Dawnakolonia portugalska, Brazylia uzyskała niepodległość w 1822 roku. Jest to kraj wieloetniczny; w 2010 roku 48% populacji stanowiła ludnośćbiała (głównie potomkowie portugalskich osadników oraz późniejszych imigrantów z innych krajów europejskich), 43%Mulaci iMetysi, a 8% ludnośćczarna (w większości potomkowie sprowadzonych w epoce kolonialnejniewolników z Afryki)[9]. Ludność w dużej mierze rozmieszczona jest wzdłuż wybrzeża, w szczególności w jego południowo-wschodniej części, gdzie mieszczą się dwie największe metropolie kraju –Rio de Janeiro iSão Paulo[4]. Językiem urzędowym i ojczystym dla zdecydowanej większości mieszkańców jestportugalski. Dominującym wyznaniem jestkatolicyzm (56,7% społeczeństwa w 2022 r.), znaczną liczbę wyznawców mają takżekościoły protestanckie (26,9%)[11].
Terytorium Brazylii zajmuje prawie połowę powierzchni Ameryki Południowej i rozciąga się w centrum i na wschodzie kontynentu, państwo położone jest nadOceanem Atlantyckim.
Brazylia jest jedynym krajem na świecie, przez który równocześnie przebiegają równik i zwrotnik Koziorożca[12].
Tereny dzisiejszej Brazylii były zasiedlone przez półkoczownicze plemionaIndian już przynajmniej 6 tys. lat przed odkryciem ich przez Portugalczyków w roku 1500. Przez następne 300 lat Brazylia została skolonizowana przez Portugalię. W kraju kolonizatorzy wprowadzili system oparty na pracy niewolniczej. W kraju powszechne były rebelie niewolników, a część zbiegów tworzyła na odległych od kolonialnej cywilizacji terenach własne osiedla zwanequilombos. Przeciw nim były organizowane wyprawy zbrojne. W roku 1808 książę Jan (późniejszykról PortugaliiJan VI) wraz z rodziną schronił się w Brazylii przed najazdemNapoleona Bonaparte na Portugalię. Na początku XIX wieku narastały tendencje separatystyczne i w roku 1822 książę-regentPedro I ogłosił utworzenie samodzielnegoCesarstwa Brazylii. W roku 1889 jego następcaPedro II został obalony i została utworzona republika federacyjna.
Pod koniec XIX i w 1. połowie XX wieku do Brazylii napłynęło ponad 5 milionów imigrantów z Europy i Azji. W tym okresie dynamicznie postępowały industrializacja kraju i ekspansja w głąbinterioru. Rządy demokratyczne były zastępowane przez dyktatury: w latach 1930–1945 w praktyce rządziłGetúlio Vargas. Vargas do władzy doszedł na skutek wojskowego puczu, który następnie określono mianem rewolucji[13][14]. Początkowo nowy rząd zobowiązał się do szybkiego oddania władzy, lecz zamiast tego zlikwidował kongres, zawiesił konstytucję, a gubernatorów zastąpił własnymi zwolennikami[15]. W latach 30. doszło do trzech prób obalenia wojskowego rządu[16][17][18]. W 1932 roku odbyło siępowstanie konstytucjonalistów, w 1935 roku odbyła się antyrządowa rebelia zorganizowana przezkomunistów, która wykorzystana została do wprowadzenia przez Vargasa pełnej dyktatury i cenzury prasy. Ostatnią próbą zbrojnego obalenia rządu był puczfaszystowski w 1938 roku[19]. Mimo faszyzacji kraju Brazylia w okresiehiszpańskiej wojny domowej wsparła stronę republikańską walczącą z nacjonalistami[20]. W okresieII wojny światowej Brazylia początkowo pozostała neutralna, a wojnę Niemcom i Włochom wypowiedziała w sierpniu 1942 roku[21]. Pod wpływem wojny Vargas odrzucił wzorce faszyzujące i przyjął bardziej liberalną politykę. Po zwycięstwie aliantów w wojnie światowej, stał się kłopotliwy jako niedawny sojusznik światowych potęg i szybko został obalony w wojskowym puczu. Vargas na krótko powrócił do władzy w 1950 roku w wyniku wyborczego zwycięstwa utworzonej przez niego Brazylijskiej Partii Pracy. W pierwszej fazie prezydentury wprowadził szereg postępowych reform, a swoje rządy oparł na środowiskach lewicy. Pod naciskiem narodowców i lewicy prowadził politykę uprzemysłowienia kraju, rozwiązał problem państwowego monopolu naftowego „Petrobras”, ograniczył inwestycje obcego kapitału, wprowadził szereg prorobotniczych praw, zakończył działania rządu polegające na ingerencji w działanie związków zawodowych oraz przeprowadził rewizję płacy minimalnej. W 1952 roku zawarł układ militarny zeStanami Zjednoczonymi Ameryki, jednak zachował się neutralnie, odmawiając wysłania wojsk brazylijskich doKorei. W ciągu drugiej kadencji kontynuował represje przeciwko ruchowi komunistycznemu[22][23]. Stopniowo odchodził od postępowych reform, tracąc poparcie społeczeństwa i lewicy zmuszony został do walki o wpływy w konserwatywnie nastawionym wojsku. Jego rządy napotkały na silną opozycję, pomimo starań Vargasa największą opozycję stanowiły kręgi wojskowe. Była to reakcja na szereg skandali, które wiązały się z członkami jego administracji. Trzy lata po objęciu władzy na skutek kryzysu politycznego i zmuszeniu go przez wojsko do oddania władzy popełnił samobójstwo[24].
Po samobójstwie Vargasa powstało kilka krótkotrwałych rządów. W 1956 roku prezydentem został kandydatsocjaldemokratówJuscelino Kubitschek de Oliveira[25]. Kubitschek przyjął łagodną postawę wobec opozycji politycznej, dzięki czemu mógł rządzić bez poważniejszych kryzysów[26]. W okresie jego rządów sektory gospodarki i przemysłu znacznie wzrosły[27]. Największym sukcesem rządu socjaldemokratów okazała się budowa nowej stolicy kraju,Brasílii oddanej do użytku w 1960 roku[28]. Następcą Kubitscheka zostałJânio Quadros, który jednak podał się do dymisji w 1961 roku[29]. Prezydenturę wówczas objął wiceprezydentJoão Goulart, który jako kandydat lewicy zobowiązał się do przeprowadzenia radykalnych reform społecznych. Zapowiedział przeprowadzeniereformy rolnej inacjonalizację zagranicznych koncernów naftowych[30]. Prezydent został obalony w wyniku zamachu stanu w kwietniu 1964 roku. Zamach zapoczątkował okres istnienia w Brazyliireżimu wojskowego[31].
Nowy system miał być przejściowy[32], jednak szybko zmienił się w dyktaturę[33]. Reżim szeroko zastosował represje polityczne względem swoich przeciwników politycznych, w tym artystów i dziennikarzy. W opozycji przeciw rządom wojskowym doszło do powstania zbrojnych ruchów partyzanckich[34][35]. Rząd Brazylii postanowił w ramachoperacji Kondor wyeliminować także opozycję na emigracji[36]. Pomimo brutalności i metod zbliżonych dototalitaryzmu, system na początku lat 70. zdobył poparcie sporego grona Brazylijczyków ze względu na ówczesnyboom gospodarczy[37]. Lata dyktatorskiej władzy skutecznie jednak zniechęciły społeczeństwo. Mimo rozbicia wojsk partyzanckich, rząd kontynuował politykę represji (która wcześniej była argumentowana walką z rebelią)[38]. W obliczu narastającego kryzysu społecznego i serii porażek gospodarczych rządu generałErnesto Geisel zgodził się na pewną liberalizację życia publicznego[39], w 1979 roku wprowadził on ustawę o amnestii, która zapoczątkowała mozolny powrót do demokracji w okresie dekady lat 80.
Po dojściu do władzy lewicy i prezydentaLuli w 2003 roku Brazylia zaczęła wychodzić z głębokiego kryzysu ekonomiczno-społecznego, który był wynikiem olbrzymiegodługu publicznego. Powodowało to pochłanianie znacznej części jej dochodu narodowego. Dało się zauważyć napływ inwestycji oraz znaczący rozwój gospodarczy. Pod rządami kolejnej prezydent,Dilmy Rousseff, kraj zbliżał się dosocjalizmu, podobnie jak jego sąsiedziWenezuela iArgentyna.
Współczesny skład etniczny Brazylii jest odzwierciedleniem jej historii. 47,7% mieszkańców Brazylii stanowią ludzie rasybiałej,pardo (czyli ludzie mający białych, indiańskich i czarnych przodków, do pardo zaliczają się bowiemMulat,Zambo iMetys) 43,1%,ludzie rasy czarnej 7,6%,Indianie 0,4%;Azjaci stanowią 1,1%[41].
Językiem urzędowym w Brazylii jestjęzyk portugalski, który jednak różni się znacznie od używanego w Portugalii. Przede wszystkim brazylijski jest bardziej miękki i melodyjny, jest też wzbogacony szeregiem słów i zwrotów z języków brazylijskich Indian i byłych niewolników z Afryki. Różni się także pisownią. W gminie São Gabriel da Cachoeira językami urzędowymi są dodatkowo języki indiańskie:nheengatu,tukano ibaniwa. Poza tym w użyciu są także językiwłoski, hiszpański,niemiecki oraz polski[42].
Gospodarka kraju opiera się na eksploatacji bogatych zasobów naturalnych, rolnictwie (największa na świecie ilość uprawkawy) i szybko rozwijającym się przemyśle.
W roku 2008 PKB wyniósł 1665 mld USD (10 326 USD na jednego mieszkańca). Pewien problem stanowi wysokie zadłużenie zagraniczne przekraczające 179 mld USD, jednak cały dług nie przekracza bezpiecznego poziomu 50% PKB.
W produkcji białek zwierzęcych Brazylia jest dziś jednym z największych krajów na świecie. W 2019 roku kraj był największym na świecie eksporterem mięsakurczaka[79][80]. Był także drugim co do wielkości producentem mięsawołowego[81], trzecim co do wielkości producentemmleka na świecie[82], czwartym co do wielkości producentem mięsawieprzowego[83] na świecie i siódmym co do wielkości producentemjaj[84].
W sektorze wydobywczym Brazylia wyróżnia się wydobyciemrudy żelaza (gdzie jest eksporterem do państw drugiego świata),miedzi,złota,boksytu (jeden z 5 największych producentów na świecie),manganu (jeden z 5 największych producentów na świecie),cyny (jeden z największych producentów na świecie),niobu (skupia 98% światowych rezerw) iniklu. W odniesieniu do kamieni szlachetnych Brazylia jest największym na świecie producentemametystu,topazu,agatu i jednym z głównych producentówturmaliny,szmaragdów,akwamaryny igranatu[85][86][87][88][89][90].
Sektor wtórny jest oparty na gałęziach przemysłu. Brazylia jest liderem przemysłowym w Ameryce Łacińskiej. Wprzemyśle spożywczym w 2019 r. Brazylia była drugim co do wielkości eksporterem przetworzonej żywności na świecie[91][92][93]. W 2016 roku kraj był drugim co do wielkości producentemcelulozy na świecie i ósmym producentempapieru[94][95][96]. Wprzemyśle obuwniczym w 2019 r. Brazylia zajęła 4. miejsce wśród światowych producentów[97][98][99][100][101]. W 2019 roku kraj był ósmym producentempojazdów i dziewiątym producentemstali na świecie[102][103][104]. W 2018 r.przemysł chemiczny Brazylii zajmowała 8. miejsce na świecie[105][106][107]. Pod względemprzemysłu tekstylnego Brazylia należała do 5 największych światowych producentów w 2013 r., jest jednak bardzo słabo zintegrowana z handlem światowym[108]. W branży lotniczej Brazylia maEmbraer, trzeciego największego producenta samolotów na świecie, ustępując jedynieBoeingowi iAirbusowi.
Zapora wodna ItaipuEnergia wiatru wParnaíbaKompleks solarny Pirapora, największy w Brazylii i Ameryce Łacińskiej o mocy 321 MW
Przez dziesięciolecia rząd brazylijski podejmował ambitny program zmniejszenia zależności od importowanej ropy. Wcześniej import stanowił ponad 70% zapotrzebowania kraju na ropę, ale Brazylia stała się samowystarczalna w zakresie ropy w latach 2006–2007. Brazylia była dziesiątym co do wielkości producentem ropy naftowej na świecie w 2019 roku, z 2,8 mln baryłek dziennie. Produkcja zaspokaja zapotrzebowanie kraju. Na początku 2020 roku przy wydobyciuropy igazu ziemnego kraj po raz pierwszy przekroczył 4 mln baryłek ekwiwalentu ropy dziennie. W styczniu 2021 roku wydobywano dziennie 3,168 mln baryłek ropy oraz 138 753 mln m³ gazu ziemnego. W 2019 r. Rio de Janeiro było największym producentem ropy naftowej i gazu ziemnego w Brazylii, wytwarzając 71% całkowitego wolumenu. São Paulo zajmuje drugie miejsce z udziałem 11,5% w całkowitej produkcji[109][110][111].
Brazylia jest jednym z czołowych światowych producentówenergii hydroelektrycznej. W 2019 roku Brazylia miała czynnych 217 hydroelektrowni o mocy zainstalowanej 98 581 MW, co stanowi 60,16% krajowej produkcji energii. W sumie produkcja energii elektrycznej w Brazylii osiągnęła w 2019 r. 170 000 megawatów mocy zainstalowanej, z czego ponad 75% pochodziło ze źródeł odnawialnych (w większości z hydroelektrowni)[112][113][114]. Na koniec 2021 r. Brazylia była drugim krajem na świecie pod względem zainstalowanej mocy hydroelektrycznej (109,4 GW)[115].
W 2013 r.Region Południowo-Wschodni wykorzystywał około 50% obciążenia Krajowego Systemu Zintegrowanego (SIN), będącego głównym regionem zużywającym energię w kraju. Zainstalowana moc wytwórcza energii elektrycznej w regionie wyniosła prawie 42 500 MW, co stanowi około jednej trzeciej mocy wytwórczej Brazylii. Produkcja hydroenergetyczna stanowiła 58% mocy zainstalowanej w regionie, a pozostałe 42% zasadniczo odpowiadało wytwarzaniu energii cieplnej. São Paulo reprezentowało 40% tej zdolności; Minas Gerais o około 25%; Rio de Janeiro – 13,3%; a Espírito Santo reprezentował resztę.Region Południowy jest właścicielem zapory wodnejItaipu, która przez kilka lat była największą elektrownią wodną na świecie, aż do inauguracjiTamy Trzech Przełomów w Chinach. Pozostaje drugą co do wielkości działającą elektrownią wodną na świecie. Brazylia jest współwłaścicielem zakładu Itaipú wraz zParagwajem: tama znajduje się na rzece Paraná, położonej na granicy między państwami. Posiada zainstalowaną moc wytwórczą 14 GW dla 20 jednostek wytwórczych o mocy 700 MW każda.Region Północny posiada duże elektrownie wodne, takie jakZapora Belo Monte iZapora Tucuruí, które wytwarzają dużą część krajowej energii. Potencjał hydroenergetyczny Brazylii nie został jeszcze w pełni wykorzystany, więc kraj ten nadal ma możliwość budowy kilku elektrowni odnawialnych na swoim terytorium[116][117][118].
Potencjał brutto zasobówwiatrowych Brazylii oszacowano w 2019 r. na około 500 GW (tylko na lądzie), czyli tyle energii, aby zaspokoić trzykrotnie obecne zapotrzebowanie państwa. Według ONS, od lipca 2022 r. całkowita moc zainstalowana wyniosła 22 GW, przy średnim współczynniku mocy 58%. Chociaż średni światowy współczynnik zdolności wytwarzania energii wiatrowej wynosi 24,7%, istnieją obszary na północy Brazylii, szczególnie w stanie Bahia, gdzie niektóre farmy wiatrowe rejestrują średni współczynnik mocy wyższy niż 60%; średni współczynnik przepustowości w regionie północno-wschodnim wynosi 45% na wybrzeżu i 49% w głębi terytorium. W 2019 roku energia wiatrowa stanowiła 9% energii wytworzonej w państwie[119][120][121][122] W 2021 roku Brazylia była 7. państwem na świecie pod względem zainstalowanej energii wiatrowej (21 GW) i 4. największym producentem energii wiatrowej na świecie (72 TWh), ustępując jedynie Chinom, USA i Niemcom[115][123][124].
Według ONS w październiku 2022 r. całkowita zainstalowana moc fotowoltaicznejenergii słonecznej wynosiła 21 GW, przy średnim współczynniku mocy 23%. Niektóre z najbardziej napromieniowanych stanów brazylijskich to MG („Minas Gerais”), BA („Bahia”) i GO (Goiás), które w rzeczywistości mają światowe rekordy pod względem poziomu napromieniowania. W 2019 roku energia słoneczna stanowiła 1,27% energii wytworzonej w państwie[121][125][126]. W 2021 r. Brazylia była 14. państwem na świecie pod względem zainstalowanej energii słonecznej (13 GW) i 11. największym producentem energii słonecznej na świecie (16,8 TWh)[115][127].
W 2021 r. Brazylia była również drugim co do wielkości państwem na świecie pod względem produkcji energii przezBiomasę (produkcja energii z biopaliw stałych i odpadów odnawialnych), z wynikiem 15,8 GW.[115]
Przemieszanie elementów europejskich, afrykańskich i amerykańskich wytworzyło nową oryginalną kulturę. Najsłynniejszym festiwalem rozsławiającym Brazylię na cały świat jest odbywający się przedwielkim postemkarnawał w Rio de Janeiro. Zawsze zaczyna się w sobotę przed Środą Popielcową i trwa nieprzerwanie cztery dni i noce. W czasie karnawału mieszkańcy gromadzą się na ulicach, plażach oraz klubach, aby wspólnie śpiewać i tańczyć. Narodowym tańcem jestSamba przywieziona przez niewolników zAngoli. Pod koniec karnawału w Rio odbywa się konkurs szkółSamby. Występują one wtedy naSambodromie – teatrze pod gołym niebem. Największym rzeźbiarzem okresu kolonialnego byłAleijadinho. Autorem narodowej powieści pod tytułemOs Sertões jestEuclides da Cunha.
Brazylia historycznie była kojarzona zkatolicyzmem, jednak dane z Brazylijskiego Spisu Powszechnego 2022 (opublikowane w czerwcu 2024 roku przez IBGE) ukazują wyraźny trend spadkowy w liczbie katolików i równoczesny, wzrost kościołówewangelikalnych, w tym zwłaszczazielonoświątkowych, a także rosnącą grupę osób niedeklarujących przynależności religijnej[11][133].
Katolicyzm: Mimo historycznej dominacji, odsetek katolików w Brazylii spadł do 56,75% populacji[11]. Jest to znaczący spadek w porównaniu do 64,6% w 2010 roku i ponad 80% w latach 80. XX wieku. Największy odsetek katolików tradycyjnie utrzymuje się w regionachPółnocno-Wschodnim (63,9%) iPołudniowym (62,4%)[133].
Protestantyzm (ewangelikalny): Ta kategoria odnotowała gwałtowny wzrost, osiągając 26,85% społeczeństwa (wzrost z 21,6% w 2010 roku)[11]. Wzrost ten jest w dużej mierze napędzany przez ruchy zielonoświątkowe i neozielonoświątkowe, które stanowią zdecydowaną większość wśród brazylijskich ewangelików. Szacuje się, że liczba wszystkich zielonoświątkowców w Brazylii przekracza 25 milionów, co umieszcza ją w czołówce krajów z największą liczbą zielonoświątkowców na świecie[134]. Najwyższy odsetek protestantów obserwuje się w regionachPółnocnym (36,8%) orazŚrodkowo-Zachodnim (31,4%), a także wobszarach metropolitalnychPołudniowego-Wschodu[133].
Brak religii: Grupa osób niedeklarujących żadnej przynależności religijnej także rośnie, stanowiąc obecnie 9,28% populacji (wzrost z 8% w 2010 roku). Największy odsetek osób bez przynależności religijnej odnotowuje się wRegionie Południowo-Wschodnim (10,5%), zwłaszcza w stanieRio de Janeiro[133].
Spirytyzm: Wyznawcyspirytyzmu (kardecystycznego) stanowią 1,84% populacji[11].
Religie afrobrazylijskie (Umbanda iCandomblé): Odnotowano znaczący wzrost wyznawców tych religii, które obecnie stanowią 1,05% społeczeństwa (wzrost z 0,3% w 2010 roku)[11].
Zaledwie 8% katolików w Brazylii uczestniczy we Mszy Świętej co najmniej raz w tygodniu, co pokazuje rosnącą dysproporcję między deklarowaną przynależnością do Kościoła katolickiego a rzeczywistą regularną praktyką[135].
Ogromną popularnością w Brazylii cieszą się wyścigiFormuły 1. Brazylijczycy doczekali się wielu wspaniałych kierowców. Szczególnie wspominają tragicznie zmarłegoAyrtona Sennę, który uważany jest za najlepszego kierowcę w historii F1. W tej serii wyścigowej startowałFelipe Massa[138] orazRubens Barrichello.
Również w siatkówce halowej mężczyzn Brazylia była na początku XXI w. absolutnym dominatorem, wygrała większość ważnych turniejów międzynarodowych. Jednym z sukcesów jest pokonanie reprezentacji Polski w finale MŚ 2006 3:0. Największą gwiazdą reprezentacji Brazylii byłGiba. W tej dyscyplinie warto odnotować również sukcesy pochodzących z tego kraju kobiet. Światową dominację Brazylii przerwali dopiero siatkarze z Polski, a Brazylijczycy podczas dwóch Mistrzostw Świata (2014 i 2018) kończyli rozgrywki ze srebrnymi medalami.
Coraz popularniejsza na świecie (i również w Polsce) staje się pochodząca ze stanuBahiacapoeira – tradycyjna brazylijskasztuka walki połączona z elementami tańca i egzotyczną muzyką. Sekcje różnych grup ‘capoeira’ prężnie działają też w wielu miastach Polski. Prócz capoeira Brazylijczycy opracowali kilka innych sztuk walki, takich jakluta livre iBJJ – brazylijską odmianęju-jitsu.
Wojska brazylijskie liczą 334,5 tys. żołnierzy zawodowych oraz 1,34 mln rezerwistów. Według rankinguGlobal Firepower (2021) brazylijskie siły zbrojne stanowią 9. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 29,3 mld dolarów (USD)[139].
↑Levine; Robert M. & Crocitti; John J.,The Brazil Reader: History, Culture, Politics, Duke University Press 1999, IV – The Vargas Era.
↑Keen, Benjamin / Haynes, Kate,A History of Latin America, Volume 2, Waldsworth Cengage Learning 2004, s. 356–357.
↑McCann; Frank D.,Soldiers of the Patria: A History of the Brazilian Army, 1889–1937, Stanford University Press 2004, s. 303 2nd paragraphISBN 0-8047-3222-1.
↑E. BradfordE.B.BurnsE. BradfordE.B.,A History of Brazil, wyd. 3rd ed, New York: Columbia University Press, 1993, s. 352,ISBN 978-0-231-07955-6,OCLC27429348.
↑Dulles, John W.F.,Anarchists and Communists in Brazil, 1900–1935, University of Texas Press 2012ISBN 0-292-74076-X.
↑Frank M. Colby, Allen L. Churchill, Herbert T. Wade & Frank H. Vizetelly,The New international year book, Dodd, Mead & Co. 1989, s. 102 „The Fascist Revolt”.
↑Bourne, Richard,Getulio Vargas of Brazil, 1883–1954, C. Knight 1974, s. 77.
↑Beevor, Antony (1982, 2006). The Battle for Spain: The Spanish Civil War 1936–1939. London: Weidenfield and Nicolson.ISBN 0-297-84832-1, s. 139–140. First published as The Spanish Civil War.
↑Mónica Hirst & Andrew Hurrell,The United States and Brazil: a long road of unmet expectations, Taylor & Francis Books, 2005,ISBN 0-415-95066-X, s. 4–5.
↑Grzegorz Jaszuński,Świat zdaje egzamin. 1945–1965, wyd. Czytelnik, Warszawa 1967, s. 335.
↑Pierre Accoce, Pierre Rentchnick,Chorzy, którzy nami rządzą, tłum. Marta Kubiak, Wydawnictwo TEST, Lublin 1992, s. 124–125.
↑Roett; Riordan,Brazil; Politics in a Patrimonial Society, GreenWood Publishing Group 1999, s. 106–108ISBN 0-275-95899-X.
↑Richard Young, Odile Cisneros,Historical Dictionary of Latin American Literature and Theater, Scare Crow Press 2011, s. 224.
↑Brazil Today; an Encyclopedia of Life in the Republic,John JJ.J.Crocitti,MoniqueM.Vallance, Santa Barbara, Calif.: ABC-Clio, 2012, s. 395,ISBN 978-0-313-34672-9,OCLC773670107.
↑LaurenceL.Burgorgue-LarsenLaurenceL.,The Inter-American Court of Human Rights: Case Law and Commentary,AmayaA.Úbeda de Torres,RosalindR.Greenstein, Oxford: Oxford University Press, 2011, s. 29,ISBN 978-0-19-958878-7,OCLC646393943.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
