Około 60% powierzchni Bułgarii zajmują tereny wyżynne i górskie, średnie wzniesienie kraju wynosi ok. 470 mn.p.m. Wzdłuż północnej granicy, wyznaczanej w większości przez rzekęDunaj, rozciąga sięNizina Naddunajska, zajmująca całą północną część kraju. W środkowej części Bułgarii leży jej główny, ciągnący się z zachodu na wschód masyw górski –Stara Płanina (Bałkan) wraz z pasemKotlin Zabałkańskich (Sofijska, Kazanłycka, Sliweńska i in.). W południowo-zachodniej Bułgarii leżą masywy górskieRodopy iPirin (na granicy z Grecją) orazRiła (w nim najwyższy szczyt Bułgarii i całego Półwyspu BałkańskiegoMusała – 2925 m n.p.m.). Bułgarię południowo-wschodnią zajmuje rozległaNizina Górnotracka, a na południe od niej, na granicy z Turcją, znajdują się niskie górySakar iStrandża.
Najwyższe szczyty poszczególnych grup górskich w Bułgarii:
Klimat Bułgarii jestumiarkowany ciepły,kontynentalny, suchy, nad morzempodzwrotnikowy, wilgotniejszy. W górach występuje piętrowość klimatyczna. Średnia temperatura powietrza w styczniu wynosi od –6 °C (w terenach górskich), –3 °C (w centralnej części kraju) do 2 °C (na południu kraju), w lipcu odpowiednio od 18 °C, 23 °C i 25 °C. Średnia suma roczna opadów od 450 mm na północy, do 1200 mm w terenach górskich. Średnia temperatura powietrza i średnia suma opadów w stolicy kraju Sofii wynoszą: w styczniu –2 °C i 42 mm, w lipcu 22 °C i 60 mm.
Stara Płanina dzieli Bułgarię nazlewiskaMorza Czarnego iMorza Egejskiego. W zlewisku czarnomorskim najdłuższą rzeką jestDunaj (długość 471 km w granicach Bułgarii), który jest rzeką graniczną zRumunią, wraz z dopływami:Łom,Ogosta,Iskyr (jest najdłuższą rzeką Bułgarii płynącą w całości w jej granicach),Osym,Jantra. Ponadto największe rzeki zlewiska Morza Egejskiego toMarica zTundżą iArdą,Kamczija,Struma orazMesta. Rzeki wyzyskiwane są głównie do nawadniania i produkcji energii elektrycznej. Jeziora są nieliczne i niewielkie, największe, typu lagunowego, występują głównie wzdłuż wybrzeża. W górachPirin iRiła znajduje się około 260 jezior pochodzenia polodowcowego. W Starej Płaninie znajduje się największy wodospad w Bułgarii i zarazem największy w całychBałkanach –Rajsko Pryskało.
Lasy pokrywają ok. 35% powierzchni kraju, do wysokości 700–1000 m występują głównie lasydębowe, do 1700–1800 m – lasybukowe i bukowo-jodłowe, w najwyższych piętrach gór do 2000–2300 m – lasyświerkowe,kosodrzewina i hale górskie. Na obszarach wyżynnych i nizinnych – zarośla krzewów zrzucających liście na zimę oraz zbiorowiska roślinnościstepowej w rejonieDobrudży.
W połowie IV tysiąclecia p.n.e. rozpoczął się napływ na tereny obecnej Bułgarii plemion koczowniczych zAzji Środkowej. W V wieku p.n.e. jedno z plemiontrackich utworzyło nawet organizm państwowy –Królestwo Odrysów. Tereny te zdobyli Rzymianie i w pierwszej połowie I wieku (6–9 r. n.e.) pomiędzyDunajem a pasmemStarej Płaniny utworzyli rzymską prowincjęMezję, która w roku 86 n.e. została podzielona na Mezję Dolną i na Mezję Górną. W połowie I w. n.e. na południe od Starej Płaniny powstałarzymska prowincjaTracja. Z czasem tereny obecnej Bułgarii stały się celem najazdówHunów iGotów.
W VI wieku tereny te zaczęły zasiedlać pasterskie plemionasłowiańskie, które zostały podbite ok. roku 680 przezProtobułgarów. Bułgaria powstała w 681 roku, założona przezAsparucha. ChanBorys I Michał został ochrzczony przez duchowieństwo greckie w przeddzieńZielonych Świąt 25 maja 864 roku. Otrzymał na cześć cesarza bizantyjskiegoMichała III, swojego ojca chrzestnego, imię Michał. Powstało potężne państwo ze stolicą wPlisce (od 895 wPresławiu), które trwało w okresie 681–1018. W 915 r. Symeon przyjął tytuł cara. W 1018 tereny Bułgarii zostały ostatecznie podbite przezBizancjum i pozostawały pod władzą Bizantyjczyków do 1185 mimo antybizantyjskich powstań ludowych.
W latach 1186–1398 istniało drugie państwo Bułgarów, po czym jego terytorium stało się częściąImperium Osmańskiego.
3 marca 1878 po klęsceTurcji wwojnie z Rosją sporządzonotraktat pokojowy w San Stefano, który przewidywał utworzenieWielkiej Bułgarii będącej wciąż wasalem Turcji, ale bez prawa stacjonowania w niej wojsk tureckich. W granicach wielkiego państwa bułgarskiego miały się znaleźć, oprócz samej Bułgarii, Tracja iMacedonia bezSalonik. Dlatego 3 marca – dzień zakończenia wielowiekowej tureckiej okupacji ziem bułgarskich – jest świętem narodowym tego kraju[7].
Pierwszym władcą niepodległej Bułgarii został wybrany przez zgromadzenie narodoweAleksander I Battenberg, posługujący się tytułem księcia. Niepodległość uzyskana w 1878 (w pełni w 1908 po oficjalnym przyłączeniuRumelii Wschodniej) zapoczątkowała ścieranie się wpływówniemieckich irosyjskich. W 1886 roku rosyjscy oficerowie wymusili abdykację księcia Aleksandra I.[7] W 1879 roku księciem zostałFerdynand I Koburg – bratanek króla PortugaliiFerdynanda II. W 1908 roku został on królem niezawisłegoKrólestwa Bułgarii, a następnie ogłosił się carem. Na skutekwojen bałkańskich (1912–1913) Bułgaria utraciła znaczną część terytorium, dlatego też przystąpiła doI wojny światowej po stroniepaństw centralnych. Wojna zakończyła się jednak klęską, a Bułgaria straciła swoje krótkotrwałe zdobycze terytorialne (najboleśniej odczuła brak dostępu doMorza Egejskiego). W 1918 roku car został zmuszony do abdykacji na rzecz swojego synaBorysa i opuszczenia kraju.
Bułgaria była członkiemRWPG iUkładu Warszawskiego. Masowe demonstracje w listopadzie i grudniu 1989 roku wpłynęły na utworzenie demokratycznej republiki parlamentarnej (pierwsze wolne wybory 13 października 1991).
Okres po 1992 roku charakteryzował się pogłębiającym się kryzysem gospodarczym, hiperinflacją i załamaniem produkcji przemysłowej. W połowie lat 90. inflacja przekroczyła 300%, a gospodarka znalazła się w stanie recesji. W 1996 roku Bułgaria podpisała umowę o stowarzyszeniu zUE i wstąpiła doWTO. W 1997 roku ponad 30% Bułgarów żyło poniżej granicy ubóstwa[8].
W latach 2001–2005 funkcję premiera republiki pełnił były carSymeon II. Był to pierwszy w historii państw Europy Wschodniej przypadek, gdy monarcha obalony przez reżim komunistyczny został premierem powstałej później republiki. Symeon jest również jedynym monarchą na świecie, któremu drogą demokratyczną udało się odzyskać władzę w republice.
1 stycznia 2007 roku Bułgaria stała się członkiemUnii Europejskiej[10]. Bułgaria została członkiemstrefy Schengen w dniu 31 marca 2024 roku, gdy to zniesiono kontrole graniczne na przejściach lotniczych i morskich. Z dniem 1 stycznia 2025 roku zniesione zostały również kontrole na granicach lądowych[11].
Zgodnie z konstytucją z 12 lipca 1991 Bułgaria jest republiką, w której głową państwa jestprezydent wybierany, na jednej karcie razem z wiceprezydentem, w bezpośrednich wyborach, na 5-letnią kadencję. Szefem rządu jest premier, który mianowany jest przez prezydenta.
Organem władzy ustawodawczej jest jednoizbowe, 240-osoboweZgromadzenie Narodowe (Народно събрание), wybierane na 4-letnią kadencję.
Kraj podzielony jest na 28 obwodów (oblast(i) –област(и)).
Wojska bułgarskie w 2014 roku liczyły 35 tys. żołnierzy zawodowych oraz 302,5 tys. rezerwistów. Według rankinguGlobal Firepower (2014) bułgarskie siły zbrojne stanowią 70. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 700 mln dolarów (USD)[12].
Według danych aktualnych statystyk demograficznych liczba ludności kraju na koniec 2022 roku wynosi 6 447 710 osób[1]. Liczba osób, które zmarły w 2022 r., wynosi 118 814 osób, a ogólny współczynnik umieralności wynosi 18,4‰[1]. Liczba ludności osiągnęła swój szczyt w czasach socjalizmu, kiedy to według spisu powszechnego z 1985 r. ludność państwa bułgarskiego wynosiła 8 948 649 osób.
Bułgarzy są grupą etniczną tworzącą państwo i stanowią 84,8% populacji. Dwie z mniejszości:Turcy (8,8%) orazCyganie (4,9%) są stosunkowo liczniejsze; pozostałe 1,5% to inne mniejszości –Rosjanie,Ormianie,Wołosi,Karakachanie,Ukraińcy,Żydzi,Rumuni, a także osoby nieidentyfikujące się[1].Język bułgarski jest jedynym językiem urzędowym w kraju i jest językiem ojczystym dla 85,2% populacji[1]. Turecki jest językiem ojczystym dla 9,1%, a cygański jest językiem ojczystym dla 4,2%[1]. W miastach mieszka 73,7% ogółu ludności, z czego 24,2%, czyli 1 242 568 osób, skupia się w stolicySofii.
W kraju występują złożamiedzi i niewielkie rudżelaza. Stosunkowo małe są także zasoby surowców energetycznych:węgla kamiennego,ropy naftowej igazu ziemnego.Elektrownie wodne wytwarzają około 1/10 krajowejenergii elektrycznej, 3/5 pochodzi zelektrowni cieplnych, reszta zaś zelektrowni jądrowych zbudowanych według planów radzieckich. W latach rządów komunistycznych poczyniono znaczne inwestycje w przemyśle przetwórczym. Dużą dynamikę wykazuje produkcjastali, miedzi,cynku,ołowiu, a także maszyn i urządzeń, chemikaliów i wyrobów przemysłu spożywczego, dostarczającego większości dochodów z eksportu. Źródłem dochodów jest takżeturystyka, rozwinięta szczególnie na wybrzeżu Morza Czarnego.
Kukeri – bułgarski karnawał i obyczaj płodności i zdrowia, mający na celu odstraszenie złych duchów, odbywający się w sirni zagowezni (ostatki), tj. 7 tydzień przed WielkanocąSosna Bajkuszewa – jedno z najstarszych drzew Bułgarii
Na długo przed pojawieniem się chrześcijaństwa i ikonografii, tereny dzisiejszej Bułgarii były ważnym ośrodkiem rozwoju sztuki pradziejowej i starożytnej, szczególnie w okresie kulturytrackiej. Odkrycia archeologiczne z terenówStarej Zagory,Kazanłyku, czyMezek (Grobowiec Mal-Tepe) świadczą o istnieniu wysoko rozwiniętej kultury materialnej już od II tysiąclecia p.n.e. (zob.skarb wyłczitryński). Znaleziska takie jak gliniane figurki, złote i brązowe naczynia rytualne czy monumentalne grobowce kopułowe ukazują kunszt rzemieślniczy i artystyczny Traków[8].
Sztuka tracka cechowała się silnym przywiązaniem do symboliki religijnej, kultu przodków i kultu zmarłych. Szczególnie znane są grobowce malowane – unikalne w skali świata – które zawierają sceny pożegnań, uczt i bitew. Naliście UNESCO znajduje sięgrobowiec w Kazanłyku (IV/III w. p.n.e.), gdzie freski wykonane przez nieznanego artystę uchodzą za jedne z najwybitniejszych dzieł sztuki tracko-helleńskiej. Wysoki poziom osiągnęło także rzemiosło artystyczne – złotnictwo (np.skarb panagiurski), ceramika i metalurgia. Te świadectwa kultury materialnej stanowią dziś jeden z najcenniejszych zasobów dziedzictwa artystycznego współczesnej Bułgarii[8].
Bułgaria od okresu średniowiecza (XIII wiek, XIV wiek) znana jest ze swoich ikon. Przedstawiciele tzw.tyrnowskiej szkoły malarskiej (XIV wiek) z powodzeniem przekraczali reguły rządzące tradycyjnym, hieratycznym malarstwem ikon, dzięki czemu stworzyli oni jedną z najbardziej znaczących szkół artystycznych wschodniego chrześcijaństwa.
Bułgaria posiada również starą i bogatą tradycję śpiewu chóralnego. Jednym z najbardziej znanych, bułgarskich średniowiecznych twórców jestJoan Kukuzel, kompozytor, teoretyk muzyki i twórca tzw. nowobizantyjskiego zapisu nutowego.Znanymi bułgarskimi śpiewakami są współcześnie m.in.Boris Christow,Nikołaj Giaurow, czyNikoła Gjuzelew, należący do światowej czołówki i często występujący w najlepszych operach całej Europy.
W okresie bułgarskiego odrodzenia narodowego, u schyłku panowania tureckiego (przełom XVIII i XIX wieku), w całym kraju powstało kilka szkół artystycznych, których przedstawiciele specjalizowali się w ikonopisaniu, snycerce lub malarstwie. Pozostawili oni po sobie prawdziwe skarby sztuki, architektury i malarstwa. Najsłynniejsze z owych szkół to m.in. trewneńska (zob.Triawna), bańska (zob.Bansko) czy samokowska (zob.Samokow) – twórcy tej ostatniej szkoły (a wśród nichZachari Zograf) zasłynęli kunsztem zdobiącmonaster rylski przepięknymi freskami.
Najbardziej znanym współczesnym artystą bułgarskim jest bez wątpieniaChristo Jawaszew. Zdobył on rozgłos wielu spektakularnymi happeningami, wśród których najbardziej kontrowersyjne było „zapakowanie” w folię m.in.gmachu Reichstagu wBerlinie oraz Pont Neuf wParyżu.
Bułgaria posiada także bogate tradycje w dziedzinie teatru lalkowego (nie tylko dla dzieci).
Z czasów panowania chanów protobułgarskich (VII–IX wiek) pochodzą ryte w kamieniu napisy protobułgarskie wjęzyku greckim. W końcu IX wieku, dzięki przyswajaniu ksiąg słownie stworzonych przezśw. Cyryla i Metodego, rozwinęło się piśmiennictwo religijne wjęzyku staro-cerkiewno-słowiańskim. Czerpiąc wzorce zBizancjum, na przełomie IX i X wieku piśmiennictwo starobułgarskie rozkwitło w Presławiu i Ochrydzie oraz ponownie (XIV wiek) w Tyrnowie. Oprócz kazań, poezji hymnicznej, traktatów i tzw. zborników (zbiorów różnych utworów służących religijnemu pouczeniu) ważne miejsce w średniowiecznej literaturze zajęłyapokryfy, hagiografie, opowieści pouczające i heroiczne. Po podboju tureckim (1394) tradycję piśmienniczą kultywowano w monasterach. W XVI wieku powstały wSofii nowe hagiografie. W XVII i XVIII w. główną formą piśmiennictwa były damaskiny (zbiory pouczeń i kazań). Najżywiej rozwijała się ustna twórczość ludowa. W okresie odrodzenia narodowego (1762–1878) powstały zręby nowożytnej kultury bułgarskiej. Pierwszym przejawem świadomości narodowej było zainteresowanie własnąhistorią (Paisij Chilendarski). Walka Bułgarów o uniezależnienie się kultury odGreków i autokefalicznykościół, a po 1856 – o zrzucenie panowania Turków, znalazła odbicie w literaturze. W 1. połowie XIX wieku, w okresie tworzenia podstaw świeckiej oświaty narodowej, pojawiły się pierwsze drukowaneksiążki i podręczniki szkolne. Zrodziły się publicystyka i wierszopisarstwo. Na dalszym rozwoju młodej literatury zaważyło coraz żywsze od połowy XIX w. zainteresowanie słowianofilstwem i rodzimą kulturą ludową. Oparte na obcych, zwłaszczarosyjskich, wzorach artystycznych i bułgarskimfolklorze powstały nowożytne gatunki poezji, prozy idramatu, w których z żywej mowy ludowej tworzył sięjęzyk literacki. Jednocześnie zrealizmem wystąpiły tendencje sentymentalno-romantyczne. Najdojrzalszym świadectwem uczuciowości romantycznej stała sięlirykaChristo Botewa. Po odzyskaniu niezawisłości politycznej (1878) rozwinęły się dydaktycznapoezja i spokrewniona często z publicystyką proza realistyczna. Uprawiali ją zarówno zwolennicyodnowy moralnej (Aleko Konstantinow), jak narodnicy (Todor Włajkow) i socjaliści. W życiu literackim wybitną pozycję zajął obrońca tradycji,Iwan Wazow. Walcząc o europeizację sztuki narodowej w latach 90. XIX wieku przeciwstawili mu się moderniści skupieni wokół pismaMisył, którzy obrali orientację neoromantyczną (Pejo Jaworow,Penczo Sławejkow). Drugie pokolenie modernistów po 1905 zwróciło się ku symbolizmowi (Teodor Trajanow,Nikołaj Liliew). Na początku XX wieku najżywiej rozwijała się proza wiejska, której najwybitniejszym przedstawicielem byłElin Pelin. W okresie międzywojennym (1918–1944) awangardowy bunt tzw. wrześniowców, którzy w latach 20. XX wieku chcieli złączyć odnowę sztuki z rewolucją społeczną, był krótkotrwały i wyraził się głównie w ekspresjonizmie (Geo Milew). Powojenny kult prymitywu i rodzimości ustąpił tendencji do ucodzienniania literatury. W liryce nastąpiło odkrycie powszedniości (Elisaweta Bagriana,Atanas Dałczew), w małych formachprozy dojrzał realizm psychologiczny (Jordan Jowkow), w powieści dominowałhistoryzm, zabarwiony często ideologią nacjonalistyczną. W latach 30. zwalczał ją konsolidujący się obóz pisarzy antyfaszystów, w którym osobne miejsce zajęła komunistycznalewica (Christo Radewski). Po przewrocie komunistycznym (1944) uległa zerwaniu więź z międzywojenną tradycją i po 1950 nastąpił długotrwały okres realizmu socjalistycznego. Rozrachunki z unifikacją literatury, podjęte w latach 60., znalazły wyraz w nawrocie do psychologizmu i moralistyki (Błaga Dimitrowa,Emilian Stanew), a także wrenesansie historyzmu. Najznaczniejszym efektem literaturyodwilży była bujnie rozkwitająca groteska (Jordan Radiczkow). Doktryny realizmu socjalistycznego nie odrzucano otwarcie, gdyż brakowało niezależnego obiegu literatury, a nieliczni pisarze emigracyjni (Georgi Markow) byli w kraju prawie nieznani; okres rozrachunków z totalitaryzmem rozpoczął się po 1989 r.
↑ArturA.SkupieńArturA.,Bułgarskie góry [online], Szarena Sol, 27 stycznia 2023 [dostęp 2023-03-24](pol.).
↑abMieczysławM.TantyMieczysławM.,Bałkany w XX wieku, Warszawa: KiW, 2003,ISBN 83-05-13311-7,OCLC830543760. Brak numerów stron w książce
↑abcTadeuszT.CzekalskiTadeuszT.,Bułgaria, Historia Państw Świata w XX i XXI Wieku, Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2010, s. 267-287,ISBN 978-83-7436-252-8 [dostęp 2025-11-01].Błąd wprzypisach: Nieprawidłowy znacznik<ref>; nazwę „:0” zdefiniowano więcej niż raz z różną zawartością
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, którajest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej –EULEX.
.svg)
