| miasto igmina | |||||
 Bazylika św. Katarzyny Aleksandryjskiej | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Prawa miejskie | 1254 | ||||
| Burmistrz | Tomasz Sielicki | ||||
| Powierzchnia | 12,41[1] km² | ||||
| Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna | 55 | ||||
| Kod pocztowy | 14-500 | ||||
| Tablice rejestracyjne | NBR | ||||
Położenie na mapie powiatu braniewskiego  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |||||
 54°22′56″N 19°49′18″E/54,382222 19,821667[2] | |||||
| TERC (TERYT) | 2802011 | ||||
| SIMC | 0932710 | ||||
Urząd miejski ul. Kościuszki 11114-500 Braniewo | |||||
| |||||
| |||||
| Strona internetowa | |||||
| BIP | |||||
Braniewo (niem. Braunsberg,łac. Braunsbergus) –miasto naWarmii wwojewództwie warmińsko-mazurskim, siedzibapowiatu braniewskiego. Położone jest naRówninie Warmińskiej, nad rzekąPasłęką w pobliżu ujścia doZalewu Wiślanego.
Najstarsze miasto naWarmii i jej pierwsza stolica. Dawniejport morski i miastohanzeatyckie. W latach 1466–1772 w obrębieKorony Królestwa Polskiego. W latach 1954–1972 miasto było siedzibą władz gromadyBraniewo.W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało dowojewództwa elbląskiego.
Pod względem historycznym Braniewo leży zarówno naWarmii biskupiej[3], jak i na obszarzeWarmii plemiennej[4].
Według danychGUS z 1 stycznia 2024 r. Braniewo liczyło 16 015 mieszkańców, będąc trzynastym najludniejszymmiastem w województwie warmińsko-mazurskim[1].
Położone na obu brzegach rzekiPasłęki, w pobliżu ujścia doZalewu Wiślanego, od XIII wieku do końca XVIII w.morski port handlowy. Do lat dziewięćdziesiątych XX wieku lokalny ośrodek przemysłowy; m.in. przemysł elektrotechniczny, skórzany, spożywczy (browar imleczarnia). Do 2016 roku Braniewo było jedyną miejscowością naWarmii mogącą się poszczycić własnymogrodem zoologicznym (zlikwidowanym)[5].
Przemysł w Braniewie składa się głównie z małych firm. Z zakładów produkcyjnych można wymienić miejscowy (wielokrotnie zmieniający właścicieli:EB,Browar Namysłów,Grupa Żywiec, w 2020 znów wystawiony na sprzedaż)[6][7] browar oraz fabrykę mebli Okmed. Przez miasto przebiega normalnotorowa oraz szerokotorowa linia kolejowa (nr 217), co pozwoliło wybudować w Braniewie terminale przeładunkowe, takie jak Polfrost Terminal, Logistic Port Braniewo, Cargosped, Glob-Terminal.
W 2011 roku nieopodal Braniewa rozpoczęto poszukiwanie gazu łupkowego. Od końca marca 2011 do czerwca 2011 roku na zlecenie Talisman Energy 115 pracowników Geofizyki Kraków prowadziło w okolicach Braniewa badania sejsmiczne. W listopadzie 2011 roku między Rogitami a Młotecznem powstał odwiert Rogity-1. Badania geologiczne przeprowadzone w latach 2011–2014 potwierdziły występowanie na głębokości 3 km złóż nie tylko gazu łupkowego, ale również pokładów ropy naftowej[8]. Wyniki badań określono jako „wysoce zachęcające”. Planowane kolejne lokalizacje odwiertu Rogity-2 nie doszły do skutku[9].
Strukturę społeczną miasta charakteryzuje duży udział formacji mundurowych:
W latach 1948–1950 stacjonował tusztab3 batalionu Ochrony Pogranicza, a następnieSzkoła Podoficerska Łączności WOP.
W Braniewie funkcjonowało Stado Ogierów Braniewo[10]. W 1994 roku po przekształceniu jako Stado Ogierów Skarbu Państwa Braniewo[11]. Następnie zlikwidowane[12] (zobacz też:stadnina koni w Braniewie).
Podczas lokacji w roku 1254 miastu nadano nazwęBrunsberg (w XIV-wiecznej kronicePiotra z Dusburga zapisane jakoBrunsbergk), która z czasem przybrała stałą formęBraunsberg. W języku polskim nazwa została przejęta w formieBrunsberga (rzadziejBrunsberk[13]), a także w późnej spolszczonej postaciBraniewo.
W średniowiecznym języku niemieckim nazwa ta oznacza „gród Brunona” lub „zamek Brunona”. Składa się ona z germańskiego imieniaBruno (które pochodzi odbrünne, braun „niedźwiedź, brunatny”) oraz z końcówki -berg dosłownie oznaczającej „górę”. Możliwe, że pierwotna nazwa miasta posiadała końcówkę -burg „miasto, zamek” (jak w nazwach FromborkaFrauenburg lub MalborkaMarienburg) i dopiero z czasem zmieniła się w -berg. Niemniej w średniowiecznej onomastyce niemieckiej używano również końcówki -berg wymiennie z -burg do tworzenia nazw miast. W tym znaczeniu słowo „góra” nabiera poetyckiego lub symbolicznego znaczenia „gród” (jak w nazwie KrólewcaKönigsberg). Co ciekawe, naMapie Świętej Warmii z 1755 roku nazwa miasta występuje w formieBraunsburg.
Według XVIII-wiecznego historyka Johanna Friedricha Goldbecka[14] miasto nazwano tak na cześćBrunona ze Schauenburku, biskupaOłomuńca naMorawach, który towarzyszył królowi czeskiemuPrzemysłowi Ottokarowi II w krucjacie doPrus w latach 1254–1255. Dzięki wsparciu króla czeskiego Zakon krzyżacki zdołał podbić plemiona wPrusach Dolnych iSambii oraz założyć miasto nazwane na jego cześćKrólewcem. Czeska wyprawa do Prus zbiegła się z czasem założenia Braniewa przez pierwszego biskupa warmińskiegoAnzelma, który również był członkiem Zakonu krzyżackiego.
Biskup Bruno ze Schauenburku jest także założycielem morawskiego miastaBrušperk, które nosi identyczną niemiecką nazwęBraunsberg.
Według innych historyków nazwa mogła nawiązywać do postaciBrunona z Kwerfurtu, męczennika, który zginął podczas misji do Prus w 1009 roku[15]. Z kolei według tezy warmińskiego historykaVictora Röhricha nazwaBrusebergue jest zniemczoną wersją – „pruskiego obozu” lub „pruskiej osady”. Nazwa z czasem miała by być przekształcona z dotychczasowejBrusebergue na Brunsberg[16][17].
W 1882 Wojciech Kętrzyński w swoim dzieleO ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich podał spolszczoną postać Braniewo, która od tego czasu pojawiała się w polskim piśmiennictwie. Po powrocie miasta do Polski, formę tę przyjęła powołana w styczniu 1946 rokuKomisja Ustalania Nazw Miejscowych i nazwa została ogłoszona jako oficjalna w Zarządzeniu Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych. Nazwa Braniewo jest obowiązującą od 19 maja 1946[18][19].
Na początku XIII wieku wybrzeża Zalewu Wiślanego zamieszkane były przezstaropruskie plemięWarmów. W 1210 roku na krótko ziemie te opanował król duńskiWaldemar II Zwycięski. W roku 1237 do wybrzeży Zalewu Wiślanego dotarliKrzyżacy, którzy prowadzili skutecznie – przy wsparciu również rycerstwa polskiego – podbójPrus. W roku 1239 Krzyżacy podbili plemienną Warmię[20].
Prawdopodobnie już pod koniec lat 30. rycerze zakonni założyli nad dolną Pasłęką drewniany zamek, który miał kontrolować przeprawę przez rzekę oraz jej niedalekie ujście do Zalewu. Wokół zamku wkrótce powstała osada. Według niektórych badaczy zamek i osada stanęły na miejscu dawnego staropruskiego grodu, jednak hipoteza ta nie znajduje potwierdzenia ani w źródłach pisanych, ani archeologicznych[potrzebny przypis].
Pierwsza osada przyzamkowa powstała około 1240 roku i już w 1242 roku została najechana i zniszczona przezPrusów. W 1243 roku teren wokół miasta wszedł w obręb dominiumbiskupa warmińskiego, który w tym miejscu postanowił ulokować siedzibę biskupstwa. Jednak w odbudowie przeszkodziłoI powstanie pruskie. Po pokonaniu Prusów i zawarciuukładu pokojowego przystąpiono około 1250 roku do odbudowy zamku i miasta, przy czym zmieniono lokację na prawy brzeg rzeki[potrzebny przypis].
Braniewo jest najstarszym miastem naWarmii[potrzebny przypis]. Było też pierwszą siedzibąbiskupów warmińskich i siedzibąkatedry diecezjalnej oraz funkcjonującej przy katedrzekapituły warmińskiej, można je zatem uznać za pierwszą stolicęWarmii. Jednak już w 1278 roku Henryk Fleming po zniszczeniach pruskich przeniósł stolicę biskupstwa – katedrę i kapitułę – doFromborka. Natomiast w 1340 roku przeniesiono z Braniewa również siedzibę biskupów, początkowo na krótko doOrnety, a w 1350 roku doLidzbarka Warmińskiego. Komornictwo braniewskie było jednym z siedmiu komornictw na Warmii podlegających władzy biskupów warmińskich (pozostałe trzy podlegały władzykapituły).
Od XIII wieku miasto było ważnym ośrodkiem handlowym oraz jedynymwarmińskim portem morskim (dopiero pod koniec XVIII wieku zdegradowanym przez port wPiławie). Od 1358 roku było członkiemHanzy, co zapewniało mu kupiecką autonomię w granicach warmińskiegodominium biskupiego[21]. Z miast Warmii tylko Braniewo i Frombork były lokowane naprawie lubeckim, co związane było z ich nadmorskim charakterem i przynależnością do Związku Hanzeatyckiego (pozostałe miasta Warmii lokowane były naprawie chełmińskim).
W czasiewojen polsko-krzyżackich miasto wystawiało oddziały, które walczyły po stronie krzyżackiej. Wbitwie pod Grunwaldem miasto Braniewo wystawiło własnąchorągiew (liczącą prawdopodobnie około 200–500 zbrojnych), niezależnie od dwóch pozostałych warmińskich chorągwi – biskupiej i kapitulnej. Chorągiew braniewska znakowała się banderą z dwoma krzyżami, białym i czarnym, co nawiązywało do symboliki hanzeatyckiej[22].
Ze względu na szybki rozwój miasta, a być może w celu osłabienia rosnącego znaczenia mieszczan, w 1342 roku obok „starej Brunsbergi” biskupHerman z Pragi założył konkurencyjneNowe Miasto, położone na drugim (prawym) brzeguPasłęki. Nowe Miasto nie osiągnęło większego znaczenia, a w 1773 roku[23] zostało połączone administracyjnie ze starym miastem. Dzięki rejestrowi podatkowemu z 1453 roku wiadomo, że w Starym Mieście Braniewie mieszkało około 360 rodzin, a w Nowym Mieście Braniewie 130 rodzin, czyli razem około 2500 osób (zakładając, że przeciętna rodzina składała się z 5 osób)[24]. W 1440 r. miasto było współzałożycielem antykrzyżackiegoZwiązku Pruskiego[25][26].
W 1454 roku podczaswojny trzynastoletniej Braniewo poparło działania antykrzyżackiegoZwiązku Pruskiego, a mieszczanie częściowo zburzyli zamek biskupi. W 1478 r. podczaswojny popiej miasto było oblegane przez wojsko polskie. W 1520 r. podczaswojny pruskiej miasto zdobyli podstępem Krzyżacy, którzy okupowali je do 1525 r. Przez 3 miesiące Braniewo było oblegane przez wojska polskie. W latach 1466–1772 oba miasta znajdowały się w granicachksięstwa warmińskiego, będącego częściąPrus KrólewskichKorony Królestwa Polskiego I Rzeczypospolitej.
Od połowy XVI wieku Braniewo stało się jednym z głównych ośrodkówkontrreformacji w Polsce. Od 1565 roku miało tu swą siedzibę pierwsze na ziemiach polskich kolegium jezuickieColegium Hosianum założone przezbiskupaStanisława Hozjusza. Jego zadaniem miało być niesienie misjirekatolicyzacji wSkandynawii i Prusach. Dzięki temu Braniewo stało się znaczącym ośrodkiem szkolnictwa i kultury. Słynne kolegium jezuickie (Collegium Hosianum) powstało w 1565 roku, a następnie zostało przekształcone w seminarium diecezjalne (1567). W 1578 rokujezuici uruchomiliseminarium papieskie (alumnat papieski). W 1589 roku powstała prywatnaoficyna drukarska, która w 1697 roku wykupiona została przez jezuitów.
Wielokrotnie (aż do 1738 r.) podejmowano starania o utworzenie uniwersytetu (bezowocnie). Spadkobiercą tradycji Hosianum było Liceum Hosianum, działające w Braniewie w latach 1818–1944. W 1780 rokuCollegium Hosianum po kasacie jezuitów, przekształcone zostało przez władze pruskie wGymnasium Academikum, a od 1818 roku w Liceum Hosianum, przemianowane w 1912 roku na Akademię Państwową.
W 1624 roku ludność miasta została zdziesiątkowana przez epidemię dżumy, w latach 1626–1635 ma miejsceokupacja szwedzka, która wyniszczyła miasto gospodarczo i była okresem grabieży dokonywanych przez okupanta. W 1657 roku do Braniewa wkroczyły wojska elektorskie, które zajęły miasto tytułem zabezpieczenia pożyczki zaciągniętej przez Polskę na prowadzenie wojny ze Szwedami, opuściły miasto w 1663 roku. W 1703 roku rozpoczęła się druga, sześcioletnia okupacja szwedzka[27].
Od XV w. w Braniewie rozwijało się złotnictwo. Do najlepszych artystów warmińskiego baroku należeli rzeźbiarzJan Frey (zm. ok. 1784 r.) oraz malarzJan Lossau (1712 – po 1788 r.). W czasach wojen szwedzkich miasto, wielokrotnie niszczone i grabione z kosztowności, podupadło.
.jpg)
W wynikupierwszego rozbioru orazsekularyzacji Warmii w 1772 roku anektowane przezPrusy Braniewo zostało stolicąpowiatu w prowincjiPrusy Wschodnie (rejencjakrólewiecka) oraz siedzibągarnizonu. Burzliwie się rozwijało (szkolnictwo, stocznia, drobnyprzemysł irzemiosło).Brunsberg i okolice pozostały katolicką wyspą w morzu pruskiegoprotestantyzmu.
Do końca XVIII w. znajdowały się tuport handlowy oraz stocznia (do 1905 r.), w której budowano statki morskie. W 1807 (patrz:bitwa o Braniewo) i 1812 roku miasto było zajmowane przez armię napoleońską. W 1852 roku to tutaj otwarto pierwszą wPrusach linię kolejową na odcinku Braniewo-Kwidzyn. Na początku XIX wiekuspołeczność żydowska w Braniewie liczyła kilka rodzin. W 1854 roku zbudowano w Braniewiesynagogę (przy Fleischerstraße), która istniała do 1938 roku. W latach 80. XIX wieku liczba Żydów wzrosła do 170 osób. Skupili się głównie wNowym Mieście. Przy Lindenstraße mieścił się dom modlitewny.Cmentarz żydowski zlokalizowany był przyBahnhofstraße. W 1853 roku honorowe obywatelstwo miasta otrzymał lekarzJacob Jacobson[28]. W 1887 roku powstałaSzkoła Rolnicza, jedna z pierwszych wPrusach Wschodnich, w 1919 roku miasto zostałozelektryfikowane. W chwili wybuchu II wojny światowej liczyło 21 tys. mieszkańców.
W 1932 roku w Braniewie miała siedzibę okręgowa gmina synagogalna.
Podczas Nocy Kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku spalono synagogę i sprofanowano cmentarz. W 1939 roku w Braniewie mieszkało już tylko 10 Żydów[29].
W lutym i marcu 1945 roku wskutek walk Armii Czerwonej z wojskami hitlerowskimi śmierć (likwidacja tzw. kotła braniewskiego) poniosły tysiące cywilów, w przeważającej części uchodźców z Prus Wschodnich. Liczyli oni na ewakuację drogą morską zMierzei Wiślanej, a ponieśli śmierć podczas bombardowania Braniewa orazskutego lodem Zalewu Wiślanego.
20 marca 1945 roku oddziały 5 Armii Pancernej Gwardii, 48 Armii i 50 Armii3 Frontu Białoruskiego pod dowództwem marszałkaAleksandra Wasilewskiego przełamały opór wojsk hitlerowskich i zajęły Braniewo (patrz:operacja wschodniopruska)[30]. W wyniku walk Braniewo zostało zniszczone (w 85%). Na założonym na zachód od miasta cmentarzu pochowano 31 371 żołnierzy Armii Czerwonej, którzy polegli w walkach w rejonie Zalewu Wiślanego, przy zajmowaniu Iławy, Barczewa, Kętrzyna, Reszla, Nidzicy i Szczytna (znajduje się tu 750 zbiorowych mogił i 18 grobów generalicji)[31].Cmentarz Żołnierzy Armii Radzieckiej w Braniewie jest największą w Europie nekropolią pod względem liczby pochowanych żołnierzy Armii Czerwonej. Większość grobów jest bezimienna.
PoII wojnie światowej miasto otrzymało polską nazwę –Braniewo[32][33]. Nie odbudowano starego miasta (chociaż było to możliwe), w tymratusza i słynnegoKamiennego Domu, stawiając w zamian pawilony handlowe z prefabrykatów. Braniewo było najbardziej zniszczonym miastem na Warmii i w województwie, w którym się obecnie znajduje, a także jednym z najbardziej zniszczonych miast Polski w 1945 roku. W latach 1975–1998 miasto było siedzibą urzędu gminy w północno-wschodniej częściwojewództwa elbląskiego. Od 1999 roku należy dowojewództwa warmińsko-mazurskiego i jest siedzibą powiatu.
Dane z 31 grudnia 2020 roku[34].
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| Populacja | 16 974 | 100 | 8 714 | 51,3 | 8 260 | 48,7 |
| Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] | 1 375,6 | |||||
Według danych z 2002 roku[37] Braniewo miało obszar 12,36 km², w tym:
Miasto stanowi 1,03% powierzchni powiatu.
.jpg)
.jpg)
W 2010 roku powstałooratorium, któreBraniewo pierwsza stolica Warmii dedykuje Kopernikowi[38][39][40][41]. Utwór został skomponowany przez Piotra Pawła Pałkę,libretto napisałasiostra Miriam Brzozowska OCD –karmelitanka zeSpręcowa. Premiera oratorium miała miejsce 22 maja 2010 o godz. 17:00 wbazylice św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Braniewie, po zakończeniu uroczystości ponownego pochówkuMikołaja Kopernika weFromborku. Utwór wykonali chórVoce Angeli oraz orkiestra Dell’Arte pod dyrekcją Piotra Pawła Pałki. Solistami byliElżbieta Towarnicka (sopran) oraz Marcin Jajkiewicz (tenor), recytację poprowadził Piotr Chomik. Oratorium było transmitowane przezPolskie Radio Olsztyn,Radio Maryja[42] iTelewizję Trwam. Patronat honorowy nad oratorium objęliarcybiskup metropolita warmińskiWojciech Ziemba oraz burmistrz Braniewa Henryk Mroziński.
Znaczny węzeł kolejowy i drogowy.
Linie kolejowe łączą Braniewo z wieloma miastami:
W mieście krzyżują się drogi krajowe oraz wojewódzkie:
Komunikację autobusową zapewniają przedsiębiorstwa PKS Elbląg, PKS Braniewo oraz przewoźnicy prywatni. Braniewo posiada bezpośrednie połączenia autobusowe z Gdańskiem,Lotniskiem w Gdańsku, Elblągiem, Bartoszycami, Lidzbarkiem Warmińskim, Węgorzewem, Pieniężnem, Ornetą, Pasłękiem, Fromborkiem oraz okolicznymi mniejszymi miejscowościami. Istnieje też międzynarodowe połączenie autobusowe do Królewca.
W ramach projektu „Pętla Żuławska – rozwój turystyki wodnej” wybudowana w 2011 roku zostałaprzystań żeglarska na rzece Pasłęce, która zlokalizowana jest przy ul. Portowej. Przystań pozwala na cumowanie w mieście jachtów i małych łodzi. Dostęp do przystani drogą wodną możliwy jest z Zalewu Wiślanego przezport w Nowej Pasłęce[43].
Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:
Stowarzyszenie prowadzi m.in. następujące działania: budzenie wśród mieszkańców umiłowania do Braniewa, zapoznanie społeczeństwa z historią oraz dorobkiem kulturalnym miasta oraz ochrona zabytków Braniewa. Formami działania są: upamiętnianie wydarzeń i wybitnych postaci z historii, organizacja cyklicznych wykładów, wystaw i wydawanie publikacji[46]. Towarzystwo opiekuje się również założonym w 2016 rokuMuzeum Ziemi Braniewskiej.
Na terenach gminy i miasta Braniewo działa o 2009 roku inspektorat Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Zwierząt „Animals”. Co roku w październiku wBraniewskim Centrum Kultury organizowana jest Gala na Rzecz Zwierząt, której celem jest zebranie funduszy na działalność inspektoratu.
Celami stowarzyszenia są działalność charytatywna, podtrzymywanie tradycji narodowej, pielęgnowanie polskości oraz rozwój świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej.
Organizacja zajmuje się pomocą społeczną, w tym pomocą rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywaniem szans tych rodzin i osób.
Stowarzyszenie zajmuje się pomocą osobom uzależnionym w wyjściu z nałogu.
4 września 2000 roku z Braniewa wystartował57 Tour De Pologne.W Braniewie swój początek miał 31, 32, 33, 34 i 35 Rajd Kormoran.26 września 2009, 2 października 2010 oraz 1 października 2011 w Braniewie odbyły się Mistrzostwa Polski w Pro Evolution Soccer.
20 maja 2011 roku nastąpiło oficjalne otwarcie basenu w Braniewie, zainaugurowane tradycyjnym skokiem burmistrza do wody w garniturze. Również od 2011 roku organizowane są w Braniewie Otwarte Mistrzostwa Braniewa w Aquathlonie, Mistrzostwa Polski Nauczycieli oraz Mistrzostwa Polski Dziennikarzy i Aktorów w Aquathlonie[47]. Od 2016 roku organizowany jest w Braniewie Bieg Hozjusza (na dystansie 10 km).
Miasto należy do następujących organizacji i stowarzyszeń:
Z tym tematem związana jest kategoria:Ludzie związani z Braniewem. | Zobacz w indeksieSłownika geograficznego Królestwa Polskiego hasłoBraniewo |
| powiat bartoszycki |
| ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| powiat braniewski |
| ||||||
| powiat działdowski |
| ||||||
| powiat elbląski |
| ||||||
| powiat ełcki |
| ||||||
| powiat giżycki |
| ||||||
| powiat gołdapski |
| ||||||
| powiat iławski |
| ||||||
| powiat kętrzyński |
| ||||||
| powiat lidzbarski |
| ||||||
| powiat mrągowski |
| ||||||
| powiat nidzicki |
| ||||||
| powiat nowomiejski |
| ||||||
| powiat olecki |
| ||||||
| powiat olsztyński |
| ||||||
| powiat ostródzki |
| ||||||
| powiat piski |
| ||||||
| powiat szczycieński |
| ||||||
| powiat węgorzewski |
| ||||||
| Elbląg |
| ||||||
| Olsztyn |
|
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne |
| Przynależność wojewódzka |
|
|---|---|
| Miasta | |
| Osiedla (1954–72) | |
| Gminy wiejskie (1945–54 i 1973–75) |
|
| Gromady (1954–72) |
|
