Zwisające pędyPień z białą korąTrójkątnie rombowate i podwójnie ząbkowane liście
Brzoza brodawkowata, brzoza zwisła (Betula pendula Roth)[5] –gatunek drzewa z rodzinybrzozowatych (Betulaceae Gray). Wymieniana też pod nazwami: brzoza gruczołowata[6], brzezina, brzoza biała[7]. Występuje w chłodniejszych rejonachAzji iEuropy oraz w Afryce Północnej (Maroko), rozprzestrzenia się też w innych rejonach i jest uprawiana w wielu krajach świata[8]. W Polsce jest pospolita na całym niżu i w niższych położeniach górskich.
Kora młodych drzew jest pomarańczowoczerwona, lecz z czasem staje się biała, a u starszych drzew czarna u nasady. Łuszczy się okrężnie. Młode gałązki są ciemne, nieowłosione, pokryte gruczołami. Pączki są nagie, lepkie, u nasady rozszerzone, na wierzchołku zaostrzone[9].
Ciemnozielone na powierzchni górnej, a na dolnej jaśniejsze, zielonawoszare. Posiadają charakterystyczne, gęste, siateczkowate unerwienie. Nerwy są lekko brunatne lub prawie białe. Liście o długości 3–7 cm i 2–5 cm szerokości oraz długim ogonku. Blaszka liściowa ma brzeg podwójnie ząbkowany. Jest trójkątna lub romboidalna i o nasadzie szeroko klinowatej bądź ściętej. Nasada po każdej stronie jest lekko zaokrąglona lub niezaokrąglona a szczyt długi i ostro zakończony[10]. Młode liście są lepkie i słabo owłosione, szybko stają się całkiem nagie. Ogonek liściowy jest nagi i ma do 3 cm długości[9].
Kwiaty zebrane w kwiatostany zwanekotkami. Kwiaty męskie, mające postać kotków, występują na końcach starszych pędów, żeńskie natomiast na końcach młodszych krótkopędów. Są podobne do kotekbrzozy omszonej.
Orzeszki podłużnie eliptyczne ze skrzydełkami 2-3 razy szerszymi od orzeszków. Łuski owocowe są trójklapowe. Klapki boczne, dłuższe od środkowej, są odgięte w dół.
Megafanerofit, żyje ok. 100 lat. Kwitnie w kwietniu, o około 10 dni wcześniej niż brzoza omszona. Jestwiatropylna, a jej lekkie nasiona zaopatrzone w skrzydełka rozsiewane są przez wiatr często na duże odległości, dlatego też brzoza jest jednym z pierwszych gatunków drzew zarastających nieużytki (gatunek pionierski). Występuje na suchych, piaszczystych terenach, na nieużytkach, w lasach liściastych, borach mieszanych i sosnowych, w zaroślach i na zrębach, wzdłuż szlaków kolejowych. Jest także ważnym drzewemleśnym. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnychgatunek wyróżniający dla związku (All.)Sambuco-Salicion[11]. Liczba chromosomów2n = 28[12].
Brzozą opisaną jako najstarsza w Polsce był w 1992 roku okaz rosnący wGdańsku Oliwie – miał wówczas 171 lat, przy obwodzie pnia 321 cm i wysokości 26 m[13]. W konkursiePrzeglądu Leśniczego na najgrubsze drzewoLasów Państwowych wśród brzóz wygrało drzewo z okolicy miejscowościSolno w województwie warmińsko-mazurskim. Ma ono 295 cm obwodu i 26 metrów wysokości[14].
Według niektórychujęć taksonomicznych do tego gatunku zalicza się formę o bardzo ciemnej korze (drzewa pozbawionebetuliny)[15], dawniej uważaną za osobny gatunek –brzoza czarnaBetula obscura Kotula. Status brzozy ciemnej jako odmiany brzozy brodawkowatej potwierdzają analizy molekularne[16].
Według nowszych ujęć taksonomicznychbrzoza ojcowska (Betula pendula Roth var.oycoviensis (Besser) Dippel) jest odmianą brzozy brodawkowatej[8].
Osobliwą formą brzozy brodawkowatej jest brzoza płomienna lub płomykowa (for.flammifera), która ma pokrój krzewu, z krótkim pniem, bardzo grubą korą i falistym układem włókien. W Polsce zarejestrowana wWolińskim Parku Narodowym oraz w okolicachStargardu. Poza tym znana ze Szwecji, Szkocji i Słowacji[17]. Inna odmiana, brzoza karelska (Betula pendula var.carelica), wyróżnia się drewnem zobrzękami i przed wykonaniem analiz molekularnych była przez niektórych uważana za mieszańca z brzozą omszoną[16].
'Birkalensis' – liście są powcinane, jednak nie tak mocno jak u odmiany 'Laciniata'.
'Fastigiata' – gałęzie unoszą się do góry i są poskręcane. Młode pędy są zwisające. Korona jest wąska i zaokrąglona.
'Golden Cloud' – liście mają żółty odcień.
'Laciniata' (często błędnie identyfikowana jako 'Dalecarlica') – ma głęboko powcinane liście i płaczące gałęzie. Korona jest kształtna.
'Obelisk' – pokrój jest podobny do odmiany 'Fastigiata'. Gałęzie unoszą się do góry, lecz młode pędy nie są zwisające. Korona jest wąska i zaokrąglona.
'Purpurea' – liście są purpurowe i matowe. Posiada rzadkie ulistnienie.
'Tristis' – posiada gładką korę o białej barwie. Gałązki zwisające.
'Youngii' – pędy zwisają z miejsca szczepienia. Bardzo niskie drzewo.
Liść brzozy (Betulae folium) – całe lub połamane liście brzozy brodawkowatej ibrzozy omszonej, oraz ich mieszańców. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 1,5%flawonoidów w przeliczeniu nahiperozyd[10]. Zawiera ponadto do 3,2% saponin,kwasy organiczne, żywice, do 9%garbników katechinowych, sole mineralne,olejek eteryczny i związki trójterpenowe (folientriol, folientetraol)[18]. W młodych liściach i pączkach znajduje się więcej olejków eterycznych. Surowcem zielarskim może także być kora brzozowaCortex Betulae będąca źródłembetuliny stosowanej w leczeniu trądziku[19].Pozyskiwany wiosną sok (oskoła) zawiera główniefruktozę, liczne sole mineralne (potas, miedź, mangan, fosfor i wapń) oraz witaminę B.[potrzebny przypis]
Działanie i zastosowanie
Działa moczopędnie, odtruwająco i wzmacniająco. Jest stosowany przy kamicy nerkowej, przy obrzękach na tle krążeniowym, jako środek na porost włosów, a w medycynie ludowej – do wybielania skóry i przeciw piegom. W przewlekłych chorobach dróg moczowych, niewydolności nerek, przy gośćcu i przyłuszczycy stosuje się napar z liści, które zawierają szereg czynnych substancji, m.in. flawonoidy, garbniki, sole mineralne i związki żywiczne. Można nim przemywać też suchą i łuszczącą się skórę[20][21].
Zbiór i suszenie
Liście zrywa się młode, gdy są jeszcze lepkie i suszy w warunkach naturalnych w cieniu. Po wysuszeniu liście mają słaby, przyjemny zapach i gorzkawy, ściągający smak. Korę zbiera się wiosną z młodych, ściętych pni i gałązek, zdziera się elastyczną białą część zewnętrzną. Pączki pozyskuje się wczesną wiosną, gdy są dobrze nabrzmiałe, z drzew ściętych w czasie czyszczeń, i suszy w temperaturze 25 – 30 °C. Wysuszone pączki są lepkie, na przekroju jasnozielone, o silnym balsamicznym zapachu i gorzkawym smaku.
↑ZbigniewZ.MirekZbigniewZ.,HalinaH.Piękoś-MirkowaHalinaH.,AdamA.ZającAdamA.,MariaM.ZającMariaM.,Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 42,ISBN 978-83-62975-45-7.
↑Jakub Mowszowicz: Pospolite rośliny naczyniowe Polski. Wyd. czwarte. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 326.ISBN 83-01-00129-1.
↑Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005.ISBN 978-3-939991-32-8. Brak numerów stron w książce
↑Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006.ISBN 83-01-14439-4. Brak numerów stron w książce
↑abLucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006.ISBN 83-01-14342-8. Brak numerów stron w książce
↑Cezary Pacyniak: Najstarsze drzewa w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo PTTK "Kraj", 1992, s. 63.
↑Brzoza brodawkowata. [w:]Najgrubsze drzewa [on-line]. Las Rysia eRysia. [dostęp 2013-10-17]. (pol.).
↑Jakub Tomanek: Botanika leśna : podręcznik dla studentów wydziałów leśnych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1994, s. 220-222.ISBN 83-09-01819-3.
↑abKatarzyna AnnaK.A.JadwiszczakKatarzyna AnnaK.A. i inni,Analyses of molecular markers and leaf morphology of two rare birches, Betula obscura and B. pendula var. carelica, „Annals of Forest Research”, 63 (2), 2020, s. 121-137,DOI: 10.15287/afr.2020.1973(ang.).
↑MariaM.Gostyńska-JakuszewskaMariaM.,Betulaceae, Brzozowate, [w:]AdamA.Jasiewicz (red.),Flora Polski. Rośliny naczyniowe, t. III, Kraków: PAN, 1992, s. 10-11,ISBN 83-85444-06-8.
↑Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1989, s. 108-113.ISBN 83-202-0472-0.
