Zobacz też:Brzozów w innych znaczeniach tej nazwy.| miasto wgminie miejsko-wiejskiej | |||||
.jpg) Rynek | |||||
| |||||
| Dewiza: Miłość, Cierpliwość, Ludzkość | |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Data założenia | 1359 | ||||
| Prawa miejskie | 1386 | ||||
| Burmistrz | Szymon Stapiński | ||||
| Powierzchnia | 11,46[1] km² | ||||
| Wysokość | 270–420 m n.p.m. | ||||
| Populacja (31.12.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna | 13 | ||||
| Kod pocztowy | 36-200 | ||||
| Tablice rejestracyjne | RBR | ||||
Położenie na mapie gminy Brzozów  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu brzozowskiego  | |||||
 49°41′39″N 22°01′10″E/49,694167 22,019444[3] | |||||
| TERC (TERYT) | 1802014 | ||||
| SIMC | 0952841 | ||||
Urząd miejski ul. Armii Krajowej 136-200 Brzozów | |||||
| |||||
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Brzozów –miasto w południowo-wschodniejPolsce, wwojewództwie podkarpackim, wpowiecie brzozowskim, siedzibagminy Brzozów. Miasto jest położone centralnie naPogórzu Dynowskim, nad rzekąStobnicą. Przez Brzozów przebiegadroga wojewódzka nr 886 zDomaradza w kierunkuSanoka.
Brzozów położony jest w dawnejziemi sanockiej[4]województwa ruskiego. Historycznie miasto położone naRusi Czerwonej. Powstało w połowie XIV wieku, a jego nazwa pochodzi od lasu Brzozowe. Pod koniec XIV wieku znalazło się w posiadaniu biskupów przemyskich i do końca XVIII wieku było rezydencją jego właścicieli. Brzozów uzyskałprawo składu w 1638 roku[5]. Po pierwszym rozbiorze Polski znalazło się w granicach austriackich. W XIX wieku zaczęto w Brzozowie wydobycie ropy naftowej, co sprzyjało rozwojowi miasta. W okresie pierwszej wojny światowej w mieście stacjonowały wojska austriackie i rosyjskie. Od 1918 roku, po uzyskaniu niepodległości przez Polskę, jest stolicą powiatu brzozowskiego. W okresie międzywojennym w Brzozowie powstały dwa uzdrowiska. Podczas drugiej wojny światowej w okolicach miasta działał Związek Walki Zbrojnej. W czasach PRL w mieście nastąpił rozwój przemysłu.
Według danych GUS z 31 grudnia 2024 r. Brzozów liczył 7168 mieszkańców, będąc 23. najludniejszymmiastem w województwie[2].
Brzozów położony jest centralnie naPogórzu Dynowskim, nad rzekąStobnicą. Od strony południowej Pogórze to łączy się z zapadliskiem kotlin podkarpackich, zwanymDołami Jasielsko-Sanockimi. Na północy Pogórze Dynowskie przechodzi w prawie bezleśny krajobraz wzniesień o średniej wysokości 300–400 mn.p.m. Jest toPodgórze Rzeszowskie, będące swego rodzaju terenem przejściowym międzyKotliną Sandomierską a wzgórzamiPogórza Strzyżowsko-Dynowskiego. Brzozów leży w obrębieKarpat Zewnętrznych, w jednostce tektonicznej zwanej śląską[6]. Powiązania funkcjonalno-przestrzenne Brzozowa stanowidroga wojewódzka nr 886 (Rzeszów – Domaradz – Brzozów – Sanok), łączącadrogi krajowenr 19 w Domaradzu inr 28 w Sanoku.
| Rodzaj | Powierzchnia | % |
|---|---|---|
| Użytki rolne | 793ha | 69,62% |
| Grunty zabudowane i zurbanizowane | 215 ha | 18,88% |
| Grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzaczone | 122 ha | 10,71% |
| Grunty pod wodami | 8 ha | 0,70% |
| Nieużytki | 1 ha | 0,09% |
| Użytki ekologiczne | 0 ha | 0% |
| Tereny różne | 0 ha | 0% |
| Powierzchnia miasta (Σ) | 1139 ha | 100% |
Rejon Brzozowa charakteryzuje się rusztowym układem grzbietów. Ciągnące się z północnego zachodu na południowy wschód pasma wzgórz poprzedzielane są równoległymi dolinami rzek i potoków. Im bardziej ku południu, wzniesienia stają się coraz bardziej ostre i strome, sięgające niejednokrotnie wysokości 500 m n.p.m.[7]
Region miasta wykazuje bardzo skomplikowaną budowę geologiczną, powstałą wskutek działania stosunkowo silnychruchów tektonicznych[7]. Miały one miejsce w starszymtrzeciorzędzie, podczasfałdowań alpejskich[8]. Obszar ten zbudowany jest ze skał należących do zespołu naprzemianległych warstwłupków ilastych, łupków marglistych,mułowców,piaskowców orazzlepieńców. Wyróżniają się one zmienną grubością ławic, różną barwą i spoiwem. Dodatkową ich cechą, komplikującą strukturę, są liczne uskoki, wzdłuż których poszczególne części fałdów przesunęły się względem siebie[9]. Osady te, zwanefliszem, osadzały się w ciągu 110 milionów lat w podłużnych basenach morskich, w obrębie geosynkliny karpackiej. Trzeciorzędowe ruchy tektoniczne powodowały fałdowanie sięskorupy ziemskiej, co daje obecny obraz ukształtowania powierzchni.
W związku z budową geologiczną, występują złożagazu ziemnego iropy naftowej, a także nieliczneźródła mineralne o różnych właściwościach leczniczych[7].
Przez Brzozów przepływa kilka rzek, cieków i strumieni.
Przez południową część Brzozowa przepływa niewielki, bezimienny ciek. Swoje źródła ma w lesie niedaleko ulicy Polnej. Dalej płynie cały czas przy wspomnianej ulicy Polnej, jednak na poziomie ulicy Leśnej odpływa nieco dalej od drogi. Następnie, kierując swe wody w stronęHorybka musi minąć most przy ulicy Starej, a dalej mosty na ulicach: Chopina, 3 Maja, Rzecznej by skończyć swój bieg uchodząc do Stobnicy w okolicy ulicy Piastowej.
W regionie Brzozowa wyróżnia się dwapiętra klimatyczne: umiarkowane ciepłe, którego średniatemperatura waha się w granicach od 6 °C do 8 °C, oraz umiarkowanie chłodne, charakteryzujące się średnimi wieloletnimi temperaturami powietrza od 4 °C do 6 °C. Te dwa piętra należą do pluwialnego typu klimatu. Zimą średnia temperatura spada od −3 °C do −4 °C, natomiast średnia temperatura lipca waha się od 17 °C do 18 °C.
Wiatry wykazują stosunkowo małą siłę. Najczęściej występują dość umiarkowane o sile 5–10 m/s, przeważnie z kierunków południowo-zachodniego i południowego. Jesienią występuje zdecydowana przewaga wiatrów wschodnich i północno-wschodnich, natomiast w czerwcu, lipcu i sierpniu przewagę wykazują wiatry zachodnie. Coraz częściej występujące wiatry o prędkości powyżej 20 m/s wyrządzają duże szkody wdrzewostanach, sieci elektrycznej i zabudowaniach, powodując m.in. zrywanie dachów.
Przeciętna roczna ilośćopadów wynosi od 750 do 800 mm. Ich harmonogram w ciągu jednego roku stanowi dużą nierównomierność, gdyż stosunkowo największa ilość opadów przypada w okresie letnim (250–400 mm), a najmniejsza w zimie (80–180 mm). Okres trwaniapokrywy śnieżnej kształtuje się w granicach od 60 do 150 dni. Szata śnieżna pojawia się najczęściej w drugiej połowie listopada lub na początku grudnia, a zanika na przełomie marca i kwietnia[7].
Wedługpodziału geobotanicznego Polski dokonanego przezWładysława Szafera, Brzozów leży w obrębieProwincji Górskiej Środkowoeuropejskiej, podokręgu Pogórza Fliszowego. Według podziału Krystyny Towpasz, badany teren należy do okręgu Pogórzy Karpat Zewnętrznych, podokręgu Pogórzy Strzyżowsko-Dynowskiego, odcinka fliszowego[10].
Brzozów położony jest w Beskidzie Wschodnim, charakteryzującym się przejściowością. Występują elementy fauny zachodnioeuropejskiej, pontyjskiej i borealno-alpejskiej[11]. Jeszcze za czasów ostatnichPiastów rozpościerała się tutajpuszcza pograniczna, spełniająca rolępasa granicznego. Jednakże lasy były stopniowo karczowane przez ówczesnych mieszkańców tych ziem, którzy tym sposobem powiększalipola uprawne[7].
Wody przepływające przez Brzozów charakteryzuje wysoki poziom zanieczyszczeń na prawie całej kontrolowanej długości z uwagi na wskaźniki biogenne oraz stan sanitarny. Stobnica prowadzi wody zanieczyszczone ponad dopuszczalne normy ze względu na zanieczyszczenia bakteriologiczne, spowodowane m.in. odprowadzaniem do niej ścieków przez brzozowski szpital[12]. Według stosowanego do 2004 roku systemutrzech klas czystości, pod względem kryteriów fizyko-chemicznych, wody Stobnicy odpowiadały III klasie czystości, o czym decydowały zawarte w nichfosforany[13]. Według obecnego systemu oceny jakości wód, stan ekologiczny Stobnicy wGodowej poniżej Brzozowa w 2008 roku był określany jakosłaby, o czym zadecydowaływskaźniki okrzemkowe i zawartośćazotu Kjeldahla. Z kolei wodySietnicy w pobliskiejPrzysietnicy, powyżej ujęcia wody dla Brzozowa, nie spełniały norm dlawody pitnej[14].
W systemie monitoringu powietrza Brzozów leży w strefie rzeszowsko-łańcuckiej. Stan powietrza Brzozowa i okolic jest w skali województwa dość dobry. W roku 2008 średnioroczne stężenieSO2 mieściło się w zakresie 2–3 μg/m³,NO2 w zakresie 12–14 μg/m³,benzenu w zakresie 0,8–1 μg/m³, apyłu PM10 21–24 μg/m³[15].
W 2008 roku w Brzozowie badano hałas komunikacyjny w czterech punktach. W dwóch punktach (ul. Rzeszowska – między ul. Bohaterów II Wojny Światowej i Ogrodową oraz ul. Legionistów – za mostem na Stobnicy, w kierunku Domaradza) zbliżał się do granic norm, nie przekraczając ich, w jednym (ul. 3 Maja – wjazd do miasta) przekroczył nieznacznie, a w jednym (ul. Mickiewicza – centrum miasta) przekroczył o kilkanaście decybeli o każdej porze doby[16].
| Nazwy miasta w średniowieczu[17] | |
|---|---|
| Rok | Nazwa |
| 1388 | Bresen |
| 1412 | Bresen |
| 1417 | de Brosowa |
| 1419 | de Bresovia |
| 1420 | Broszow |
| 1423 | Brosowia |
| 1424 | Brzozow |
| 1430 | Breze, Brzozowa |
| 1444 | Brzoszow |
| 1457 | Brzesow |
| 1470 | Brzozow |
| 1473 | Brzosowo |
Nazwa miasta pochodzi od nazwylasu, części puszczy pogranicznej zwojewództwem sandomierskim, która wdokumencie lokacyjnym wsiKazimierza Wielkiego z 2 października 1359 roku nazywana jestBrzozowe. Podobna nazwa wsi użyta jest w dokumencieWładysława Jagiełły z 14 czerwca 1396 roku, zatwierdzającymdonację Marii Węgierskiej dla biskupstwa przemyskiego. Także pierwsza nazwa miejscowości jako miasta, w regestrze dokumentuZyndrama z Maszkowic z 20 kwietnia 1413 roku, brzmiBrzozowe. Obok tego, w dokumentach używana była nazwaBrzezów, widniejąca m.in. w otokupieczęci miasta z 1775 roku:Sigillum Civitatis Brezow. Przyjmuje się, że potocznie używana była nazwaBrzezów, zaś oficjalnieBrzozów. Przedtem, gdy Brzozów był jeszcze wsią, używana była także nazwaBrzozowa lubBrzezowa[18].
Badania archeologiczne wykazały, że pierwsze ślady pobytu człowieka w okolicach Brzozowa pochodzą z epokigórnego paleolitu. Datowane są na około 39 tys. lat p.n.e. Na początku nowej ery ludność z obecnego regionu brzostowskiego utrzymywała kontakty handlowe zobszarami pogranicznymi(limes rzymski)Imperium Rzymskiego. Świadczą o tym znalezione monety rzymskie z wizerunkami władcówMarka Aureliusza,Antoninusa Piusa iWespazjana[19].
Według badań archeologicznych z lat 2015–2017, z okolic górnegu biegu rzekiStobnicy (góraWroczeń) okolice na południe odBrzozowa zamieszkiwaliHasdingowie – odłamWandalów[20]. Ówczesna ludność okolic Stobnicy pozostawiła po sobie ślady w postaci broni, przedmiotów codziennego użytku, a nawet biżuterii[20].
Według współczesnego stanu wiedzy okolice w których w miarę upływu średniowiecza rozwijał się Brzozów początkowo przynależały do wspólnoty terytorialnej którą nazywamyGrody Czerwieńskie. W najstarszej kronice kronikarza ruskiegoNestora z roku 981 znajduje się pierwsza wzmianka o terenach, na których położony był obszar późniejszegoksięstwa halickiego, autor napisał:poszedłWłodzimierz na Lachów i zajął im grody ichPrzemyśl,Czerwień i inne grody mnogie, które i do dziś są pod Rusią Źródła historyczne mówią więc, że do 981 roku tereny nadSanem iBugiem obejmujące wówczas swym zasięgiem również Grody Czerwieńskie wchodziły w skład terytorium polskiego („Lachów”)Utożsamianie „Lachów” z Polakami i państwem polskim sugeruje, że wspominany tu obszar już przed 981 rokiem wchodził w skład państwa Mieszka I, z czym zgadza się większość polskich historyków[21]. Uważa się, że pierwszy polski historyczny władca sam zdobył to terytorium jakiś czas przed rokiem 981 lub też odziedziczył po swoich poprzednikach[22]. Po blisko 40 latach władania terenem przezruskichRurykowiczów,Bolesław Chrobry przyłączył w 1018 roku tereny zajęte przez Włodzimierza domonarchii wczesnopiastowskiej, jednakże w wyniku osłabienia Polski wczesnopiastowskiej za panowaniaMieszka II, w 1030 r. książę Rusi Kijowskiej (Garðaríki)Jarosław(staronord.Jarisleif) zdobył Bełz, a w rok później pozostałeGrody Czerwieńskie też weszły pod jego władzę.W wyniku feudalnego rozpaduGarðaríki, tj.Rusi Kijowskiej na pomniejsze księstwa władzę nad najbardziej zachodnimi obszarami przejęło Księstwo Halickie a później Halicko-Włodzimierskie.
Po śmierci w 1340 roku lokalnego władcyBolesława Jerzego II –piastowica, syna Trojdena z Mazowsza i Marii Halickiej, tereny te stały się obiektem 8-letnich starć zbrojnych między Piastami a możnowładztwemrusińskim stojącym za otruciem ich władcy, wspomnianego wcześniej Bolesława Jerzego. W roku 1344 Król Polski Kazimierz III wzmocnił działania i na trwale opanował Ziemię Przemyską,
w roku 1345 polskie zbrojne oddziały stacjonowały na zamkach Przemyśl i Sanok. Wynikiem wszystkich działańKazimierza Wielkiego tereny wokół Brzozowa zostały inkorporowane doKrólestwa Polskiego[24].
2 października 1359 roku kancelaria królaKazimierza III Wielkiego wydaładokument lokacyjny, zezwalający Stefanowi, synowi Wojosta zSobniowa kołoJasła nalokację naprawie magdeburskim (niemieckim) osady w lesie zwanym Brzozowe (niem.Bresen)[25].Było to w kontekście woli Króla co do likwidacji pustek osadniczych ciągnących się wzdłuż polskichKarpatów, a zatem maksymalizacji przychodów królewskiego skarbu, co jak wiemy było ważnym punktem polityki Kazimierza Wielkiego.
Dla realizacji tego celu osadzano przybyszyniemieckojęzycznych z gęsto zaludnionych okolic, głównie przybywających z okolic rzeki Saale (Soława), tj. z BiskupstwaMerseburga i wschodniejTuryngii. Koloniści również pochodzili zKsięstwa Nysy, z północnego przedgórzaRudaw – okolicChemnitz oraz rolniczej równiny pomiędzyLegnicą a Wrocławiem[23], niewykluczone że też zErfurtu w Turyngii, który mając w XIV wieku 20 tysięcy ludności mógł odczuwać efekty przeludnienia. Taki proces rozwoju tych okolic możemy prześledzić choćby w historiiDynowa czyFrysztaku, a przykładowo dlaŁańcuta urzędnicy królewscy do nowo kreowanego miasta ściągnęli osadników zBawarii z miastaLandshut[26][27].
Nowo założoną osadę Bressen, czyli Brzozowe ulokowano po obu stronach rzekiStobnicy[25]. co było właściwe typową praktyką osadniczą na obszarach podgórskich zasiedlanych z zachodu w średniowieczu.
2 kwietnia 1384 roku za sprawą królowej węgierskiej,Marii Andegaweńskiej, wieś królewska przeszła w posiadanie biskupów przemyskich[28]. Wraz zDomaradzem Brzozów tworzył tzw. „klucz brzozowski”.
Kilka wieków później, dzięki nowym lokacjom w regionie oraz nabytkom terytorialnym, Brzozów stał się najważniejszym ośrodkiem dóbr stołowych biskupstwa przemyskiego (w XVIII wieku pochodziło z niego około 40% dochodów biskupstwa). W 1386 roku wieś została przeniesiona na wzgórze obronne. W tymże roku Brzozów uzyskał prawa miejskie[29]. Dla odróżnienia pierwotny Brzozów z czasem zaczęto nazywać Starą Wsią (określenieStarawyesz na przedmieścia Brzozowa pojawiła się po raz pierwszy w 1460 roku). Za panowaniaWładysława Jagiełły, ale przed 1413 rokiem, Brzozów otrzymał prawo miejskie wzorowane naprawie Magdeburga.
W 1430 roku biskup przemyskiJanusz z Lubienia wykupił dla biskupstwa wójtostwo brzozowskie za 800 grzywien[30]. W imieniu biskupa nad miastem panowali starosta i administrator (ekonom) klucza brzozowskiego. Władzę w mieście pełniły urząd burmistrzowski, wójtowsko-ławniczy i cech mistrzowski. Wybory do tych urzędów przeprowadzano co roku w obecności przedstawiciela biskupa[31]. Około 1452 roku przy trakcie lwowskim w Brzozowie został wybudowany dwór biskupi, który z czasem stał się ulubioną rezydencjąordynariuszy i centrum administrowania diecezją. W 1460 roku po raz pierwszy zostały wspomniane w źródłach historycznych przedmieścia Brzozowa (m.in.Starawyesz):Brzozów opidum cum suburbiis eiusdem opidi. Wiadomo także, że przed 1487 rokiem w mieście funkcjonowała szkoła parafialna. Pod koniec XV wieku napady tatarskie i zajazdy okolicznej szlachty przyczyniły się do zubożenia miasta. Informuje o tym wzmianka w źródle historycznym z 1488 roku. Około 1497 roku biskupMikołaj Krajowski ufundował w Brzozowie przytułek dla ubogich, którego utrzymywanie należało do obowiązków mieszczan.
Na przełomie XV / XVI wieku nastąpił rozwój Brzozowa. Miasto czerpało swoje dochody głównie z handlu. W 1514 roku w Brzozowie powstałoBractwo Rzemieślnicze – organizacja skupiająca rzemieślników. Z czasemcech zmienił nazwę naWielki Cech miasta Brzozowa. W latach 1514–1528 w Brzozowie trwała budowa szpitala i drewnianego kościoła szpitalnego św. Zofii, ufundowanych przez radnych brzozowskich. Z 1543 roku pochodzą pierwsze wzmianki o szkole miejskiej. Pierwsza wzmianka o jednym z przedmieść Brzozowa, Porkówce (obecnie Borkówka) została odnotowana w 1552 roku. Porkówkę zamieszkiwało wówczas 26 kmieci. Na skutek pożaru 11 maja 1594 roku w Brzozowie spłonęło 77 domów, szpital dla ubogich wraz kościołem św. Zofii oraz dzwonnica kościoła parafialnego.
W XVII wieku Brzozów był wielokrotnie łupiony przez obce wojska,Tatarów oraz stacjonujące nieopodal miasta nieopłacane wojska koronne. W 1625 roku, na skutek najazdu wojskStanisława Lubomirskiego na pałac biskupi oraz najazdów Tatarów, biskupAchacy Grochowski ufundował miastu umocnienia ziemne. W 1631 roku biskupAdam Nowodworski zmienił status parafii brzozowskiej naprepozyturę. W latach 1637–1643 Brzozów otrzymał przywilej na skład wina. W mieście rozwijało się także rzemiosło grzebieniarskie[30]. Rzemieślnicy na szeroką skalę wyrabialigrzebienie ozdobne, niekiedy inkrustowanemiedzią isrebrem, które później eksportowano m.in. naBałkany,Słowację,Węgry, a nawet doFrancji[32].
W okresiepotopu szwedzkiego Brzozów 12 marca 1657 roku został zdobyty, złupiony i spalony przez oddział wojsk siedmiogrodzkich współpracującego ze SzwedamiJerzego II Rakoczego. Zniszczono archiwum grodu, zawierające m.in. przywileje miejskie. Wskutek najazdu śmierć poniósł burmistrz Stanisław Cegłowicz. W 1672 roku, w dobiewojny polsko-tureckiej, okolice miasta najechali Tatarzy i uprowadzili 44 mieszkańców Brzozowa i 48 mieszkańców Starej Wsi[33].
.jpg)
Miasto zaczęło się odradzać po najazdach w połowie lat 70. XVII wieku. W 1676 roku biskupStanisław Sarnowski wydał zbiór nowych przywilejów dla mieszczan brzozowskich. Ostatnia ćwierć XVII wieku to także okres działalności w Brzozowie księdzaBartłomieja Misiałowicza (zmarł w 1693 roku) – prepozyta i dziekana krośnieńskiego. Jego zasługa dla miasta polegała na zaangażowaniu się w opiekę nad ubogimi mieszkańcami oraz w budowę nowej murowanej świątyni prepozyturalnej, ufundowanej w latach 1678–1686 przez biskupa Stanisława Sarnowskiego. W tym kościele odbywały się pod przewodnictwem biskupaKrzysztofa Szembeka obradysynodu diecezji przemyskiej w 1723 roku. Natomiast w 1724 roku kościół prepozyturalny został podniesiony do rangi kolegiaty, przy której funkcjonowała kapituła kolegiacka. Był to jeden z dwóch obdarzonych taką godnością kościołów w diecezji. W tym kościele w 1759 roku otrzymał święcenia kapłańskieIgnacy Krasicki, późniejszy arcybiskup gnieźnieński, nazywany „księciem poetów”. Kapituła została zniesiona dekretem administracji rządowej z 1788 roku, tym samym kościół utracił godność kolegiaty. 4 sierpnia 1760 roku biskupWacław Hieronim Sierakowski zezwolił na utworzenie w Brzozowie seminarium duchownego misjonarzy św. Wincentego á Paulo dla sześciu alumnów, skasowane w 1783 roku.
W 1764 roku w mieście doszło do potyczki oddziału hetmana, wielkiego koronnegoJana Klemensa Branickiego z kolumną wojsk rosyjskich. W dobiekonfederacji barskiej w okolicach miasta odbywały się walki. Do największej doszło w 1770 roku. W maju 1772 roku przez Brzozów przeszły wojska austriackie generałów Esterhazyego i Hadika. Wskutek pierwszego rozbioru Polski miasto znalazło się w granicach austriackich.
Podczas zaboru austriackiego przez pewien czas miasto wchodziło w składobwodu sanockiego[34]. Od 1782 należało docyrkułu z siedzibą wLesku, a od 1785 docyrkułu sanockiego. HrabiaEwaryst Andrzej Kuropatnicki w wydanym po raz pierwszy w 1786 r. opracowaniu pt. „Geografia (...) Galicyi i Lodomeryi” tak z uznaniem pisał o Brzozowie:Miasto rezydencyonalne dotąd biskupów przemyskich obrządku rzymskiego. Pięknie ozdobiony, wygodny dom z oficynami dla dworu biskupiego i gości przybywających, wystawił JW. śp. Kierski, biskup przemyski; kościół wspaniały kolegiaty przedziwnie przyozdobił JW. Sierakowski, potym arcybiskup lwowski i seminaryum Wincentynów wymurował i ufundował[35].
W XIX wieku Brzozów posiadał status lokalnego ośrodku administracyjnego. Gospodarka miasta była powiązana z wydobyciemropy naftowej.W 1858 roku w brzozowskim kościele parafialnym odbyła się uroczystość ukoronowania diademami biskupimi wizerunku Matki Boskiej Ognistej przez księdza Józefa Ziemiańskiego, kanonika przemyskiej kapituły katedralnej obrządku łacińskiego.
W wyniku zmian administracyjnych w 1859 roku miasto zostało siedzibą władz powiatu. W 1873 roku w Brzozowie rozpoczął swoją działalność kredytowąFundusz na Wsparcie Rzemieślników. Rok później hrabia Tadeusz Cybulski, właściciel realności w Humniskach, i doktor Franciszek Zbyszewski zainicjowali w mieście działalność Ochotniczej Straży Pożarnej. Dzięki inicjatywie księdza Marcina Białego, prepozyta brzozowskiego, oraz grupy obywateli miasta w 1888 roku w Brzozowie powstało Powiatowe Towarzystwo Zaliczkowe (projektantem gmachu był inż.Wilhelm Szomek z Sanoka[36]). 13 stycznia 1893 roku utworzono w mieście komórkę (Gniazdo) Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” pod prezesurą doktora Eugeniusza Gerarda Festenburga. Siedziba towarzystwa została ukończona dopiero w 1912 roku, dzięki wsparciu finansowemu obywateli i instytucji miejskich. W latach 1896–1898 trwała budowa ratusza według projektu Władysława Łuczyckiego. W 1907 roku w Brzozowie został ogłoszony pierwszy projekt przeprowadzenia linii kolejowej przez miasto. Przedtem kilka razy bezskutecznie planowano przeprowadzenie przez miastolinii kolejowej[37]. W 1909 roku, dzięki staraniom parlamentarzystów – hrabiego Zdzisława Skrzyńskiego i doktora Stanisława Białego, a także miejscowego samorządu lokalnego, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wWiedniu za pośrednictwem Rady Szkolnej Krajowej weLwowie, została wydana zgoda na utworzenie Państwowego Gimnazjum w Brzozowie z polskim językiem wykładowym.
W wyniku wybuchuI wojny światowej w 1914 roku do armii austro-węgierskiej wcielono wielu rezerwistów i poborowych z Brzozowa. Ochotniczo Legionu Zachodniego wstąpiło 30 osób z drużyny strzeleckiej pod komendą Kazimierza Skarbka. Już na początku wojny część instytucji brzozowskich zostało ewakuowanych przed zbliżającym się frontem. W pierwszym roku wojny miasto znalazło się pod okupacją rosyjską – na zapleczu 3 Armii rosyjskiej. 10 maja 1915 roku, dzięki sukcesom końcowego stadium ofensywy gorlickiej, w okolice miasta dotarły jednostki niemieckie XLI Korpusu Rezerwowego, a następnie oddziały armii austro-węgierskiej. 2 listopada 1918 roku urzędnicy, nauczyciele i inni obywatele miasta stwierdzili wobec Tymczasowej Powiatowej Komisji Likwidacyjnej, iż „chcą i nadal będą spełniać swoje obowiązki (...) dla szczęśliwego rozwoju tworzącego się państwa polskiego”.
_(cropped).jpg)
_(cropped).jpg)
_(cropped).jpg)
_(cropped).jpg)
W 1925 roku w Brzozowie powstało uzdrowisko „Anatolówka” dla upamiętnienia fundatora biskupaAnatola Nowaka. Ulokowane zostało na gruntach należących do łacińskiego biskupstwa przemyskiego. W latach 1926–1928 w pobliżu „Anatolówki” utworzono drugie uzdrowisko –Brzozów-Zdrój. W 1929 roku został zorganizowany miejski chór „Lutnia”, który nawiązywał do tradycji Towarzystwa Muzycznego „Harmonia”. 14 maja 1933 w Brzozowie miał miejsce zamach na miejscowych działaczy narodowych,Jana Chudzika (poniósł śmierć) i mjr.Władsława Owoca (odniósł rany)[38][39][40]. W czerwcu 1934 roku w Brzozowie miał miejsce Jarmark Rzemieślniczy – impreza promującą brzozowskie rzemiosło. W 1937 roku w Brzozowie rozpoczął swoją działalność obywatelski komitet postulujący budowę linii kolejowej zSanoka do Brzozowa. Rok później w mieście odbyły się uroczystości patriotyczne związane z przemarszem sanockiego 2 Pułku Strzelców Podhalańskich.
Brzozów znalazł się pod okupacją niemiecką 9 września 1939 roku.Eksterminacji została wówczas poddana ludność polska i żydowska. W wyniku działań wojennych w pierwszej dekadzie września miasto znalazło się w strefie działań 14 Armii niemieckiej, a po ustaniu operacji militarnych pod okupacją niemiecką na terenieGeneralnego Gubernatorstwa. W mieście został utworzony posterunek niemieckiej żandarmerii i więzienie, które początkowo mieściło się w siedzibie byłego starostwa, a następnie budynkach, należących do plebanii.
W czerwcu 1941 roku w okolicach miasta koncentrowały się niemieckie jednostki 17 Armii Polowej, przygotowujące się do wojny ze Związkiem Radzieckim. W tym roku również wychowawczyni przedszkolaSióstr Służebniczek NMP siostraCelestyna (Katarzyna Faron) została aresztowana przez niemiecką tajną policję państwową. Postawiono jej zarzut współpracy z polskim podziemiem. Po śledztwie, przeprowadzonym w więzieniach w Jaśle oraz Tarnowie, została wysłana doobozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, gdzie zmarła w 1944 roku. Została beatyfikowana w 1999 roku[41].
Na początku wojny w Brzozowie została utworzona dzielnica żydowska. 10 sierpnia 1942 roku została ona zlikwidowana, a około 1400 Żydów[42] wymordowano w lesie w pobliżuBrzozowa-Zdroju. Ofiary zmuszono najpierw do wykopania dołów na zbiorowe mogiły, a następnie zamordowano strzałem w tył głowy lub uderzeniem żelaznym łomem[43]. Zniszczeniu uległa także brzozowska synagoga, która nigdy nie została odbudowana.
3 sierpnia 1944 roku do miasta wkroczyły oddziały 38. Armii I Frontu Ukraińskiego (dla ich uczczenia postawiono pomnik w Ogródku Jordanowskim, a w 1953 roku pomnik na cmentarzu wśród mogił żołnierzy)[44].
Po okresie okupacji mieszkańcy Brzozowa przystąpili do tworzenia organów administracji polskiej w ramachPolski lubelskiej.
Po drugiej wojnie światowej nastąpił rozwój ekonomiczny miasta. W Brzozowie powstały zakłady przemysłowe, szkoły średnie, nowe obiekty handlowe, usługowe, placówki służby zdrowia i bloki mieszkalne.
5 marca 1945 roku, na rozkaz zastępcy komendanta brzozowskiego obwodu „Nie” – porucznika Franciszka Woźniaka „Brzeszcza”, przeprowadzono próbę likwidacji inspektora szkolnego Leona Dobruckiego. W akcji, w wyniku której zginął starosta brzozowski Wacław Mambort-Orlicki, ranny został dowodzący nią wachmistrz Feliks Maziarski „Szofer” – dowódca rajdu na brzozowski areszt Urzędu Bezpieczeństwa[45].
24 października 1946 roku w pobliżu Brzozowa – wMalinówce – został zamordowany majorNarodowych Sił Zbrojnych –Antoni Żubryd – wraz z żoną Jadwigą. Mordu dokonał agentUrzędu Bezpieczeństwa,Jerzy Vaulin ps. „Mar”[46].
W 1947 roku w budynku Towarzystwa Gimnastycznego Sokół została utworzona Biblioteka Powiatowa z Oddziałem Miejskim. Samo towarzystwo przestało działać dwa lata później z nakazu centralnych władz administracyjnych. W 1950 roku zostało zlikwidowane starostwo powiatowe, w jego miejsce utworzono Powiatową Radę Narodową. W 1959 roku w Brzozowie odbyły się uroczyste obchody z okazji 600-lecia lokacji miasta, 100-lecia istnienia powiatu, 50-lecia założenia gimnazjum i 15-lecia Polski Ludowej. W 1961 roku w Brzozowie utworzone zostało liceum ekonomiczne, w 1966 roku – technikum budowlane. W 1970 roku miasto otrzymało tytuł Mistrza Gospodarności Kraju. W 1970 został wybity medal upamiętniający o treściBrzozów mistrz gospodarności kraju 1970[47]. W 1974 roku miasto wygrało zWarką turniej telewizyjnyBank Miast orazBank Banków[48].
W 1975 roku likwidacji uległ powiat brzozowski. W latach 1975–1976 na mocy dekretu prymasa kardynałaStefana Wyszyńskiego biskupIgnacy Tokarczuk wznowił działalność kapituły kolegiackiej. W 1979 miasto odznaczonoOrderem Sztandaru Pracy I klasy[49].
W 1980 roku nastąpiło otwarcie Muzeum Regionalnego PTTK, utworzonego dzięki staraniom miejscowego oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego.
W 1990 roku w Brzozowie został powołany przez przedstawicieli samorządu lokalnego Związek Gmin Brzozowskich. W 1992 roku ukazał się pierwszy numer miesięcznika „Wiadomości Brzozowskie”[50]. W 1999 roku, na skutek zmian administracyjnych, Brzozów stał się siedzibą władz powiatowych[51]. W 2001 roku ukazał się pierwszy numer „Brzozowskiej Gazety Powiatowej”[52]. W 2009 roku Brzozów obchodził 650. rocznicę lokacji miasta Brzozowa[53].
Pierwsze dane na temat liczby mieszkańców Brzozowa pochodzą z 1589 roku. Miasto zamieszkiwało wówczas 1960 obywateli[33]. Przez dwa stulecia nastąpił spadek liczby mieszkańców do 671 w 1799 roku. Na początku XIX wieku liczba ta wzrosła – w 1816 roku wynosiła 856 mieszkańców, zaś w 1824 roku przekroczyła tysiąc[54]. WedługPierwszego Powszechnego Spisu LudnościRzeczypospolitej Polskiej w 1921 roku Brzozów liczył 4160 mieszkańców[55], a przed wybuchem II wojny światowej – 4106[56]. W latach 1946–1971 nastąpił nieznaczny wzrost demograficzny. W ostatnich dwóch dekadach XX wieku liczba mieszkańców zwiększyła się prawie o 1,5, zaś na początku XXI wieku niemal podwoiła się (w porównaniu do 1946 roku) – w 2001 roku wynosiła 7739 mieszkańców[57]. Przez kolejne lata utrzymywała się na równym poziomie – w 2009 roku wyniosła 7836 osób[58].
Powierzchnia miasta obejmuje 11,46 km², co przy obecnej liczbie mieszkańców dajegęstość zaludnienia równą 683,8 osób na 1 km². Miasto zajmuje 465. miejsce pod względem liczby ludności w Polsce[59], pomiędzyBarcinem aPniewami.
Miasto liczyło w 2009 roku 7836 mieszkańców[58].
Miasto posiada zwartą, czytelną kompozycję. W centrum położony jest niewielki rynek, na środku którego zlokalizowany jest budynek ratusza, obecnieMuzeum Regionalne W obrzeżach miasta, na granicy zPrzysietnicą iStarą Wsią, wyraźnie widoczna jest dzielnica przemysłowa. Są to obszary z konkretnie ukształtowaną funkcją przemysłową, składową i produkcyjną oraz z bazami przedsiębiorstw budowlanych i transportowych. W granicach miasta znaczny obszar stanowią tereny przeznaczone pod produkcję rolniczą, sadowniczą i hodowlaną. Znajdują się na nich, poza gruntami rolnymi, sadami, łąkami i pastwiskami – zagrody rolnicze, obiekty magazynowo-składowe, fermy, ośrodki obsługi maszynowej itp.
W Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Brzozów, w celu czytelnego ukształtowania przestrzeni gminy, wyodrębniono sześć stref odzwierciedlających jej układ przestrzenny. Brzozów zlokalizowany jest w strefie I, II i III:
Na podstawie opracowaniaPoziom życia w miastach województwa podkarpackiego, a ich położenie, funkcje i pozycja w hierarchii, Brzozów został zaliczony do miast o funkcji mieszanej, polifunkcyjnej silnej[63].
Miasto posiada kilkanaście zwyczajowychdzielnic. Są to części miasta o wyróżniających się funkcjach (często historycznych), typie zabudowy lub zamieszkującej je ludności. Jedna z nich, Porkówka, była traktowana jako osada o charakterze przedmieścia. Została włączona do miasta w XV wieku i nazywana byłaPrzedmieściem. Od XVI wieku znana była jako Borkówka. W XVI wieku posiadała 18łanów lub 26 gospodarstw. Miała m.in. prawo do korzystania z posług kilku poddanych na Porkówce. Wyznaczano ich do prac nad naprawą dróg, mostów i kościoła oraz pomocy przy organizowaniu transportu na rzecz miasta. Niektórzy biskupi, np.Aleksander Antoni Fredro, podkreślali wiejski charakter Porkówki[64].
Dzielnice zwyczajowe Brzozowa:
Zobacz też:Ratusz w Brzozowie..jpg)
Kamienice zlokalizowane w rynku powstały po 1907 roku, kiedy to pożar, który wybuchł w maju tego roku, zniszczył niemal całkowicie wcześniejszą przyrynkową zabudowę w formie parterowych, głównie szczytowych domów podcieniowych. Dopiero w trakcie odbudowy po 1907 roku wkroczyła na teren brzozowskiego rynku zabudowa piętrowa, zlokalizowana obecnie w jego zachodniej i częściowo północnej pierzei. Istniejące obecnie kamienice nie zachowały w swych murach pierwotnych elementów, ich wnętrza w znacznej mierze zostały przebudowane w okresie po II wojnie światowej. Pierwotnego kształtu nie zachowały także działki przyrynkowe. Pierzeja zachodnia rynku stanowi jeden z niewielu zachowanych jednorodnych zespołów budowlanych Brzozowa. Omawiane kamienice są to murowane, otynkowane, piętrowe budynki, wzniesione na rzutach prostokątów, nakryte dwuspadowymi dachami pobitymi blachą. Pierwsze kondygnacje, dekorowane pseudoboniowaniem, przebite są w większości otworami współczesnych witryn sklepowych. Kondygnacje rozdzielone są gzymsami kordonowymi. Na wysokości pięter kamienic występują różnorodne elementy wystroju architektonicznego, do których należą w szczególności: obramienia otworów okiennych, bardzo różnorodne w formie – uszate obramienia z trójkątnymi przyczółkami, profilowanymi parapetami i płycinowymi podokiennikami (Rynek 1), opaskowe obramienia z kluczem zwieńczone odcinkami belkowania (Rynek 2, 3), obramienie uszate z odokiennikami ze ślepą tralkową balustradą i zwieńczeniem w formie odcinków belkowania z fryzem perełkowym (Rynek 4); balkony z kutymi balustradami o różnorodnych wzorach ornamentalnych i roślinnych, w tym trzy balkony koszowe (Rynek 2, 3, 4, 6), odmienna od pozostałych dekoracja ostatniej kondygnacji kamienicy Rynek 3 o nieotynkowanej ścianie ozdobionej geometrycznymi wzorami ułożonymi z różnokolorowych cegieł. Wszystkie kamienice rynkowe posiadają wydzieloną gzymsem kordonowym ściankę kolankową z prostokątnymi okienkami oświetlającymi partię strychu, lecz tylko w jednej z nich (Rynek 5) pomiędzy okienkami zastosowano dekorację w formie girland umieszczonych w prostokątnych płycinach. Elewacje wszystkich tych budynków wieńczy profilowany gzyms koronujący[65].
W Brzozowie znajdują się 2 nieduże parki.
W Brzozowie znajdują się dwa pomniki przyrody wpisane do rejestru pomników przyrody byłegowojewództwa krośnieńskiego pod numerami 125 i 143[66]:
Ogród według planu katastralnego pochodzi z połowy XIX w. Był to jeden ze znakomitszych ogrodów wPolsce.Pałac zburzony został pod koniec XIX w. W połowie XX w. zniknął ślad po rezydencji biskupów przemyskich. Wycięto wówczas setki starych i pomnikowychlip oraz wiele drzew obcego pochodzenia, a także zasypanostawy[68].
Podczas walk niemiecko-radzieckich latem 1944 roku na tereniepowiatu brzozowskiego zginęło ok. 3000 czerwonoarmistów. Nekropolia powstała w latach pięćdziesiątych, znajdująca się przy ul. Bohaterów II Wojny Światowej, kryje w 15 dużych mogiłach prochy 17 polskich żołnierzy poległych w latach 1939–1945, 500 żołnierzy38 Armii Frontu Ukraińskiego i 1 żołnierzaCzechosłowackiego Korpusu Armijnego, poległych w walce z Niemcami w 1944 roku na terenie powiatu brzozowskiego, złożone tam w latach 1951–1953. Pomiędzy zbiorowymi mogiłami została wzniesiona betonowa kolumna, zwieńczona głowicą z pięciopromienną gwiazdą na szczycie. Tablica na cokole kolumny została umieszczona 11 listopada 1992 roku dla upamiętnienia poległych żołnierzy czechosłowackich, polskich i radzieckich.
Osobny artykuł:Cmentarz żydowski w Brzozowie.Założony w XIX wieku. Został zdewastowany podczas okupacji hitlerowskiej. Większość nagrobków została użyta przez Niemców dobrukowania ulic w Brzozowie iDynowie. Po wojnie część nagrobków była przechowywana w Muzeum Regionalnym. W 1994 roku Natan Weiss zIzraela wybudował wokół cmentarza ogrodzenie. Na powierzchni 0,36 ha zachowało się kilkadziesiąt macew. Nagrobki posiadają inskrypcje w języku hebrajskim.
Brzozów nigdy nie stał się ośrodkiem wielkiego przemysłu. Najdłuższą tradycję ma wydobycie ropy naftowej, które obecnie jest realizowane przez Sanocki Zakład Górnictwa Nafty i Gazu. Zakład przemysłu „Grupa Koronki” S.A.[69] był zaliczany do największych producentówkoronek klockowych w Europie[70]. Przedsiębiorstwo produkowało odzież damską z koronki, firany, zasłony, obrusy, serwety i inne elementy galanterii tekstylnej. Branżę drzewną reprezentują spółki: „Polikat”, „Polsal” i „Holmar”, spożywczą: „Gran-Pik”, budowlaną: „BJS Brzozów”, „Eleo-Budmax”. Na terenie miasta działają także takie przedsiębiorstwa, jak: zakład tworzyw sztucznych „ArtGos”, huta szkła gospodarczego „KAMa” oraz firma handlowa „Alta”.
Najliczniejszą grupą podmiotów gospodarczych jest sektor średnich i małych przedsiębiorstw, których liczba na początku 2007 roku na terenie gminy wynosiła 1231[69]. Prowadzą działalność w następujących branżach:
| Sfera działalności przedsiębiorstw | Liczba |
|---|---|
| budownictwo i handel | 32 |
| budownictwo | 247 |
| doradztwo podatkowe | 9 |
| gastronomia | 15 |
| handel | 328 |
| informatyczne | 16 |
| produkcyjno-usługowe | 36 |
| pozostałe usługi materialne | 15 |
| produkcja wyrobów | 24 |
| transport i handel | 23 |
| transport | 54 |
| usługi medyczne | 64 |
| usługi przemysłowe | 4 |
| usługi inne | 364 |
Gospodarstwa rolne na terenie Brzozowa to w przeważającej większości gospodarstwa o powierzchni do 1 ha. Rozdrobnienie rolnictwa jest spore – przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego w Polsce wynosi 9 ha, w Unii Europejskiej – 19,4 ha, a w województwie podkarpackim – 2,8 ha, podczas gdy w Brzozowie zaledwie 1,2 ha. Większość gospodarstw rolnych (52%) nie prowadzi żadnej działalności gospodarczej, a 34% prowadzi wyłącznie działalność rolniczą. Dominującą rolę wśród upraw roślinnych na analizowanym obszarze stanowią ziemniaki oraz pszenica ozima. Na terenie Brzozowa dominują gospodarstwa bez chowu zwierząt.
W miejscowości działałoPaństwowe Gospodarstwo Rolne – w 1993 jakoOśrodek Hodowli Zarodowej Skarbu Państwa Brzozów[71].
| Rodzaj | Powierzchnia | % |
|---|---|---|
| Tereny mieszkaniowe | 78 ha | 36,28% |
| Tereny komunikacyjne | 63 ha | 29,30% |
| Tereny przemysłowe | 18 ha | 8,37% |
| Inne tereny zabudowane | 41 ha | 19,07% |
| Zurbanizowane tereny niezabudowane | 4 ha | 1,86% |
| Tereny rekreacyjno-wypoczynkowe | 11 ha | 5,12% |
| Użytki kopalne | 0 ha | 0% |
| Powierzchnia całkowita (Σ) | 215 ha | 100% |
W Brzozowie znajduje się oddziałPKS – spółkaVeolia Transport Bieszczady, która dysponuje bezpośrednimi połączeniami komunikacjiautobusowej zWarszawą iLublinem oraz gęstą siecią połączeń lokalnych. Na terenie miasta rozlokowanych jest 6 przystanków, zarówno dla pasażerów wsiadających, jak i wysiadających[72]. Komunikacja autobusowa łączy Brzozów ze stacjami kolejowymi w Krośnie,Przemyślu,Rzeszowie,Rymanowie (Wróblik Szlachecki) iSanoku. Brzozów nie posiada linii kolejowej. Przed I wojną światową kilkakrotnie przedstawiano projekty przeprowadzenia jej przez miasto, jednak nie zostały one wcielone w życie. Mówi się, że Brzozów jest miastem ze stacją kolejową bez torów, która niesłusznie bywa identyfikowana z przedwojennym budynkiem restauracji żydowskiej[73].
W 2015 r. przy ul. ks. Bielawskiego oddano do użytku sanitarnelądowisko helikopterów.
W zabudowie mieszkaniowej Brzozowa występują budynki jednorodzinne, wielorodzinne oraz budownictwo zagrodowe. Budownictwo jednorodzinne to przede wszystkim budynki wolnostojące. Z kolei budynki wielorodzinne to w większości zabudowa blokowa, czyli tzw. klatkowce. Stan techniczny obiektów będących własnością miasta oraz spółdzielni mieszkaniowych podlega okresowej kontroli. Na terenie miasta znajdują się obecnie 3 budynki, które ze względu na bardzo zły stan techniczny kwalifikują się do wyłączenia z użytkowania. Aktualne zasoby mieszkaniowe na terenie miasta liczą w sumie 2399 mieszkań, w tym 1148 to domy mieszkalne. Na terenie miasta około 8% ogółu mieszkań, stanowi zasoby miasta Brzozowa. Największy odsetek mieszkań (72%) w strukturze według własności stanowią lokale będące własnością osób fizycznych, znacznie mniejszą grupę stanowią mieszkania będące w posiadaniu spółdzielni mieszkaniowych (18%), a 8% stanowią mieszkania gminne[72].
W granicach administracyjnych miasta Brzozowa występują 4 rodzaje dróg:
Na terenie miasta znajduje się 66 ulic, z czego utrzymanie 34 dróg o łącznej długości 18,17 km leży w gestii urzędu miejskiego[72]. Układ komunikacji drogowej na terenie miasta Brzozowa jest stosunkowo dobrze rozwinięty. Stan techniczny jezdni jest zróżnicowany. Zdecydowana większość posiada nawierzchnię twardą ulepszoną, jednak pozostałe drogi o nawierzchni gruntowej nieutwardzonej wymagają remontów, zwłaszcza po okresie zimowym.Wysiłek miasta w zakresie infrastruktury drogowej ukierunkowany jest na:
W listopadzie 2015 r. została oddana do użytku obwodnica Brzozowa biegnąca w ciągu drogi wojewódzkiej nr 886.
Zaopatrzeniem w wodę na terenie miasta zajmuje się Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej sp. z o.o. w Brzozowie. Źródłem zaopatrzenia w wodę są głównie ujęcia wód podziemnych, w skład których wchodzą:
W administracji PGK sp. z o.o. w Brzozowie znajduje się także ujęcie powierzchniowe z potoku bez nazwy na Jakli Wielkiej, a także studnia wiercona przy ul. Parkowej, studnia głębinowa przy ul. Bielawskiego oraz druga studnia głębinowa znajdująca się przy ul. Podwale[72].
Mieszkańcy korzystający z wodociągu miejskiego stanowią od 75% do 80% ogólnej ich liczby. Zgodnie z danymi za rok 2008 zużyto ogólnie 247500 m³ wody, w tym gospodarstwa domowe 154600 m³, na cele produkcyjne zużyto 10600 m³ oraz na pozostałe cele wykorzystano 82300 m³ wody[72].
Ścieki sanitarne z terenu miasta odprowadzane są do biologiczno-mechanicznej oczyszczalni ścieków „Brzozów-Borkówka” przy ul. Traugutta w Brzozowie. Oczyszczalnia charakteryzuje się kilkustopniowym poddawaniem neutralizacji i oczyszczeniu ścieków w systemie przepływu ciągłego i oczyszczeniu w lagunie hydroponicznej. W efekcie uzyskiwana jest najwyższa klasa czystości wody zrzutowej[74]. Budowę oczyszczalni rozpoczęto w 1997 roku. Po zakończeniu budowy I etapu przepustowość oczyszczalni ścieków wynosiła 800 m³/dobę po zastosowaniu nowatorskich rozwiązań napowietrzania ścieków oraz systemu technologicznego[75]. W 2009 roku zakończony został II etap rozbudowy oczyszczalni ścieków, maksymalna przepustowość wynosi obecnie 1800 m³/dobę i jest wystarczająca na potrzeby aglomeracji Brzozów. Łączna długość sieci kanalizacyjnej na terenie miasta wynosi 30 km. Na sieci wybudowanych jest siedem przepompowni, które umożliwiają doprowadzenie ścieków z terenów położonych niżej w stosunku do istniejącej sieci kanalizacyjnej[72].
Utrzymywaniem czystości oraz porządku na terenie Brzozowa zajmuje się Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej sp. z o.o. w Brzozowie. Prace porządkowe wykonywane przez PGK sp. z o.o. w Brzozowie obejmują:
Na terenie miasta znajdują się także punkty wyposażone w 3 pojemniki do zbiórki selektywnej oraz 7 kontenerów siatkowych do zbiórki plastiku[72].
Zaopatrzenie w energię elektryczną gospodarstw domowych oraz zakładów przemysłowych i usługowych następuje poprzez urządzenia Zakładu Energetycznego w Rzeszowie[72]. Zasilanie urządzeń odbywa się poprzez 124,262 km linii napowietrznych i kablowych, z tego:
Zużycie energii na jednego mieszkańca w 2008 roku wyniosło: 1165,70kWh, na odbiorcę: 3064,73 kWh.
Na terenie miasta nie ma jednego źródła zaopatrzenia w energię cieplną. Obecnie w Brzozowie działa jedna kotłownia ogrzewająca budynki wielorodzinne przy ul. Kopernika, będąca w posiadaniu Spółdzielni Mieszkaniowej. W skład kotłowni wchodzi sześć gazowych kotłów grzewczych, cztery z nich o mocy 330kW oraz dwa pozostałe o mocy 470 kW. Na terenie miasta znajduje się również jedna kotłownia o mocy 1,34 MW, ogrzewająca domy wielorodzinne oraz Przedszkole Samorządowe nr 2, zarządzana przez Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej w Brzozowie sp. z o.o.[72]
Brzozów obsługiwany jest przez sieć gazową niskiego i średniego ciśnienia. Długość sieci średniego ciśnienia wynosi 37631 m, a niskiego – 47775 m (31 lipca 2009). Punkt Dystrybucji Gazu obsługuje na terenie Brzozowa 2593 odbiorców[72]. Wszystkie dzielnice miasta są wyposażone w sieci gazowe.
Według danych TP S.A. na terenie Brzozowa zarejestrowanych jest 2023 abonentów (21 lipca 2009)[72]. Oprócz telefonii stacjonarnej na terenie miasta i okolicy rozwija się telefonia komórkowa. Teren Brzozowa objęty jest zasięgiem wszystkich operatorów sieci komórkowej. Główna stacja przekaźnikowa znajduje się za budynkiem Urzędu Miejskiego w Brzozowie. Administratorem masztu telefonii komórkowej jestPTK Centertel w Warszawie[76].
Brzozów posiada znany w tej części PolskiSzpital Specjalistyczny im. ks.Bronisława Markiewicza wraz z Podkarpackim Ośrodkiem Onkologicznym. Mieszkańców gminy obsługuje Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Brzozowie, posiadający przychodnie w Grabownicy Starzeńskiej i Przysietnicy oraz punkty lekarskie w Górkach i Zmiennicy.
W Centrum Doskonalenia i Kształcenia Podyplomowego WSP w Rzeszowie z siedzibą w Brzozowie prowadzone są 5-letnie dzienne studia magisterskie oraz studia podyplomowe. Gmina sprawuje opiekę nad 10 szkołami podstawowymi i 6 gimnazjami, zaś powiat nad liceum ogólnokształcącym i zespołami szkół: ekonomicznych i budowlanych.
Zobacz też:Muzeum Regionalne w Brzozowie..jpg)
Dom kultury w Brzozowie został utworzony w 1956 roku. Od początku istnienia jego siedzibą jest zabytkowy gmach z 1910 roku, należący do 1949 roku doPolskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”[83]. Dom kultury patronuje kilkunastu zespołom artystycznym oraz prowadzi zajęcia w sekcjach zainteresowań, np.aerobiku czyplastyki. Przy domu kultury trenuje także drużyna siatkówkiJazzmani BDK[84]. W gmachu Brzozowskiego Domu Kultury funkcjonuje kinoSokół, oraz galeriaNa Strychu[85]. Z inicjatywy domu kultury odbywają się w Brzozowie imprezy miejskie, takie jak:Warsztaty Jazzowe,Mikołajkowe Debiuty,Przeglądy Dziecięcych Zespołów Artystycznych,Dni Brzozowa, eliminacje doKonkursu Piosenki Polskiej „Wygraj Sukces”[86]. Brzozowski Dom Kultury prowadzi sekcje muzyczną[87] i plastyczną[88]. Ponadto sprawuje opiekę nad dwoma grupamiEstrady Dziecięcej[89].
Brzozów posiada 18 zespołów muzycznych i 2 taneczne. Wszystkie, oprócz orkiestry dętej, działają pod opieką domu kultury.
| Zespoły artystyczne działające w Brzozowie | |
|---|---|
| Charakter zespołu | Przedstawiciele |
| Orkiestra dęta |
|
| Zespoły jazzowe[91] |
|
| Zespoły muzyki ludowej[92] |
|
| Zespoły rockowe[93] |
|
| Zespoły dziecięce[94] |
|
| Zespoły taneczne | |
| Zespoły teatralne[95] |
|
W Brzozowie od 1947 roku działa biblioteka, która początkowo mieściła się w budynku Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Od 1956 roku w tym budynku działa Brzozowski Dom Kultury, biblioteka natomiast została przeniesiona na ul. Sienkiewicza[96]. Początkowo instytucja pełniła opiekę nad bibliotekami na terenie powiatu brzozowskiego, jednak od 1975 roku jej aktywność została ograniczona do miasta i gminy. W 2003 roku zakres jej działalności został ponownie rozszerzony do powiatu[97]. Placówka posiada osiem filii[96].
Oprócz biblioteki publicznej Brzozów posiada bibliotekę pedagogiczną[98].
W Brzozowie kręcone były zdjęcia do pierwszego odcinka pt. „Podejrzany” polskiego serialuobyczajowego z 1976 „Znaki szczególne”.
Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna „Brzozów-Zdrój” na terenie Leśnictwa Podlesie (2 km na zachód od Brzozowa). Oznakowana, 3-kilometrowa trasa z 15 przystankami edukacyjnymi i 2 stanowiskami osobliwości florystycznych[110].
Ścieżka dla wyczynowych rowerzystów:Oznakowana, 5-kilometrowa trasa dla wyczynowych rowerzystów[110].
Mieszkańcy Brzozowa wybierają 6 z 21radnych dorady miejskiej[113]. Pozostałych 15 radnych wybierają mieszkańcy terenów wiejskichgminy Brzozów.
Gmina Brzozów utworzyła w obrębie miasta 2jednostki pomocnicze: Osiedle nr 1 i Osiedle nr 2. Organem uchwałodawczym w obu osiedlach jest ogólne zebranie mieszkańców. Wybiera ono organ wykonawczy, którym jest zarząd osiedla składający się z 5 członków, z przewodniczącym na czele[114][115]. Do każdego z osiedli przypisane są ulice[116].
Mieszkańcy Brzozowa wybierają parlamentarzystów zokręgów wyborczych z siedzibą komisji w Krośnie, a posłów doParlamentu Europejskiego zokręgu wyborczego nr 9.
Spis miast, które zawarłyporozumienie o partnerstwie z Brzozowem[117]:
| Miasto | Kraj | Data podpisania umowy |
|---|---|---|
| Moldava nad Bodvou |  Słowacja | 29 czerwca 2001[118] |
| Sambor |  Ukraina | 1 października 2009[119] |
Z tym tematem związana jest kategoria:Ludzie związani z Brzozowem. Osobny artykuł:Honorowi obywatele Brzozowa. | Zobacz w indeksieSłownika geograficznego Królestwa Polskiego hasłoBrzozów |
| Informacje w projektach siostrzanych |
 Multimedia wWikimedia Commons |
 Cytaty wWikicytatach |
 Wiadomości wWikinews |
 Definicje słownikowe wWikisłowniku |
| Wsie | |
|---|---|
| Osada | |
| Integralne części wsi |
|
| Przynależność wojewódzka |
|
|---|---|
| Miasta /Prawa miejskie (1920–34→) | |
| Miasteczka (1920–34) | |
| Gminy miejskie (1920–39→ i 1945–75) | |
| Gminy wiejskie zbiorowe (1934–39→,←1945–54 i 1973–75) |
|
| Gromady (1954–72) |
|
| Przynależność wojewódzka |
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Miasta /Prawa miejskie (1920–34→) | |||||
| Miasteczka (1920–34) | |||||
| Gminy miejskie (1920–39→ i 1945–75) | |||||
| Osiedla (1954–72) |
| ||||
| Gminy wiejskie zbiorowe (1934–39→, 1945–54 i 1973–75) | |||||
| Gromady (1954–72) |
| ||||
| Gminy (1941–44) |
|
