania 1 h 24 min. A z Gdańska do Poznania w 2 h 45 min.
W Bydgoszczy mają siedzibę także ogólnopolskie organizacje związane z kolejnictwem: Ogólnopolskie Stowarzyszenie Samorządów na Rzecz Kolei Lokalnych oraz Polska Izba Producentów Urządzeń i Usług na Rzecz Kolei[259], a takżeIzba Tradycji Bydgoskich Dróg Żelaznych przy dworcuBydgoszcz Wschód, prowadzona przez Bydgoskie Towarzystwo Przyjaciół Kolei[260].
Lotnisko w Bydgoszczy zostało zbudowane w czasach I wojny światowej, a weszło do użytku cywilnego w 1929[263]. Posiada utwardzonądrogę startową o wymiarach 2500 × 60 m i jest9. najruchliwszym portem lotniczym kraju. Od 2004 posiada nowoczesny terminal pasażerski. W 2015 odprawiono w porcie 341 tys. pasażerów[139], w roku 2019 425 tys. pasażerów[264]. Od 2013 port jest włączony do transeuropejskiej sieciTEN-T[265].
Bydgoszcz posiada również drugie lotnisko,Bydgoszcz-Biedaszkowo (kod ICAO: EPBD), będące w posiadaniu Aeroklubu Bydgoskiego i lotnisko lotnictwa ogólnego. Lotnisko znajduje się w tym samym kompleksie coMiędzynarodowy Port Lotniczy, z oddzielnym dojazdem i wejściem głównym od stronyBiedaszkowa. Lotnisko posiada nieczynną betonowądrogę startową na kierunku 13/31 o wymiarach 1000 × 50 metrów. Używane są oboczne pasy trawiaste o wymiarach 650 × 100, 650 × 100 i 590 × 100 m. Współrzędne geograficzne lotniska (środek nieczynnego betonowego pasa):53°06′11″N17°57′20″E/53,10305617,955556.
W maju każdego roku (od 2007) na terenieWojskowych Zakładów Lotniczych nr 2 odbywają się targi techniki lotniczejAir Fair połączone z wystawą, dotyczącą zarówno lotnictwa cywilnego i turystycznego, wojskowego oraz szybownictwa[267]. Lista wystawców w 2015 r. sięga ok. 120 podmiotów, a jeden dzień przeznaczony jest na bezpłatne zwiedzanie wystaw.
Przez terytorium miasta przepływają trzy skanalizowane cieki, którymi możliwy jest transport wodny – zarówno o charakterze gospodarczym, jak i turystycznym:Wisła (14,4 km),Brda (skanalizowane 14,4 km) orazKanał Bydgoski (6,5 km).
Bydgoszcz należy do pionierów wśród miast polskich w zakresie rewitalizacji i przywracania mieszkańcom terenów nadrzecznych[269]. Obecne wykorzystanie gospodarcze dróg wodnych w obrębie Bydgoszczy jest niewielkie (na Brdzie istnieje od 1879port drzewny, a od 1897port rzeczny, w którym apogeum przeładunków sięgało 2 mln ton towarów rocznie[270]), natomiast co roku wzrasta ich znaczenie turystyczne. Od 2005 na Brdzie kursujeBydgoski Tramwaj Wodny o charakterze środka komunikacji publicznej (z rozkładem jazdy i biletami ZDMiKP). Oprócz tego dostępne do wynajęcia są jednostki pasażerskie,jachty oraz domy na wodzie (produkowane w Bydgoszczy). Na terenie miasta znajduje się 5przystani żeglarskich, 6wioślarskich i 7kajakarskich[271] – wiele z nich posiada tradycje i architekturę z początku XX w. i dwudziestolecia międzywojennego.Tor regatowy w Brdyujściu jest jednym z krajowych centrów sportów wodnych. W 2009 oddano do użytkumarinę Gwiazda naKanale Bydgoskim, aPrzystań Bydgoszcz od 2012 oferuje wynajemkajaków, łodzi,rowerów wodnych imotorówek, którymi można pływać w centrum miasta podziwiając jegowaterfront. WBydgoszczy-Janowie znajduje się stanicaPTTK, gdzie kończą się zwyczajowo spływy kajakoweBrdą zBorów Tucholskich. Od 2000 roku realizowane są kolejne programy „Przywracania miastu rzeki Brdy”, „Rewitalizacji i RozwojuBydgoskiego Węzła Wodnego”, „RewitalizacjiWyspy Młyńskiej”, „Rewitalizacji bulwarów i nabrzeżyBrdy orazKanału Bydgoskiego”, „RewitalizacjiStarego Fordonu wraz z zagospodarowaniem bulwaru nad Wisłą”[272]. Wydane na te cele środki sięgają setek mln zł, a efekty widoczne są dla mieszkańców i turystów w postaci kilometrów przebudowanych nabrzeży, bulwarów, wyremontowanych mostów, śluz, jazów, budowy nowych obiektów hydrotechnicznych np. kaskadMiędzywodzia oraz oczyszczonej wody w Brdzie, w której nawet w centrum miasta można swobodnie zażywać kąpieli.
W Bydgoszczy od 1 stycznia 2018 ma siedzibęregionalny zarząd gospodarki wodnej odpowiedzialny za rejon wodnyNoteci (w tymKanał Bydgoski)[273]. Pod RZGW w Bydgoszczy funkcjonują Zarządy Zlewni: wInowrocławiu iPile. W Bydgoszczy funkcjonuje równieżUrząd Żeglugi Śródlądowej (jeden z 8 w kraju)[274], którego rejon działania od 2018 roku obejmuje Wisłę na całym jej odcinku. W ramach nowej struktury urzędy żeglugowe w Warszawie i Krakowie są delegaturami UŻŚ w Bydgoszczy[275][276]. W mieście zlokalizowany jest również Oddział Rejonowy Kujawsko-Pomorskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych, który obejmuje większość terenu województwa kujawsko-pomorskiego (po lewej stronie Wisły).
Obsługę transportu zbiorowego w Bydgoszczy, na zlecenie ZDMiKP, świadczy kilka firm. Wiodącym przewoźnikiem są Miejskie Zakłady KomunikacyjneMZK Bydgoszcz. Linie miejskie obsługuje równieżMobilis. Pozostali przewoźnicy uruchamiają kilka linii miejskich (mikrobusy) oraz kilkanaście podmiejskich.W Bydgoszczy w ramach komunikacji miejskiej funkcjonuje 47 linii autobusowych oraz 10tramwajowych, a takżeBydgoski Tramwaj Wodny.
Władze miasta stawiają na rozwój połączeń tramwajowych. W latach 2010–2012 wybudowano linię doDworca PKP, natomiast od stycznia 2016 funkcjonuje linia doFordonu. W 2021 otwarto odcinek torowiska na ul. Kujawskiej (łączący Górny Taras z centrum). Trwa budowa mostu tramwajowego Kazimierza Wielkiego. W marcu 2007 z bydgoskich ulic zniknęły autobusy marki Ikarus, zaś w 2008 pojawiły się dwa nowetramwaje niskopodłogowe z bydgoskich zakładówPesa. W kolejnych latach zakupiono kilkadziesiąt kolejnych tramwajów PESA Swing.
W 2015 w Bydgoszczy wyznaczonych i oznakowanych było 81 km dróg dla rowerów[139]. 1 kwietnia 2015 uruchomionoBydgoski Rower Aglomeracyjny z siecią 36 przystanków, a docelowo uwzględniający również część gmin:Osielsko,Białe Błota iDąbrowa Chełmińska[277]. System cieszy się bardzo dużą popularnością wśród społeczności bydgoszczan. W 2015 zanotowano 585 395 wypożyczeń, co stawia Bydgoszcz na 3. miejscu w kraju poWarszawie iWrocławiu, a pod względem częstotliwości wypożyczania roweru (średnio 8 razy dziennie) na 3. miejscu w Europie zaDublinem iBarceloną[278]
W 2013 w Bydgoszczy znajdowało się 748 km dróg, z czego 38 km przypadało nadrogi krajowe, 9 km nawojewódzkie, 160 km napowiatowe, a 541 km nagminne[139]. Tranzyt na kierunku wschód-zachód umożliwia południowaObwodnica miasta:10, częściowo przebudowana naS10 oraz80, natomiast przemieszczanie w kierunku – północ-południe przejmuje5, również częściowo przebudowana naS5. W 2013 roku 67% dróg miejskich posiadało nawierzchnię ulepszoną[139].
W kwietniu 2015 uruchomiono w Bydgoszczy System ITS (Intelligent Transportation Systems) – jeden z pierwszych w kraju miejskich inteligentnych systemów usprawniających warunki ruchu kołowego. System obejmuje centralną część miasta, gdzie notuje się największe natężenie ruchu drogowego oraz ul.Fordońską, aż dowiaduktów warszawskich. System pozyskuje dane z drogowych urządzeń pomiarowych, optymalizując pracę sterowników sygnalizacji świetlnych, nadając priorytet komunikacji zbiorowej. Udostępnia użytkownikom aktualne informacje na tablicach zmiennej treści i tablicach informacji pasażerskiej. Podaje również wykorzystanie miejsc parkingowych na terenieŚródmieścia oraz naprowadza kierowców na trasy alternatywne. Wartość przedsięwzięcia wyniosła 54 mln zł, z czego 85% uzyskano z funduszyUnii Europejskiej[281].
Największym z obiektów jestmost przez Wisłę im.Rudolfa Modrzejewskiego, który ma długość 1 km. Natomiast najstarszym zachowanym obiektem w oryginalnej formie są ceglane, łukowemosty kolejowe przez Brdę z 1851.
Od XIV wieku w Bydgoszczy istniałaszkoła parafialna, a w latach 1530–1725 trzyletnieBernardyńskie Studium Filozoficzne, którego jednym z wykładowców byłBartłomiej z Bydgoszczy – autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego[282]. Oprócz szkół zakonnych:karmelitów,bernardynów iklarysek od końca XVI wieku istniało w Bydgoszczy gimnazjum, zastąpione w 1637 przezkolegium jezuickie, którego gmach przyStarym Rynku (dzisiejszy ratusz) ufundowałkanclerz wielki koronny,starosta bydgoskiJerzy Ossoliński[283]. Po kasacie zakonu w 1780 kolegium przekształcono w szkołę realną, od 1808 szkołę departamentową, a w 1817 podniesiono ją do rangi Królewskiego Gimnazjum Klasycznego[284]. W tym czasie w mieście istniało równieżewangelickie seminarium nauczycielskie oraz szkoły prywatne i elementarne. W latach 1846–1914 wybudowano 8 nowych budynków szkolnych, a 2 rozbudowano. Wiele z nich służy do dziś mieszcząc najbardziej renomowane placówki szkolne i wydziały bydgoskich uniwersytetów. W 1914 funkcjonowało w mieście m.in. 14 szkół ludowych i kilkanaście średnich. Do szkół wyższego poziomu zaliczały się m.in.[285]:
Oprócz szkół państwowych funkcjonowały gimnazja prywatne, seminaria nauczycielskie oraz liczne szkoły zawodowe różnych typów i stopni, a także szkolnictwo wojskowe, artystyczne i muzyczne. OpróczBydgoskiego Konserwatorium Muzycznego w 1921 otwarto Bydgoską Szkołę Muzyczną, a w 1925Miejskie Konserwatorium Muzyczne[290]. Po II wojnie światowej znacznie rozbudowano bazę oświatową, m.in. do 1980 wzniesiono 41 nowych budynków szkolnych[180].
Oddzielne zagadnienie stanowią starania Bydgoszczy o powołanie w mieście uniwersytetu, które sięgają 1873[291]. W latach 1903–1906 ulokowano w BydgoszczyInstytuty Rolnicze, których strukturę zorganizowano na wzór uniwersytetu z czterema wydziałami:chemii rolnej,chorób roślin,higieny zwierząt imelioracji[292]. Po włączeniu Bydgoszczy doII RP, w 1920, nastąpił intensywny rozwój instytutu, który po 1927 r. stał się oddziałemPaństwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Jego działalność kontynuowano, a nawet poszerzono również po 1945. Drugą placówką stanowiącą w założeniu zalążekUniwersytetu Bydgoskiego byłaKrólewsko-Pruska Szkoła Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego (1911), podniesiona w 1916 do rangi akademii. W latach 1920–1923 działalność szkoły kontynuowano pod nazwąPaństwowa Szkoła Przemysłu Artystycznego[289]. Od 1920 funkcjonowała w Bydgoszczy takżeAkademia Rolnicza, przeniesiona później doCieszyna. Idea uniwersytecka doczekała się realizacji dopiero po II wojnie światowej, przy czym prowadziła poprzez naturalny rozwój miejscowego środowiska naukowego, skupionego od 1959 wBydgoskim Towarzystwie Naukowym. Sumaryczny potencjał czterech uczelni publicznych powstałych do 1990 można było porównać zUniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu. Gwałtowny wzrost liczby studentów, kadry naukowej oraz uczelni niepublicznych w Bydgoszczy rozpoczął się po przełomie politycznym w 1989. Mimo planów połączenia w jeden uniwersytet, w latach 90. XX w. uczelnie bydgoskie zdecydowały się rozwijać samodzielnie. W 2004 Akademię Medyczną przekształcono wCollegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, w 2005 powstałUniwersytet Kazimierza Wielkiego, a w 2006 Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy (od 2021Politechnika Bydgoska)
W Bydgoszczy działają cztery wyższe uczelnie publiczne, z których największą jestUniwersytet Kazimierza Wielkiego, na którym studiuje ponad 8 tys.studentów. Oferuje on 30 kierunków i ok. 60 specjalności[293] na pięciu wydziałach: Humanistycznym, Pedagogiki i Psychologii, Matematyki, Fizyki i Techniki, Nauk Przyrodniczych oraz Administracji i Nauk Społecznych.
Drugą pod względem liczby studentów (ponad 7 tys. w 2020), ale też i najstarszą (1951) jestPolitechnika Bydgoska im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich – największa i najbardziej utytułowana uczelnia techniczna w województwie. Oferuje 27 kierunków i ok. 100 specjalności na 7 wydziałach: Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Inżynierii Mechanicznej, Rolnictwa i Biotechnologii, Technologii i Inżynierii Chemicznej, Telekomunikacji, Informatyki i Elektrotechniki, Biologii i Hodowli Zwierząt, Zarządzania oraz w Instytucie Matematyki i Fizyki.
Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego to państwowa uczelnia artystyczna. Kształci przyszłych artystów muzyków, kompozytorów, instrumentalistów, wokalistów, dyrygentów, na 4 wydziałach: Kompozycji, Teorii Muzyki i Reżyserii Dźwięku, Instrumentalnym, Wokalno-Aktorskim oraz Dyrygentury Chóralnej i Edukacji Muzycznej.
Zakład Badawczy Przemysłu Piekarskiego, ul. Startowa 2
Bydgoszcz jest regionalnym ośrodkiem, w którym działalność prowadzi większość polskich stowarzyszeń naukowych. Wiele z bydgoskich oddziałów tych towarzystw ma zasięg obejmujący całyregion kujawsko-pomorski, a w niektórych przypadkach go przekracza. Geneza niektórych organizacji sięgaokresu międzywojennego, a nawetpruskiego (przed 1920). Niektóre z towarzystw prowadzą studia regionalno-historyczne. Wśród nich znajdują się najbardziej zasłużone dla miasta:Bydgoskie Towarzystwo Naukowe iTowarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. TMMB należy do najstarszych stowarzyszeń regionalnych w Polsce (zał. 1832).
W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało 8 żłobków, 83 przedszkola, 34 oddziały przedszkolne przy szkołach oraz 12 punktów przedszkolnych. Opieką objętych było w nich 11,7 tys. dzieci[136]. W 56 szkołach podstawowych uczyło się 17,5 tys. dzieci, a w 66 gimnazjach 9,2 tys. dzieci i młodzieży[136]. W mieście funkcjonowało 19 ponadgimnazjalnych szkół zawodowych, 29 liceów ogólnokształcących dla młodzieży i 17 dla dorosłych oraz 53 szkół policealnych dla młodzieży i dorosłych[136]. W bydgoskich gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych 52% młodzieży uczyło sięjęzyka angielskiego, a 40% –języka niemieckiego[185]. W latach 2008–2012 w Bydgoszczy świadectwo dojrzałości uzyskiwało średnio 2,4 tys. maturzystów[185].
Wśród zespołów szkół znajdują się m.in. mistrzostwa sportowego (3), specjalne (2), budowlana, spożywcza, chemiczna, mechaniczna (2), samochodowa, drzewna, ekonomiczno-administracyjna, elektroniczna, gastronomiczna, handlowa, medyczna i inne.
W Bydgoszczy funkcjonuje jedyna w regionie szkoła międzynarodowa, posiadająca uprawnienia do wystawiania świadectw uznawanych na całym świecie.International School of Bydgoszcz założona dla dzieci oficerów wojskNATO, kształci zarówno zagraniczne, jak i polskie dzieci[296].
W Bydgoszczy zlokalizowane jestKujawsko-Pomorskie Kuratorium Oświaty, Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli, Miejski Ośrodek Edukacji Nauczycieli w Bydgoszczy, Okręgowy Ośrodek Dokształcania Zawodowego, Bydgoski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli i Usług Oświatowych, Centrum Doskonalenia NauczycieliTowarzystwa Wiedzy Powszechnej i inne[297]
Uzupełnieniem oferty bydgoskich instytucji kultury jest działalnośćAkademii Muzycznej,Pałacu Młodzieży, młodzieżowych domów kultury, kilkunastu galerii sztuki, muzeów oraz stowarzyszeń i fundacji, których propozycje kulturalne łączą w sobie różne, często niekonwencjonalne dziedziny twórczości artystycznej. Do najbardziej znanych należąStowarzyszenie Artystyczne „Mózg”,Eljazz, Fundacja Kultury Yakiza oraz Art House[298].
W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało 34 bibliotek (z filiami), z których usług korzystało blisko 50 tys. osób. 51 tys. seansów kinowych obejrzało 762 tys. osób[136].Muzea bydgoskie w 2013 zwiedziło 83 tys. osób[136]. W ciągu 2012 roku 96 tys. osób wysłuchało koncertów w filharmonii, 71 tys. osób obejrzało spektakle operowe, a 24 tys. obejrzało sztuki teatralne[185].
W 2010 Bydgoszcz kandydowała do tytułuEuropejskiej Stolicy Kultury 2016[299]. Doświadczenia zebrane podczas opracowywania aplikacji zaprocentowały zakotwiczeniem procesu rozwoju miasta w kulturze i poprzez kulturę, co wyrażono podczas I Bydgoskiego Kongresu Kultury, obradującego w 2011.
Opera Nova, istniejąca od 1956. W 1974 rozpoczęła budowę gmachu, składającego się z trzech kręgów, położonego nad Brdą. W 2023 rozpoczęto budowę 4 kręgu. Opera Nova stała się kulturalna wizytówką Bydgoszczy na świecie. W bydgoskiej Operze odnosiły pierwsze sukcesy i zaczynały wielką karierę uznane dziśprimadonny, np.Barbara Zagórzanka iBożena Betley, jak też śpiewacy:Józef Stępień,Florian Skulski i inni. Gościli tu najwięksi artyści operowi krajowi, np.Antonina Kawecka,Teresa Żylis-Gara,Wiesław Ochman, jak też zagraniczni. Występowały tu także całe zespoły: Opery Wrocławskiej, Teatrów zLeningradu, Moskwy, Kijowa, Mińska i Fundacji Glubenkiana z Lizbony.
W Bydgoszczy działa również kilka teatrów prywatnych: „Obok”, „Yakiza”, Teatr tańca Rozruch, plastyczny, słowa, Salon Młodych Twórców, oraz działają teatry alternatywne m.in. Teatr Pantomimy Dar. Ponadto przy Szkole Aktorskiej im. A. Grzymały-Siedleckiego istniejeScena Prezentacji Teatralnych, która podejmuje szereg imprez ogólnopolskich: „Wiosna Teatralna”, „Peregrynacje z Melpomeną”, happeningi. W latach 1960–1986 funkcjonowała także druga scena teatralna:Teatr Kameralny, zaś od 2009Bydgoski Teatr Lalek Buratino. W 2015 zainicjowano powstanie Teatru Rozmaitości przyIV śluzie Kanału Bydgoskiego z widownią 650 miejsc[301].
Próby organizacji zawodowej orkiestry miejskiej podejmowano na początku XX wieku (niemieckieTowarzystwo Orkiestrowe, zał. 1898), a także w latach 1921–1922. Wokresie międzywojennym istniały w Bydgoszczy zespoły symfoniczne przy szkołach muzycznych, niemiecko-polska orkiestra teatralna (Deutsche Bühne) oraz kilkadziesiątorkiestr dętych amatorskich i zawodowych. Pierwsza Miejska Orkiestra Symfoniczna powstała w Bydgoszczy w 1936, kierowana przezAlfonsa Rezlera. Reaktywowana w 1945 została przekształcona w 1953 wOrkiestrę Symfoniczną Filharmonii Pomorskiej. Niezależnie od tego wizytówką artystyczną Bydgoszczy w latach 1946–1955 byłaOrkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Bydgoszczy, która tworzyła na żywo oprawę muzyczną dla audycjiPolskiego Radia. Kolejne orkiestry: symfoniczne, kameralne i dęte powstawały od lat 60. i związane były z rozwojem szkolnictwa średniego i muzycznego. W 2011 w Bydgoszczy funkcjonuje kilkadziesiąt orkiestr, z których kilka ma charakter zawodowy (Filharmonia, Opera, Akademia Muzyczna), a inne amatorskie zrzeszone są wPolskim Związku Chórów i Orkiestr.
Najstarszą i największą historyczną kolekcję książek stanowiBiblioteka Bernardynów w Bydgoszczy, założona w 1488[306]. W XIX wieku oprócz bibliotek urzędowych (poczta) i administracyjnych (rejencja) rozwijały się biblioteki naukowe, głównie należące do towarzystw niemieckich, np. Towarzystwa Technicznego, Przyrodniczego,Towarzystwa Historycznego Obwodu Nadnoteckiego, czy teżInstytutów Rolniczych (Centralna Biblioteka Rolnicza)[307]. W tym czasie powstawały również biblioteki przy szkołach średnich, garnizonowe, fachowe, w 1898 Biblioteka Ludowa, a w 1903 Biblioteka Miejska. Własne zbiory posiadały polskie stowarzyszenia kulturalne, oświatowe i rzemieślnicze. W 1867 Tomasz Śniegocki założył pierwszą polską księgarnię w mieście. W okresie międzywojennym powstała m.in. Biblioteka Lekarska (1921, największa na Pomorzu), biblioteka przyMuzeum Miejskim (1925), kolejne biblioteki wojskowe, szkolne i fachowe[307]. Po 1945 siedzibę w Bydgoszczy miał m.in. Wydział BibliotecznyInstytutu Bałtyckiego, a w 1959 założono bibliotekęBydgoskiego Towarzystwa Naukowego[307].
Najważniejszą organizacją prowadzącą działalność regionalną jestTowarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy powołane w 1923. Kontynuuje ono tradycje powstałego w 1832Towarzystwa Upiększania Miasta Bydgoszczy. TMMB wydaje wiele wydawnictw poświęconych miastu (m.in. monumentalny wielojęzyczny album „Bo to jest Bydgoszcz”, album „Papież Jan Paweł II w Bydgoszczy”, „Muzyczna Bydgoszcz” oraz periodyki: „Kronika Bydgoska” – od 1967 – i „Kalendarz Bydgoski” – od 1968), organizuje liczne koncerty, konkursy dla bydgoszczan, troszczy się o ochronę miejsc pamięci i zabytków. Za pomocą szkolnych kół popularyzuje wiedzę o tradycjach Bydgoszczy wśród młodych mieszkańców miasta. W Bydgoszczy funkcjonują także inne stowarzyszenia popularyzujące literaturę, sztukę oraz kulturę innych krajów i regionów świata, m.in.:Stowarzyszenie Pisarzy Polskich Oddział Bydgoszcz,Galeria Autorska Jana Kaji i Jacka Solińskiego[308][309][310][311][312][313][314][315][316][317], Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Francuskiej, Towarzystwo Polsko-Austriackie, Włoskie, Niemieckie, Nigeryjskie, Norweskie, Koreańskie i wiele innych.
W mieście odbywają się festiwale filmowe:Never seen in Bydgoszcz iAFF-Era Filmowa oraz przegląd kina niezależnegoOFF-Era Filmowa. W latach 2010–18 w Bydgoszczy odbywał się największy na świecie festiwal poświęcony sztuce operatorów filmowych:Camerimage.
W 2008 na temat gwary miejskiej Bydgoszczy prof.Andrzej Stanisław Dyszak wydał (nakłademTMMB) „Jak mówili bydgoszczanie. Mały słownik gwary bydgoskiej”. Literackim świadectwem gwary jest książkaJerzego Sulimy-Kamińskiego „Most królowej Jadwigi”. We wrześniu 2012 ruszyła internetowa inicjatywa „Ratowanie Gwary Bydgoskiej”, w której wzięło udział ponad 1200 osób. Owocem ich prac jest opublikowany w internecie na początku stycznia 2013 Słowniczek Gwary Bydgoskiej[318].
Tradycjedrukarstwa w Bydgoszczy sięgają 1806.Zakłady Graficzne w Bydgoszczy były w okresie międzywojennym jednym z większych zakładów poligraficznych w Polsce, wydawcą ekskluzywnych wydawnictw polskich, a po 1945 r. – największym w kraju kombinatem poligraficznym w zakresie druku podręczników i czasopism pedagogicznych[319]. W 2008 wydano w Bydgoszczy 97 tytułów gazet i czasopism w nakładzie 58 tys. egzemplarzy (7. miejsce w kraju)[320], natomiast w 2012 wydano 79% nakładu prasy wychodzącego w województwie kujawsko-pomorskim[209]. Kilka czasopism ma zasięg krajowy. Bydgoszcz jest także ośrodkiem wydawniczym, w którym co roku wydawanych jest kilkaset tytułów książek ibroszur, np. w 2008 wydano w Bydgoszczy 349 tytułów w nakładzie 617 tys. egzemplarzy (9. miejsce w kraju). Połowa wydanych pozycji dotyczyła tematyki ogólnej i popularnej, zaś jedna trzecia – publikacji naukowych[320].
Rosnąca rola Internetu jako źródła informacji ma odbicie w ofercie lokalnej. Istotniejszymi źródłami informacji są m.in.[209]: Bydgoski Portal Internetowy, Bydgoszcz Nasze Miasto, MetropoliaBydgoska.pl. Miasto jest siedzibą wojewódzkiego oddziałuPolskiej Agencji Prasowej[321], a także rezydują tu korespondenci innych agencji m.in.KAI[322].
Od 2007Polskie Radio Pomorza i Kujaw organizujeMiędzynarodowy Konkurs Artystycznych Form Radiowych, jedyny tego typu w Polsce, który wpisuje się w poszukiwania nowatorskich form sztuki radiowej. Finał każdej edycji festiwalu odbywa się w różnych zabytkowych obiektach na terenieregionu kujawsko-pomorskiego[323].
Początki poczty w Bydgoszczy sięgają I połowy XVIII wieku, kiedy to odbywano regularne kursy pocztowe doWarszawy, a w mieście znajdowała się placówka Poczty Królewskiej w kamienicy na rogu ulicBatorego iNiedźwiedziej[324]. W latach 1778–1815 Bydgoszcz była siedzibą Pocztamtu Centralnego. Po 1772 r. przez Bydgoszcz prowadził jeden z najważniejszych w państwie pruskim szlaków zBerlina doKrólewca[325]. W 1825 r. wyruszył pierwszy listonosz etatowy, w 1826 r. otwarto pocztę szybką, w 1838 r. osobową, a w 1876 r.telegraf, w 1895 r.telefon[326].
W połowie XIX wieku umieszczono w Bydgoszczy dyrekcję Poczty, co miało związek z równoczesną budową ważnegowęzła kolejowego. W latach 1883–1899 zbudowano dla tej instytucji okazałygmach przy ul. Stary Port. Od 1885 r. w budynku mieściła się naddyrekcja poczty, której jurysdykcja obejmowała częśćWielkopolski iPrus Zachodnich – obszar rozleglejszy niżrejencja bydgoska[327]. Jeszcze w XIX w. pojawiły się w Bydgoszczy kolejne placówki pocztowe: Oddział nr 2 przydworcu kolejowym (1850), Oddział nr 3 naBocianowe (1878) i kolejne: naBartodziejach (1888),Wilczaku (1896),Jachcicach (1900).
Ważną instytucją, która znalazła siedzibę w Bydgoszczy była Izba Obrachunkowa Poczty Polskiej, powstała w 1919 r. i obejmująca swoim zasięgiem działania cały kraj[203]. Na skutek zarządzonej częściowej ewakuacji Warszawy, w czasiewojny polsko-bolszewickiej Izbę przeniesiono do Bydgoszczy w sierpniu 1920 i pozostała tu już na stałe. W 1935 nazwę zmieniono naIzba Kontroli Rachunkowej Poczt i Telegrafów. W 1957 oddano dla potrzeb Biura budynek przyul. Bernardyńskiej 15 oraz przejęto kontrolę opłat celnych z Warszawy. W latach 70. po informatyzacji ośrodka zmieniono nazwę na Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty i Telekomunikacji, a w 1991 na Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty Polskiej[203]. W latach 90. utworzono w Bydgoszczy kolejne ogólnokrajowe jednostki pocztowe:Bank Pocztowy oraz Postdata.
Poczta Polska Węzeł Ekspedycyjno-Rozdzielczy wLisim Ogonie k. Bydgoszczy – jedno z 11 centrów logistycznych Poczty Polskiej w kraju
Oddziały operacyjne i urzędy pocztowe: Oddział Rejonowy, Centrum Sieci Pocztowej Oddział Regionalny, Centrum Informatyki Regionalny Wydział Operacyjny, Centrum Usług Koncesjonowanych Oddział Regionalny (Jagiellońska 6), Centrum Logistyki Oddział Regionalny (Gajowa 99), Wydział Regionalny Centrum Zarządzania Bezpieczeństwem (Bernardyńska 15) oraz 51 urzędów pocztowych.
Ponadto wśród 8 jednostek wchodzących w skład Grupy Poczta Polska, dwie mają siedziby w Bydgoszczy:
Bank Pocztowy (od 1990) – specjalizuje się w obsłudze klientów indywidualnych, posiada największą w kraju sieć dystrybucji – ponad 7500 placówek
Postdata (od 1990) – spółka zapewniająca obsługę informatyczną Poczty Polskiej
Komenda Wojewódzka Policji w Bydgoszczy, ul. Powstańców Wlkp.Budynek Prewencji Policji w Bydgoszczy przed renowacją, dawny Internat KresowyZabytkowa remiza Miejskiej Straży Pożarnej (1909–1911), ul. Pomorska 16-18Szkoła PodoficerskaPaństwowej Straży Pożarnej przy ul. Glinki
W 2019 roku doszło w Bydgoszczy do 6270 wypadków i kolizji drogowych (17,9 zdarzeń/1000 mieszkańców), spowodowanych najczęściej niezachowaniem bezpiecznej odległości między pojazdami[330].
GenezaOchotniczej Straży Pożarnej w Bydgoszczy sięga 1864, a służby zawodowej 1872[334]. Do 1911 główna remiza mieściła się wkościele Klarysek, a potem w budynku przy ul. Pomorskiej 16. W 2014 Komenda Miejska PSP w Bydgoszczy zatrudniała łącznie 221 funkcjonariuszy. Zabezpieczenie operacyjne miasta ipowiatu bydgoskiego stanowi 5 jednostek ratowniczo-gaśniczych (JRG), które posiadają własne specjalizacje, m.in. wodno-nurkową, chemiczną, wysokościową[329]. Działania ratownicze wspomaga 6 zakładowychochotniczych straży pożarnych (Kable, Lucent, BFM, Unilever, Sklejka, Pasamon), wojewódzka delegatura Wojskowej Ochrony Pożarowej oraz służby ratowniczo-gaśnicze przyporcie lotniczym Bydgoszcz. Od 1992 r. funkcjonuje w Bydgoszczy Szkoła Podoficerska Państwowej Straży Pożarnej (jedna z 5 szkół PSP w kraju), która kształci strażaków – ratowników z terenu całego kraju[335]. W 2014 r. straż pożarna odnotowała na terenie Bydgoszczy 2463 zdarzeń, w tym 907 pożarów[329].
ProtoplastąStraży Miejskiej w Bydgoszczy byli obserwatorzy pełniący służbę nawieży ratuszowej, oddział piechoty miejskiej (1636), a w XIX wieku tzw. stróżowie nocni[336]. Od 1991 r. przy urzędzie miejskim działa komenda Straży Miejskiej Miasta Bydgoszczy, której podlegają 4 referaty dzielnicowe[337]. W 2014 r. jednostki te zatrudniały 248 osób, w tym 180 strażników i 27 osób przy obsłudze wideomonitoringu[338]. W 2014 r. ukarano mandatami karnymi 17,5 tys. osób na łączną kwotę 2 mln zł oraz wylegitymowano 39,4 tys. osób ujawniając 41 tys. wykroczeń[338].
Istotną rolę w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom Bydgoszczy pełni systemmonitoringu wizyjnego rozmieszczony w strategicznych punktach miasta, którego budowę rozpoczęto w 2004[339]. W 2014 składał się z 159 kamer, w tym 68 stacjonarnych i 91 obrotowych. Studia obsługujące system znajdują się m.in. w budynkach: Komendy Miejskiej Policji oraz Komisariatu Policji Bydgoszcz-Śródmieście, a docelowo w budynku Bydgoskiego Centrum Monitoringu. Obsługiwane są przez pracowników oraz funkcjonariuszy Straży Miejskiej w liczbie ok. 40 osób[333].
Od 2008 r. miasto Bydgoszcz ipowiat bydgoski prowadzą wspólnie Bydgoskie Centrum Bezpieczeństwa i Bydgoskie Centrum Zarządzania Kryzysowego[340]. Niezależnie od tego funkcjonuje Centrum Zarządzania Kryzysowego Wojewody Kujawsko-Pomorskiego[341]. W Centrum pracują strażnicy miejscy i służba dyżurna zarządzania kryzysowego. Znajduje się tu (ul. Grudziądzka 9-15 bud. C) jedno z 17 krajowych WojewódzkichCentrów Powiadamiania Ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane donumerów alarmowych112,997,998 i999[342].
W 2012 r. uruchomiono w Bydgoszczy SMS-owy system przekazywania ostrzeżeń o sytuacjach kryzysowych zagrażających zdrowiu, życiu i mieniu.
Pierwszy szpital (lazaret miejski) utworzono przy ul.Grodzkiej 2 w 1774 r. po założeniu w mieście stałegogarnizonu wojskowego[345]. W czasachKsięstwa Warszawskiego (1806–1815) istniały w Bydgoszczy dwalazarety: wojskowy oraz miejski. W 1809 r. władze Księstwa zezwoliły na założenie w Bydgoszczy departamentowej Rady Lekarskiej, która miała sprawować nadzór nad lecznictwem. Po 1815 r. przekształcono ją wrejencyjną Komisję Sanitarną podległą Kolegium Medycznemu wPoznaniu[345].
W 1836 r. w dawnymklasztorze klarysek założono nowySzpital Miejski, który w 1878 r. rozbudowano do 70 łóżek[345]. W 1852 r. wzniesionoSzpital Garnizonowy przy ul. Jagiellońskiej[346], a w 1880 r. naBielawach (nie włączonych jeszcze w obręb administracyjny miasta) otwartoSzpital Powiatowy (dzisiaj Wojewódzki Szpital Dziecięcy). Z kolei w 1885 r. powstałSzpital Diakonisek im. Ludwiki Giese-Rafalskiej, która ufundowała budynek (dzisiaj Kujawsko-Pomorskie Centrum Pulmonologii)[345]. W 1898 r. otwartoSzpital Dziecięcy przy ul. św. Floriana (dzisiaj Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny), rozbudowany w 1910 r. dzięki pomocy dr Stanisława Warmińskiego – stryja działacza narodowego drEmila Warmińskiego[347]. W 1909 r. dzięki fundacjicesarzowej Augusty Wiktorii powstała w Bydgoszczy 25-łóżkowaLecznica dla Niemowląt przy pl. Kościeleckich (dzisiaj Wojewódzki Ośrodek Kultury)[348]. W 1901 r. wybudowano także okazałeschronisko dla niewidomych przy ul. Kołłątaja.
W okresie międzywojennym zbudowano dużySzpital Miejski (1928–1938, dzisiaj szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr A. Jurasza), dokąd w 1937 r. przeprowadzono szpital miejski z klasztoru klarysek (dzisiajMuzeum Okręgowe). W 1933 zmodernizowano takżeSzpital Powiatowy przy ul. Chodkiewicza[345]. Po 1945 r. zbudowano w Bydgoszczy cztery duże szpitale:Miejski im. E. Warmińskiego (1959),Wojewódzki im. J. Biziela (1980),Wojskowy (1985) orazOnkologiczny (1994) oraz szereg innych jednostek służby zdrowia[345]. W 1985 r. powołano Państwowy Szpital KlinicznyAkademii Medycznej im. dr Antoniego Jurasza na bazie szpitala wojewódzkiego[345]. Po 2000 r. powstało szereg szpitali niepublicznych.
6 szpitali prywatnych, m.in. Szpital Świętego Łukasza, Alfa Med, Centrum Medyczne Bieńkowski, Centrum Medyczne Gizińscy, Stadmedica, Szpital Eskulap – Centrum Leczenia Chorób Serca i Naczyń[350].
Oddział Medycyny Paliatywnej w szpitalu Uniwersyteckim nr 1.
Szpitale publiczne w Bydgoszczy dysponują łącznie 3295 łóżkami[136]. Mają one znaczenie ponadlokalne – hospitalizowani są tu także mieszkańcy regionu oraz pozostałej części kraju. W 2003 r. leczyło się tutaj 114 tys. osób, a przeciętny okres pobytu wynosił 6,9 doby[136].
W trzech szpitalach bydgoskich: Wojskowym, Uniwersyteckim nr 1 i Uniwersyteckim nr 2 funkcjonująSzpitalne Oddziały Ratunkowe (SOR-y). Dodatkowo w Szpitalu Uniwersyteckim nr 1 im. dr Jurasza utworzono jedno z 14 w kraju Centrów Urazowych[352].
Szkolnictwo medyczne w Bydgoszczy istnieje od początku lat 50. XX wieku – w 1951 powołano jako pierwszy w Polsce Zakład Doskonalenia Lekarzy, gdzie odbywały się szkolenia podyplomowe dla lekarzy z całego kraju. W 1971 przekształcono go w Zespół Nauczania Klinicznego w Bydgoszczy, a następnie w FilięAkademii Medycznej w Gdańsku. W 1984 powstała samodzielna Akademia Medyczna[353], która 20 lat później, w 2004, została włączona doUniwersytetu Mikołaja Kopernika jakoCollegium Medicum. W 2023 rozpoczęto prace nad utworzeniem wydziału medycznego na Politechnice Bydgoskiej[354]
Pierwszy wóz sanitarny służący transportowi chorych i udzielaniu pierwszej pomocy uruchomiono w Bydgoszczy w 1902[358] i przekazano do dyspozycji Miejskiej Straży Pożarnej. W 1926 r. nastąpiło przejście na trakcję mechaniczną, a w 1927 r. uruchomiono Pogotowie Ratunkowe ze stałym dyżurem lekarskim w remizie straży pożarnej przy ul. Pomorskiej 16. W latach 30. XX w. rocznie przewożono ok. 1,7 tys. chorych. W 1955 r. uruchomiono Zespół Lotnictwa Sanitarnego. W 1967 r. oddano do użytku nową siedzibę Pogotowia Ratunkowego przy ul. Markwarta, które stało się stacją wojewódzką[358]. W 2015 r. Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego w Bydgoszczy dysponowała 5 zespołami specjalistycznymi, 11 bazami wyjazdowymi oraz 16 ambulansami[358].
Bydgoszcz jest jednym z ważniejszych ośrodków administracji wojskowej na mapie kraju, w 2014 drugim co do wielkościgarnizonem w Polsce[15]. Znajduje się tu także większość instytucjiNATO obecnych w Polsce.
Po przejściu Bydgoszczy pod kuratelęKrólestwa Prus w 1772 w ramachI rozbioru Polski utworzono w mieście stały garnizon wojskowy[364]. W 1774 wybudowano koszary huzarskie,prochownię oraz kompleks magazynów wojskowych[364]. Podczasinsurekcji kościuszkowskiej korpus dowodzony przezJana Henryka Dąbrowskiego wbitwie pod Bydgoszczą pokonał przeważające oddziały pruskie i 2 października 1794 zdobył miasto[365]. Od 1815 garnizon bydgoski podlegał dowództwu V Korpusu Armijnego w Poznaniu, a w 1846 zmienił podporządkowanie pod II Korpus Armijny w Szczecinie[365]. Od 1818, aż do 1919 stacjonowały w mieście oddziały4. Dywizji Piechoty, którą w latach 1866–1870 dowodził gen.Otto Hahn von Weyhern –Honorowy Obywatel Bydgoszczy[366]. W II połowie XIX wieku Bydgoszcz stała się miastem garnizonowym. W latach 1850–1890 nastąpiło potrojenie liczebności wojska, a przeciętnie garnizon bydgoski stanowił około 10% ogólnej liczby mieszkańców miasta[365].
15 września 1937 r. w mieście odbyła się wielka defilada wojskowa przed Naczelnym WodzemEdwardem Rydzem-Śmigłym, w której uczestniczyło 50 tys. żołnierzy. Pokazy oglądało 200 tys. osób z całego regionu[364]. W 1939 r. w obliczu zagrożenia wojną ze stronyhitlerowskich Niemiec powstały dwie jednostki pospolitego ruszenia: konna formacja „Krakusy” iBydgoski Batalion Obrony Narodowej, który wsławił się obroną miasta do końca, nawet po opuszczeniu Bydgoszczy przez Wojsko Polskie, uczestniczył wbitwie nad Bzurą, a 50 jego żołnierzy wziętych do niewoli zostało rozstrzelanych przez Niemców 22 września 1939 r.[372]
28 października 1945 r. odbyła się uroczystość zaprzysiężenia sformowanej w Bydgoszczy14. Dywizji Piechoty, na którą przybył marszałekMichał Rola-Żymierski[374]. W 1945 r. w Bydgoszczy ulokowano Dowództwo Okręgu Wojskowego Nr II – Pomorze, przemianowane w 1953 r. naPomorski Okręg Wojskowy, w latach 1953–1992 jeden z trzech okręgów wojskowych w kraju (Warszawski,Śląski, Pomorski)[375]. W skład okręgu do 1989 r. wchodziły jednostki liczące w sumie ok. 100 tys. żołnierzy. W 1957 ulokowano również w Bydgoszczy dowództwo2. Korpusu Obrony Powietrznej, którego jednostki lotnicze i obrony przeciwlotniczej (m.in.2 Brygada Radiotechniczna) zajmowały się obroną przestrzeni powietrznej w północnym obszarze kraju[364]. Dzięki ważnej funkcji wojskowej Bydgoszczy, w latach 50. XX w. wybudowano dwa osiedla mieszkaniowe:Leśne m.in. dla kadry POW orazKapuściska. Zbudowano również kompleks sportowyZawisza Bydgoszcz,hotel Garnizonowy, a w 1974 r.Muzeum Wojsk Lądowych.
Sanktuarium Nowych Męczenników – kościół wybudowany z osobistej inicjatywy prymasaStefana Wyszyńskiego (także wezwanie kościoła), w którym to ostatnią swą Mszę św. przed zamordowaniem przez oficerówSB (19 października 1984 r.) odprawił ks.Jerzy Popiełuszko. Sanktuarium utworzono 7 czerwca 2000 r. w odpowiedzi na apelpapieża, wyartykułowany rok wcześniej podczas papieskiej mszy św. w Bydgoszczy. Sanktuarium upamiętnia męczeńską historię Polski, związaną z Ewangelią Jezusa Chrystusa. W kaplicy papieskiej złożono również pamiątki po obecnościJana Pawła II w Bydgoszczy.
W Bydgoszczy znajduje się ponadto wiele kościołów wybudowanych w latach powojennych XX stulecia. Bryły kilku z nich to interesujące projekty architektoniczne.
Najstarszym patronem Bydgoszczy jestśw. Mikołaj, zarówno Bydgoszczy, jak iFordonu. Drugim patronem miasta jest również od 1502św. Marcin. Obydwaj święci są również patronami najstarszego bydgoskiego kościoła tzw.fary. Patronką Bydgoszczy od początku XVI w. jestMatka Boża w słynącym z urody i łask wizerunku zkościoła farnego.
W 2008 r. znajdowało się w Bydgoszczy 40parafii rzymskokatolickich w 6dekanatach. Na terenie miasta pracuje 15 zgromadzeń zakonnych (6 męskich i 9 żeńskich) w 19 domach (8 męskich i 11 żeńskich), z czegoduchacze posiadają tu od 1921 r. siedzibę polskiej prowincji. Istnieją dwa wyższe seminaria duchowne: diecezjalne (diecezji bydgoskiej) orazduchaczy.
W historii miasta obszerną kartę zapisaliewangelicy, którzy w latach 1815–1920 stanowili większość wśród mieszkańców miasta. Na początku XX wieku na terytorium dzisiejszej Bydgoszczy znajdowało się 12 świątyń ewangelickich, podczas gdy katolickich jedynie 6. Największą liczbę wyznawców skupiałkościół ewangelicko-unijny. W okresie międzywojennym Bydgoszcz stanowiła największą w Polsce placówkę tego kościoła i obok Poznania najbardziej dynamiczny ośrodek działalności ewangelików niemieckich. Od 1921 r. istniała polskaparafia ewangelicko-augsburska oraz szereg zborów innych wyznań (baptyści, adwentyści, metodyści, staroluteranie, zielonoświątkowcy, irwingianie).
14 zborówŚwiadków Jehowy (Błonie, Fordon, Leśne (w tym grupa języka angielskiego), Mariampol, Miedzyń, Migowy, Nowy Fordon, Północ, Prądy, Rosyjski, Śródmieście, Szwederowo, Ukraiński, Wyżyny). Korzystają one z 4Sal Królestwa[400].
Odśredniowiecza żyli także w Bydgoszczy i FordonieŻydzi, którzy zbudowali własne obiekty kultu religijnego (synagogi). Okazała (największa w prowincji poznańskiej)synagoga bydgoska została zburzona przez hitlerowców w 1940. Starszasynagoga w Fordonie przetrwała, dlatego że Niemcy urządzili w niej kino. Od 2007 jest ona adaptowana na centrum kultury. W mieście znajduje sięcmentarz żydowski.
W mieście znajdują się także cmentarze ofiar męczeństwa: powojenny (utworzony w 1946)cmentarz Bohaterów Bydgoszczy oraz ukryty w lesie wSmukalecmentarz Bohaterów II wojny światowej (0,2ha). Najważniejszym ośrodkiem martyrologii bydgoskiej jest jednakfordońskaDolina Śmierci, miejsce masowego pochówku mieszkańców Bydgoszczy i okolic, wymordowanych przezNiemców podczasII wojny światowej. Na pięciu cmentarzach istnieją kwatery żołnierskie, w których spoczywa ok. 3,5 tys. żołnierzy: polskich, rosyjskich i francuskich, poległych w wyniku działań wojennych w okresie 1870–1945. W wielu miejscach w mieście i okolicy można odnaleźć również opuszczone cmentarze ewangelickie użytkowane do 1945 r.
W 2012 w Bydgoszczy funkcjonowało 100 klubów sportowych ze 158 sekcjami, z których korzystało ponad 9 tys. członków[136]. Dwie trzecie to mężczyźni, a trzy czwarte to osoby w wieku poniżej 18 lat[136]. Zajęcia w klubach prowadziło 508 trenerów i instruktorów[136]. Miasto posiada tradycje w sportach wodnych (wioślarstwie,kajakarstwie),sporcie żużlowym ilekkiej atletyce.
W 2017 w najwyższych ligach rozgrywkowych seniorów występowały następujące drużyny bydgoskie:
W letnich igrzyskach olimpijskich (1928–2020) reprezentowało Polskę około 170 sportowców z klubów bydgoskich. Pięciokrotnie w olimpiadach występowałMikołaj Burda (wioślarstwo, 2004–2020), czterokrotnie:Alfons Ślusarski (wioślarstwo, 1964–1976),Dariusz Białkowski (kajakarstwo, 1992–2004) iDaniel Trojanowski (wioślarstwo, 2004–2016). Pierwszy medal olimpijski w historii polskiegowioślarstwa – brąz w czwórce ze sternikiem, zdobyła wAmsterdamie 1928 osada złożona z członkówBydgoskiego Towarzystwa Wioślarskiego[405]. Od 1928 do 2020 zawodnicy bydgoskich klubów zdobyli 32 medale olimpijskie, w tym 6 złotych, 9 srebrnych, 17 brązowych. Stanowi to 10%wszystkich medali zdobytych na letnich olimpiadach przez Polaków. Aż 22 medale zdobyliwioślarze ikajakarze[406].
I Mistrzostwa Świata wZapasach U-23[414] – 21–26 listopada 2017; uczestniczyło w nich 850 zawodników i zawodniczek z 54 państw, w tym 24 reprezentantów Polski[415].
Według opracowań Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w 2012 r. na terenie Bydgoszczy znajdowało się 111 obiektów sportowych (nie uwzględniając sal gimnastycznych przy placówkach oświatowych), z czego 97 obiektów jest publicznie dostępnych[271]. Do największych obiektów sportowych w Bydgoszczy należą[271]:
Hala Łuczniczka (2002) o pojemności 8,7 tys. widzów (w tym 6 tys. miejsc stałych); pełni funkcje sportowe, koncertowe i wystawiennicze; dysponuje m.in. boiskiem o wymiarach 53 × 33 m, kręgielnią, restauracją i klubem fitness, rozgrywają w niej mecze drużyny siatkarskieŁuczniczka Bydgoszcz iKS Pałac Bydgoszcz;
Tor regatowy (1920) długości 2 km w pobliżu ujściaBrdy doWisły; najstarszy tor regatowy w Polsce, krajowe centrum sportów wodnych w okresie międzywojennym; organizowane są tu zawody krajowe i międzynarodowe w dyscyplinach:wioślarstwa,kajakarstwa,kajak-polo,żeglarstwa orazdyscyplin motorowodnych inarciarstwa wodnego; na terenie obiektu znajduje się wieża startowa z zapleczem gastronomicznym i biurem prasowym, zawodnicy mają do dyspozycji pokoje wypoczynkowe, a trybuny mogą pomieścić około 1000 widzów.
W mieście znajduje się 7 stadionów, 14 hal sportowych, 14 zespołów kortów tenisowych, 12 basenów krytych, 23 kompleksyOrlik 2012, 10 boisk wielofunkcyjnych, 2 boiska do piłki plażowej, 4 strzelnice, 5przystani żeglarskich, 6wioślarskich i 7kajakarskich, 2 pola golfowe (dziewięciodołkowe), 2 skateparki,tor kartingowy (1017 m), tor speedrowerowy, tor łuczniczy,tor kajakarstwa górskiego i inne obiekty służące różnym dyscyplinom sportowym.
Ratusz w Bydgoszczy, siedziba prezydenta i rady miejskiej, w budynkuKolegium Jezuickiego z poł. XVII w.Główna siedziba Urzędu Miasta Bydgoszczy (także siedzibaIPN), ul. Grudziądzka 9-15
W czasach wcześniejszych funkcję tę pełnili m.in. (w czasieII wojny światowej) burmistrzowie, nadburmistrzowie czy Komisarz Miasta (niem.Stadtkommissar, wokresie międzywojennym) prezydenci miasta bądź krótko po odzyskaniu niepodległości, Komisarz Generalny. Przed 1920, gdy Bydgoszcz znajdowała się podzaborem pruskim, w mieście władzę pełnili nadburmistrzowie (niem.Oberbürgmeister).
W 2006 r. Bydgoszcz miała podpisaną umowę ostosunkach partnerskich z 12 miastami na 3 kontynentach: 2 azjatyckimi (Ningbo i Pawłodar), 2 północnoamerykańskimi (Hartford i Tempe) oraz 8 europejskimi (Czerkasy, Kragujevac, Krzemieńczuk, Mannheim, Patras, Perth, Reggio Emilia, Wilhelmshaven)[436][437].
Współpraca z włoskim Reggio Emilia rozpoczęła się już na początku lat 60. (umowę podpisano w 1962), natomiast z serbskim (ówcześniejugosłowiańskim) Kragujevacem na początku 70. (umowa z 1971). Te dwa miasta „od wieków” współpracują z Bydgoszczą, jednakże na początku lat 90. miasto podpisało zaczęło podpisywać umowy partnerskie z kolejnymi miastami: 1991 Mannheim, 1992 Tempe, 1996 Hartford, 1997 Pawłodar, 1998 Perth, 2000 Czerkasy, 2004 Krzemieńczuk i Patras, 2005 Ningbo oraz Wilhelmshaven 2006, które przez wiele lat łączył z Bydgoszczą status miast zaprzyjaźnionych.
Poza tym Bydgoszcz jest zaprzyjaźniona z 4 europejskimi miastami.
Ruchomarzeźba Pana Twardowskiego ukazująca się dwa razy dziennie (13:13 i 21:13) w oknie kamienicy przyStarym Rynku w oprawie spektaklu świetlno-muzycznego
Istnieje sporo legend i podań o Bydgoszczy, m.in.:
Legenda o powstaniu Bydgoszczy „Dwaj bracia Byd i Gost”[438]
↑W 1921 roku większymi miastami od Bydgoszczy były: Warszawa, Łódź, Lwów, Kraków, Wilno i Lublin, a w 1939 – Warszawa, Łódź, Lwów, Poznań, Kraków i Wilno.
↑Ogólnopolskie Stowarzyszenie Samorządów na Rzecz Kolei Lokalnych, Polska Izba Producentów Urządzeń i Usług na Rzecz Kolei.
↑MariaM.MalecMariaM.,Słownik Etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 205,ISBN 83-01-13857-2,OCLC749146226.
↑Stanisław Rospond,Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 46, 47.
↑Kotlina Toruńska, Dolina Dolnej Wisły, sandr Brdy oraz krawędzie czterech wysoczyzn pojeziernych: pomorskiej, krajeńskiej, kujawskiej i chełmińskiej.
↑abStudium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Bydgoszczy. Miejska Pracownia Urbanistyczna w Bydgoszczy. Część I – Uwarunkowania rozwoju – Bydgoszcz 2009.
↑abcEncyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011.ISBN 978-83-926423-3-6.
↑Historia Bydgoszczy. Tom I. Do roku 1920: red. Marian Biskup: Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa-Poznań 1991.ISBN 83-01-06667-9.
↑Bydgoski Węzeł Wodny.Materiały pokonferencyjne z pierwszego sympozjum historyczno-literackiego, z okazji uroczystej inauguracji działalności Muzeum Kanału Bydgoskiego. Instytut Wydawniczy „Świadectwo”. Bydgoszcz 2006.ISBN 83-7456-146-7.
↑Program Ochrony Środowiska dla miasta Bydgoszczy na lata 2013–2016 z perspektywą do 2020 roku. Uchwała nr XXXV/721/12 Rady Miasta Bydgoszczy z dnia 28 listopada 2012 r. Bydgoszcz. czerwiec 2012.
↑Główny Urząd Statystyczny. Miasta w liczbach 2012. Wybrane dane dla miast wojewódzkich. tabl 14(30).
↑Przyroda Bydgoszczy,JózefJ.Banaszak (red.), Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 2004,ISBN 83-7096-531-8,OCLC749637427. Brak numerów stron w książce
↑Lewicka-Ritter Krystyna: „Myślęcinek” – historia najnowsza. [w:]Kalendarz Bydgoski 2008.
↑Chudziński Kazimierz: Szkoła szybowcowa w Fordonie. [w:]Kalendarz Bydgoski 2003.
↑KrystynaK.KałużnaKrystynaK.,Ogrody Botaniczne Bydgoszczy, Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 2003,ISBN 83-901329-9-0,OCLC749225948. Brak numerów stron w książce
↑Habel Angelika: Ogród Fauny Polskiej Zoo w Bydgoszczy. Ocena warunków utrzymania wybranych gatunków ssaków. [w:]Kronika Bydgoska XXXII.
↑Bydgoszcz w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2015-05-28], liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑GUS Bank Danych Regionalnych, faktyczne miejsce zamieszkania, stan na 31 grudnia każdego roku.
↑GUS Bank Danych Regionalnych, faktyczne miejsce zamieszkania, stan na 31 XII 1998.
↑abPorozumienie w sprawie realizacji Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych dla Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego zawarte 8 kwietnia 2014 roku.
↑Delimitacja dla Miejskich Obszarów Funkcjonalnych Bydgoszczy i Torunia. opracowanie eksperckie Deloitte. Warszawa 30 czerwca 2014.
↑abcdeLicznerski Alfons: Rozwój terytorialny Bydgoszczy. [w:] Kronika Bydgoska II. Bydgoszcz 1965.
↑abcdeBydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny. Delimitacja dla Miejskich Obszarów Funkcjonalnych Bydgoszczy i Torunia. Opr. Deloitte. Warszawa, 28 maja 2014.
↑Łukasz Krupa. Już rok działa Stowarzyszenie Samorządów Metropolia Bydgoszcz. „Dziennik Bydgoszczy”. 12/2017, s. 4–5, 2017. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy.
↑abJanusz Pietrzak,Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej: studium z dziejów państwowych siedzib obronnych na przełomie średniowiecza i nowożytności, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003, s. 56-58.
↑M. Pawlikowski,Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże,Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012. Patrz też:bydgoscy urzędnicy ziemscy.
↑Ignacy Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937, s. 27.
↑Guldon Zenon: Zaludnienie Bydgoszczy w XVI–XVIII wieku. Prace Komisji Historii t. II: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C: 1964.
↑SZKICE Z DZIEJÓW DAWNEJ BYDGOSZCZY XVI –XVIII W. str.98
↑Gemeindelexikon die Regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln: auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 1. Dezember 1910 und anderer amtlicher Quellen; Provinz Posen Regierungsbezirk Bromberg s. 2–3 ; Berlin 1912.
↑abHistoria Bydgoszczy. Tom II. Część druga 1939–1945: red. Marian Biskup: Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe 2004. s. 100–101,ISBN 83-921454-0-2.
↑Jaszowski Tadeusz, Kuta Tadeusz: Werner Kampe – amator zbrodni. Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich. Zarząd Okręgu Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Bydgoszcz 1967.
↑Marian Biskup (red.): Historia Bydgoszczy. Tom II cz. 2. Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 2004, s. 187–188.ISBN 83-921454-0-2.
↑Andrzej Czerkawski, Tadeusz Jurga „Dla Ciebie Ojczyzno” Wydawnictwo „Sport i Turystyka” 1970, s. 366, 367.
↑Bydgoszcz. Informator. Historia, teraźniejszość, przyszłość, Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, 1979, s. 63.
↑Ponieważ Bydgoszcz jest miastem robotniczym (...) przeto słusznym było nasze założenie, że te najwyższe władze administracyjne powinny być pod stałą kontrolą mas pracujących i partii demokratycznych, a w Toruniu prawdopodobnie województwo byłoby pod naciskiem mieszczaństwa, kryjącego w sobie pozostałości reakcyjne” – słowa I sekretarza Komitetu Miejskiego PPR,Antoniego Alstera, protokół z plenum Komitetu Miejskiego Polskiej Partii Robotniczej w Bydgoszczy z 1.09.1945., Archiwum Państwowe w Bydgoszczy.
↑RobertR.StodolnyRobertR.,Z dziejów obozu pracy dla ludności niemieckiej w Zimnych Wodach (koniec stycznia 1945 – połowa czerwca 1945), [w:]Ziemia Kujawska, t. XXX, 2022, s. 88, 90,ISSN0514-7549.
↑Zyglewski Zbigniew. Późnośredniowieczne urzędy i urzędnicy w powiecie bydgoskim. Urzędnicy ziemscy – starostowie, burgrabiowie [w.] Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, T. 16. Bydgoszcz jako ośrodek administracyjny na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego. Bydgoszcz 1998.
↑Grochowski Robert. Zamek bydgoski. [w.]Kronika Bydgoska XXVII. Bydgoszcz 2006.
↑Kabaciński Ryszard. Rezydencje uczestników sesji Trybunału Koronnego w Bydgoszczy w 1766 r.Kronika Bydgoska XVII. Bydgoszcz 1996.
↑Podgóreczny Józef: Józef Wybicki ożenił się w Bydgoszczy. [w:]Kalendarz Bydgoski 1971.
↑Waniek Zofia: Materiały do organizacji i działalności Królewskiego Sądu Nadwornego w Bydgoszczy w latach 1781–1807: Prace Komisji Historii t.XIX.:Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C: 1973.
↑Uchwała nr III/7/14 Rady Miasta Bydgoszczy z dnia 12 grudnia 2014 r. w sprawie oceny stanu zabezpieczenia przeciwpowodziowego miasta Bydgoszczy.
↑Jastrzębska-Puzowska, Iwona: Od miasteczka do metropolii. Rozwój architektoniczny i urbanistyczny Bydgoszczy w latach 1850–1920.
↑Derkowska-Kostkowska Bogna: Miejscy radcy budowlani w Bydgoszczy w latach 1871–1912. [w:] Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu. zeszyt 12. Pracownia Dokumentacji i Popularyzacji Zabytków Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Bydgoszczy 2007.ISSN1427-5465.
↑Bręczewska-Kulesza, Daria: Przegląd stylów występujących w bydgoskiej architekturze drugiej połowy XIX i początku XX stulecia.
↑abcdefghijklmnoBydgoszcz – portret terytorialny. Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego.
↑Delimitacja i charakterystyka obszaru realizacji instrumentu Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych w obszarze funkcjonalnym Bydgoszczy i Torunia. Zarząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego. marzec 2014.
↑abWybrane dane dla miast wojewódzkich w 2012 roku. Ośrodek Statystyki Miast Urzędu Statystycznego w Poznaniu.
↑Kabaciński Ryszard: Udział Bydgoszczy w spławie wiślanym i pośrednictwie w handlu lądowym z Gdańskiem w latach 1588–1595 i 1660–1670: Prace Komisji Historii t.XI.:Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C: 1975.
↑abŻycie gospodarcze Bydgoszczy w latach 1466–1772, [w:] Biskup Marian red.: Historia Bydgoszczy. Tom I do roku 1920. Warszawa-Poznań:Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991.
↑Śląski Kazimierz. Lądowe szlaki handlowe Pomorza w XI–XIII w. [w:] Zapiski historyczne TNT XXXIV Rok 1969 z.3.
↑Guldon Zenon. Udział północno-wschodniej Wielkopolski w spławie wiślanym w pierwszej połowie XVII w. [w:] Zapiski historyczne TNT XXXV Rok 1970 z.2.
↑Gierszewski Stanisław: Wisła w dziejach Polski: Gdańsk: Wydawnictwo Morskie: 1982, s. 74.
↑Barbara Janiszewska-Mincer,Z życia codziennego rzemieślników bydgoskich w XVI i XVII w., [w:] „Kronika Bydgoska” XII (1990). Bydgoszcz 1991.
↑Klonowic Sebastian Fabian: Flis to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi: Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy: 1984.
↑abGuldon Zenon, Kabaciński Ryszard: Szkice z dziejów dawnej Bydgoszczy (XVI–XVIII wiek). Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Bydgoszcz 1975.
↑FranciszekF.MincerFranciszekF.,Dzieje Bydgoszczy do roku 1806, Zielona Góra: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Tadeusza Kotarbińskiego, 1992,ISBN 83-85693-10-6,OCLC834054828. Brak numerów stron w książce
↑Bartowski Krzysztof: W 231. rocznicę Kanału Bydgoskiego (1774-2005). [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Zeszyt 10. Bydgoszcz 2005.
↑Winid Walenty: Kanał Bydgoski: Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Popierania Nauki, 1928.
↑Stosunki ludnościowe i gospodarcze w latach 1815–1850, [w:] Biskup Marian red.: Historia Bydgoszczy. Tom I do roku 1920. Warszawa-Poznań:Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991.
↑abcdPrzeobrażenia gospodarcze Bydgoszczy w latach 1850–1914, [w:] Biskup Marian red.: Historia Bydgoszczy. Tom I do roku 1920. Warszawa-Poznań:Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991.
↑Mierzyński Jan: 125 rocznica powstania dyrekcji kolejowej w Bydgoszczy. [w:]Kronika Bydgoska V (1971-73). Bydgoszcz 1980.
↑Skowroński, Mieczysław: Zakłady i warsztaty kolejowe w Bydgoszczy w okresie międzywojennym (1920–1939), [w:] Kronika Bydgoska VII (1976-79), Bydgoszcz 1986.
↑Sławińska Krystyna: Przemysł drzewny w Bydgoszczy i w okolicy w latach 1871–1914: Prace Komisji Historii t.VI.: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C: 1969.
↑Woźniak-Hlebionek Agnieszka. Kanał bydgoski, Brda i Noteć w pruskich planach inwestycyjnych w latach 1773–1915. [w:]Kronika Bydgoska XXIII (2001). Bydgoszcz 2002.
↑abcdeŻycie gospodarcze Bydgoszczy w okresie II Rzeczypospolitej, [w:] Biskup Marian red:. Historia Bydgoszczy. Tom II 1920–1939. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1999.
↑Kornet Dorota: Przemysł elektrotechniczny w Bydgoszczy w latach 1920–1939 cz. 1. [w:]Kronika Bydgoska XVIII (1996). Bydgoszcz 1997.
↑Marszałek Franciszek. Pierwsze polskie maszyny do pisania. [w:] Kalendarz Bydgoski 1971.
↑Baciarelli Krystyna. Bez fotografii ani rusz. [w:] Kalendarz Bydgoski 1973.
↑Pruss Zdzisław, Weber Alicja, Kuczma Rajmund: Bydgoski leksykon muzyczny. Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne. Bydgoszcz 2004, s. 151.
↑Kotlarz Grzegorz: Budowa bydgoskiego odcinka magistrali węglowej Herby Nowe – Gdynia w latach 1928–1930. [w:]Kronika Bydgoska XXI (1999). Bydgoszcz 2000.
↑Woźny Jacek: Archeologia bliskiej przeszłości w kontekście niemieckiej architektury militarnej regionu bydgoskiego. [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. zeszyt 12. Pracownia Dokumentacji i Popularyzacji Zabytków Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Bydgoszczy. Bydgoszcz 2007.
↑Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983ISBN 83-217-2329-2, s. 90.
↑Gmina Białe Błota. Wczoraj – dziś – jutro. Praca zbiorowa pod red. Stanisława Płotkowskiego. Urząd Gminy Białe Błota 1998.ISBN 83-87586-02-1, s. 47–50.
↑abcdMichalski Stanisław red.: Bydgoszcz wczoraj i dziś 1945–1980. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa-Poznań 1988.
↑Bałachowska Maria, Gołębiewski Janusz: Rozwój gospodarczy i przestrzenny Bydgoszcz w latach 1945–1970. [w:]Kronika Bydgoska IV.
↑Brakowski Konrad. Od przełącznika do obwodów scalonych. [w:] Kalendarz Bydgoski 1972.
↑Praca zbiorowa: Mały przewodnik po Polsce hasło „Bydgoszcz”. Warszawa: 1980, s. 89–90.
↑abStatystyczne Vademecum Samorządowca: miasto Bydgoszcz 2013.
↑abBręczewska-Kulesza Daria: Rozwój budownictwa hotelowego w Bydgoszczy w 2. połowie XIX i na początku XX wieku. [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Pracownia dokumentacji i popularyzacji zabytków Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Bydgoszczy. Bydgoszcz 2002. ISSN 1427-5465.
↑Jasiński Dariusz: Naprawa parowozów w Zakładach Naprawczych Taboru Kolejowego w Bydgoszczy (1851-1985). [w:]Kronika Bydgoska XII.
↑abcdeStefanS.PastuszewskiStefanS.,Bydgoska Gospodarka Komunalna. Praca zbiorowa, Bydgoszcz: Świadectwo, 1996,ISBN 83-85860-37-1,OCLC40611348. Brak numerów stron w książce
↑Brzozowska Iwona, Derkowska-Kostkowska Bogna: Fabryka Carla i Wilhelma Blumwe na bydgoskim Wilczaku., [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Zeszyt 2. Pracownia Dokumentacji i Popularyzacji Zabytków Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Bydgoszczy. Bydgoszcz 1997.
↑Derenda Jerzy: W Belmie trudności można pokonać. [w:]Kalendarz Bydgoski 1996.
↑Rożdżyński Leon. O trojakach, czyli dutkach bydgoskich (1594-1601). [w:]Przegląd Bydgoski Rocznik 1 R.1936 z.3-4.
↑Bogucki Andrzej: Próba recepcji złotych monet bitych w mennicy bydgoskiej. [w:]Kronika Bydgoska VIII.
↑Garbaczewski Witold: Dzieje pieniądza i bankowości regionu kujawsko-pomorskiego – stan i perspektywy badań. [w:]Kalendarz Bydgoski 2006.
↑Bręczewska-Kulesza Maria, Wysocka Agnieszka: Historia i architektura gmachu NBP w Bydgoszczy. [w:]Kalendarz Bydgoski 2007.
↑Romaniuk Mark: Niemiecki Bank Ludowy w Bydgoszczy (1919-1945). [w:]Kalendarz Bydgoski 2008.
↑abGarbaczewski Witold: Narodowy Bank Polski Oddział Okręgowy w Bydgoszczy – historia i współczesność.[w:]Kalendarz Bydgoski 2004.
↑Garbaczewski Witold, Hinz Grzegorz: Od półkopka do złotówki. [w:]Kalendarz Bydgoski 2006.
↑Sołtysiak Małgorzata: Polska bankowość centralna. [w:] Kalendarz Bydgoski 2009.
↑Ewa Raczyńska-Mąkowska,Najlepszy polski obiekt użyteczności publicznej stoi w Bydgoszczy, [w:]Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, zeszyt 5, Bydgoszcz 2000.
↑Turowski Stefan. Żegluga śródlądowa w Bydgoszczy w latach 1945–1982. [w.] Kronika Bydgoska IX (1982-85). Bydgoszcz 1988.
↑abcTereny wypoczynku i rekreacji w Bydgoszczy – diagnoza stanu istniejącego i kierunki rozwoju. Miejska Pracownia Urbanistyczna w Bydgoszczy. Załącznik do Uchwały nr XXXV/731/12 Rady Miasta Bydgoszczy z dnia 28 listopada 2012 roku.
↑Bydgoski Węzeł Wodny. Materiały pokonferencyjne z pierwszego sympozjum historyczno-literackiego, z okazji uroczystej inauguracji działalności Muzeum Kanału Bydgoskiego,SebastianS.Malinowski (red.), Bydgoszcz: Instytut Wydawniczy „Świadectwo”, 2006, s. 104,ISBN 83-7456-146-7,OCLC749459575,ISBN 978-83-7456-146-4.
↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 grudnia 2017 r. w sprawie nadania statutu Państwowemu Gospodarstwu Wodnemu Wody Polskie (Dz.U. z 2017 r. poz. 2506).
↑Guldon Zenon, Kabaciński Ryszard: Szkice z dziejów dawnej Bydgoszczy XVI–XVIII w.Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Popularnonaukowe nr 9. Bydgoszcz 1975.
↑Alabrudzińska Elżbieta. Kolegium jezuickie w Bydgoszczy w XVII i XVIII w. [w:]Kronika Bydgoska XI (1989). Bydgoszcz 1991.
↑Rasmus Hugo: Najstarsze gimnazjum miejskie w Bydgoszczy. [w:]Kronika Bydgoska XIV (1992). Bydgoszcz 1993.
↑Biskup Marian red.: Historia Bydgoszczy. Tom I do roku 1920. Warszawa-Poznań: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991.
↑Nowak Anna Maria: Szkolnictwo muzyczne w XX wieku. [w.]Kalendarz Bydgoski 2002.
↑Historia szkolnictwa wyższego w Bydgoszczy,ZygmuntZ.Mackiewicz (red.), Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 2004, s. 35–46,ISBN 83-917322-7-4,OCLC749591797.
↑Grzybowska Maria, Werterowska Zofia:Przyczynki do historii architektury zespołu naukowych Instytutów Rolniczych w Bydgoszczy., [w:] Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu, zeszyt 4, Pracownia Dokumentacji i Popularyzacji Zabytków Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Bydgoszczy, 1999. ISSN 1427-5465.
↑Romeyko-Baciarelli Krystyna: Pocztowa historia. [w:]Kalendarz Bydgoski 2006.
↑Winter Piotr: Dawne bydgoskie budynki pocztowe i z pocztą związane. [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu – zeszyt 2, Bydgoszcz 1997.
↑abcInformacja Komendanta Miejskiego Państwowej Straży Pożarnej o stanie bezpieczeństwa, ochrony przeciwpożarowej oraz zagrożeniach pożarowych miasta Bydgoszczy za 2014 rok.
↑abSprawozdanie Komendanta Miejskiego Policji w Bydgoszczy z działalności w 2014 roku.
↑BanachB.TadeuszBanachB.,Komenda Rejonowa Państwowej Straży Pożarnej, [w:]StefanS.Pastuszewski,Bydgoska Gospodarka Komunalna, Bydgoszcz: Świadectwo, 1996,ISBN 83-85860-37-1,OCLC40611348. Brak numerów stron w książce
↑LipińskiL.KrzysztofLipińskiL.,Straż Miejska, [w:]StefanS.Pastuszewski,Bydgoska Gospodarka Komunalna, Bydgoszcz: Świadectwo, 1996,ISBN 83-85860-37-1,OCLC40611348. Brak numerów stron w książce
↑abcdefgKaliński Arkadiusz: Zarys historii garnizonu pruskiego w Bydgoszczy, [w:]Kronika Bydgoska XXXI.
↑Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom II. Bydgoszcz 1995.ISBN 83-85327-27-4, s. 72.
↑Janina-Janikowska Danuta Beata: Rola bydgoskiego szpitala wojskowego w systemie wojskowych zakładów leczniczych Okręgu Generalnego „Pomorze” i Okręgu Korpusu VIII. [w.] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Zeszyt 8. Bydgoszcz 2003.
↑Zawadzki Wojciech: Wojsko w Bydgoszczy, [w:] Derenda Jerzy red.: Piękna stara Bydgoszcz. Tom I z serii: Bydgoszcz miasto na Kujawach.Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2006.
↑Kaliński Arkadiusz. Bydgoskie lotnisko w latach 1916–1939 cz. 2. [w.] Kronika Bydgoska XX.
↑abJastrzębski Włodzimierz: Mjr Jan Henryk Żychoń – szef Ekspozytury nr 3 Oddziału II Sztabu Głównego w Bydgoszczy (1902-1944), [w:]Kronika Bydgoska XI.
↑Pęcak Krzysztof: Chorągiew Pomorska Związku Hallerczyków z siedzibą w Bydgoszczy i jej placówki w latach 1920–1939, [w:]Kronika Bydgoska XXI.
↑Jaszowski Tadeusz: Historia jednego batalionu, [w:]Kalendarz Bydgoski 2011.
↑Zawadzki Wojciech: Historia 14. Dywizji Piechoty (1945-1957).
↑Pomorski Okręg Wojskowy 1945-1987. Zarys dziejów,AntoniA.Karnowski, Bydgoszcz: Redakcja Wydawnictw Pozaprasowych „Pomorze”, 1989,ISBN 83-7003-475-6,OCLC61393749. Brak numerów stron w książce
↑Umiński Janusz: Wyszogród na szlaku św. Wojciecha. In. Ziemia Gdańska Rocznik Krajoznawczy PTTK t.III, 2004.
↑Miasta zaprzyjaźnione Tuluza / Francja [online], bydgoszcz.pl [zarchiwizowane zadresu 2006-10-14]. – za www.bydgoszcz.pl – Współpraca z zagranicą – Miasta zaprzyjaźnione z Bydgoszczą.
↑[2] – przypowieść za www.bydgoszcz.pl – źródło: „Legendy i przypowieści” Rajmund Kuczma, Jerzy Derenda.
↑[3] – za www.bydgoszcz.pl – na podstawie„Babia Wieś. Z legend podmiejskich starej Bydgoszczy” Wincentego Sławińskiego. Oprac: Jerzy Derenda.
↑[4] – za www.bydgoszcz.pl – napisano w oparciu o legendy Andreasa Musolffa: „Heimatliche Sagen und Geschichten aus der Provinz Posen.” (oprac. Rajmund Kuczma).
↑M.P. z 1947 r. nr 20, poz. 45 „w rocznicę 600 lecia miasta Bydgoszczy za obronę polskości w latach 1939–1945 i walkę z niemczyzną”.
↑Wykaz miejscowości wyróżnionych odznaczeniami państwowymi, [w:]UrszulaU.LewandowskaUrszulaU.,KrystynaK.MalikKrystynaK.,Przewodnik po Polsce, Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1991, s. 20,ISBN 83-217-2519-8(pol.).
Jeleniewski Marek K.,Bydgoskie wybory, Wydawnictwo POZKAL, Inowrocław 1994.
Jeleniewski Marek K.,Życie społeczno-polityczne XX-lecia międzywojennego w świetle polskiej prasy w Bydgoszczy, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2012.
Jeleniewski Marek K.,Z biegiem lat z biegiem Brdy, Wydawnictwo Margrafsen, Bydgoszcz 2003.
.jpg)
.svg)
