Pierwotna nazwa wyspyBurgunarholm[5] lubBurgondhar (skrócona na „Bornholm”) pochodzi od nazwy zamieszkującego ją w przeszłościgermańskiego plemieniaBurgundów (którzy stamtąd się wywodzili, a w V–VI w. zajęli dzisiejsząBurgundię) oraz germ.holm – „wyspa”.
Współrzędne geograficzne wyspy to 55°05′40″N, 14°56′00″E.Powierzchnia wyspy wynosi 588,36km², długość linii brzegowej wynosi 141,4 km. Wyspa ma kształt równoległoboku o wymiarach 38 km równoleżnikowo i 28 km południkowo. Wyspa znajduje się w odległości 135 km na wschód od Mons Klint – najbliższego odcinka wybrzeża duńskiego, 88 km na północ od wybrzeżyniemieckich, 100 km na północ od wybrzeżypolskich i 37 km na południe od wybrzeżyszwedzkich.
Kompozycja barwna „543” Landsat Bornholmu
Na północy Bornholm od wybrzeży szwedzkich jest oddzielonyCieśniną Bornholmską – ważnym szlakiem morskim prowadzącym docieśnin duńskich, na płd.-wsch. od wyspy znajduje się Basen i Głębia Bornholmska (głębokość do 105 m), na płd.-zach. rozciąga się obszar tzw.Ławicy Bornholmskiej z łowiskamidorsza, o średniej głębokości 10–15 m. W odległości 18 km na wschód od Bornholmu znajduje się miniaturowyarchipelagErtholmene (nazywany czasem Wyspami Groszkowymi), w skład którego wchodzi 6 wysepek.
Wschodnie, północne i zachodnie wybrzeża wyspy są skaliste, o charakterzeklifów, dochodzących do 80 m wysokości (masyw pn. cypla Hammeren), południowe wybrzeża są ukształtowane w postaci rozległych i szerokich piaszczystych plaż. Północna i środkowa część wyspy ma ukształtowanie pagórkowate, na południu przeważają krajobrazy równinne i wydmy. Najwyższewzniesienie Rytterknægten ma 162 mn.p.m. i jest położone w centrum wyspy.
Przez wyspę płynie kilkanaście krótkichrzek (niektóre są okresowe), z których najdłuższaØle Å ma 22 km. Na wyspie znajduje się także kilkanaście niedużychjezior polodowcowych lub będących wyrobiskami kopalnianymi, z których największym jest Hammers (650 m dług., 150 m szer. i 13 m głęb.).
Od XVIII w. stolicą Bornholmu jest portowemiastoRønne liczące (dane ze I 2017 r.) 13 723 mieszkańców[4] – funkcję tę przejęło od leżącego w centrum wyspyAakirkeby. Poza Rønne na wyspie znajduje się 7 innychmiasteczek: Aakirkeby (2112 mieszkańców),Hasle (1665 mieszkańców),Allinge-Sandvig (1517 mieszkańców),Gudhjem (701 mieszkańców),Nexø (3654 mieszkańców),Svaneke (1044 mieszkańców) iTejn (899 mieszkańców). Administracyjnie Bornholm stanowi jedną gminę (odreformy w 2007 roku).
Na specjalnych prawach administracyjnych funkcjonująChristiansø iFredriksø – dwie zamieszkane wyspy małego archipelaguErtholmene (ich mieszkańcy i administracja bezpośrednio podlegają duńskiemu ministerstwu obrony).
Płd.-zach. wybrzeże BornholmuSkały w NaturBornholm, okolice Aakirkeby
Bornholm jest wypiętrzeniem na styku dwóchpłyt tektonicznych o odmiennej budowie geologicznej. Około 2/3 północnej i środkowej części wyspy jest utworzone z twardych skałgranitowych ignejsu datowanych na ok. 1,4 mld lat (jedne z najstarszych w Europie), pozostałe 1/3 wyspy na południu zbudowane jest z piaskowca (w mniejszej ilościłupków iwapieni), które łatwo ulegają erozji. Teren wyspy uległ wypiętrzeniu ponad poziom morza ok. 0,4 mld lat temu w okolicach równika, a następnie przesuwał się on na północ. W 2000 r. na wyspie znaleziono skamieniały ząb długości 21 mm sprzed 130 mln lat, należący do trzymetrowego drapieżnegodinozaura, nazwanegoDromaeosauroides bornholmensis, a w 2004 r. znaleziono ślady długości 70 cm sprzed 170 mln lat należące do dwudziestometrowego, roślinożernegozauropoda.
Obecny wygląd powierzchni wyspa zawdzięcza oddziaływaniulodowca, który dwukrotnie nasuwał się na wyspę przed 15 i 12 tys. lat. Charakterystycznym skutkiem oddziaływania lodowca są tzw. doliny szczelinowe (największeEkkodalen iDøndal) powstałe w okresie trzeciorzędu wskutek pęknięć tektonicznych. Rozpadliny te zostały pogłębione przez nasuwający się lodowiec, a ich górne krawędzie wygładzone przezmorenę denną. Skutkiemerozji lodowcowej są także liczne wygładzone granitowe pagórki zwane mutonami spotykane w północnej części wyspy oraz liczne głazy narzutowe i otoczaki. Złożoność budowy geologicznej wyspy powoduje, że jest ona silnie zróżnicowana krajobrazowo oraz posiada liczne surowce mineralne, będące podstawą tutejszego przemysłu i rękodzieła. Wyspa jest znana z licznychkamieniołomówgranitu, wydobywano tu takżepiaskowiec. Z kolei bardzo drobny i czystypiasek południowych plaż wyspy jest używany w przemyśle szklarskim i był wykorzystywany do napełnianiaklepsydr. Glinkakaolinowa (wydobywana w okolicachHasle iRønne) używana jest obecnie w licznych pracowniach artystycznych do wyrobu przedmiotówterakotowych. Do 1946 r. eksploatowano także niewielkie złożawęgla brunatnego.
Klimat wyspy charakteryzuje się dużą wilgotnością powietrza (80–90%), małymi różnicami sezonowymi temperatur (najcieplejszy miesiąc lipiec ze średnią temperaturą 17 °C, najzimniejszy styczeń ze średnią 0 °C), dużym nasłonecznieniem (liczba godzin słonecznych wynosi ponad 300 miesięcznie w okresie od maja do sierpnia) i stosunkowo niewielkimi opadami (średnia roczna opadów 550 mm). Nad wyspą wieją silne wiatry, głównie zachodnie, od jesieni do wiosny często pojawiają się sztormy. Właściwości klimatyczne są wykorzystywane w energetyce: na wyspie znajduje się ponad 60 energetycznych turbin wiatrowych oraz liczne kolektory do ogrzewania słonecznego wody. W okresie letnim temperatura okolicznych wód dochodzi do 22 °C.
Zalesienie wyspy wynosi 20%. Dwa główne kompleksy leśneAlmindingen iRø Plantage są zbiorowiskami sztucznymi, powstałymi w wyniku nasadzeń przeprowadzonych w początkach XIX w. Stanowią jedrzewostany wielogatunkowe (głównieiglaste). Resztki pierwotnychlasów liściastych zachowały się jedynie na wybrzeżach. Typowym naturalnym biotopem Bornholmu sąwrzosowiska pokrywające skały (których najwięcej jest na północy wyspy).
Nieoficjalna flaga Bornholmu
Większość terenów wyspy stanowią wielkoobszaroweużytki rolne. Dzięki korzystnemu klimatowi na wyspie rosnąorchidee ianemony, aklimatyzowano z sukcesem kilkanaście gatunków roślin śródziemnomorskich, w tymfigowce,brzoskwinie,morwy,morele i inne. Bornholm jest nazywany „zieloną wyspą” (w porównaniu z innymi obszarami Danii) – z tego powodu flagą Bornholmu jest modyfikacjaflagi narodowej, w której na biały krzyż nałożony jest drugi - węższy i zielony (opis weksylologiczny: na czerwonym płacie biało obrzeżony zielony krzyż skandynawski).
Fauna lądowa wyspy jest zbliżona do fauny Danii i płd. Szwecji. Sztucznie introdukowanym gatunkiem ssaków jestdaniel. Wyspa jest znana z dużej liczby dorodnych jeży, które niekiedy stanowią problem (zwłaszcza na kempingach). Bogata jest ornitofauna, głównie reprezentowana przez ptaki morskie, oraz ptaki migrujące zeSkandynawii. Rezerwaty ornitologiczne znajdują się w okolicach Nexø i na wyspieGræsholm (w obrębie archipelaguErtholmene). W wodach morskich okolic Bornholmu występujeśledź (Clupea harengus),dorsz (Gadus morhua),łosoś (Salmo salar),troć wędrowna (Salmo trutta m. trutta),flądra (Pleuronectiformes) i inne gatunki ryb bałtyckich. Na Bornholm sprowadzono także żubry z Polski.
Røgeri – wędzarnia ryb w Hasle, zachodni BornholmPiece wędzarnicze w Hasle
Do głównych gałęzi gospodarki Bornholmu należą:rybołówstwo,rolnictwo, wydobycie surowców budowlanych oraz usługiturystyczne. Istotne znaczenie ma także dochód związany ze sprzedażą rękodzieła i wyrobów artystycznych powstających w pracowniach licznie tu zamieszkujących artystów plastyków (zwłaszcza w zakresieszkła artystycznego,ceramiki iterakoty oraz odzieży i tkaniny unikatowej).
Rybołówstwo jest tradycyjnym zajęciem mieszkańców Bornholmu. Wyspa leży w pobliżu zasobnych łowisk zwłaszcza dorszy i śledzi, które jednak w ostatnich latach uległy znacznemu zubożeniu. Od połowy XIX w. Bornholm stał się eksporterem na dużą skalę wędzonych śledzi bornholmskich (duń.bornholmer), wędzonych według specjalnej technologii w przydomowych i przemysłowych wędzarniach o charakterystycznej budowie i wyglądzie (duń.røgeri). W okresie międzywojennym funkcjonowało tu 140 wędzarni, obecnie jest ich ok. 60, w tym kilka dużych przemysłowych przetwórni ryb.
Rolnictwo charakteryzuje się wysoką kulturą rolną oraz stopniem mechanizacji i nasyceniem nowoczesnymi maszynami rolniczymi. Uprawy są prowadzone na wielkoobszarowych, wyspecjalizowanych farmach rolnych, głównie o kierunku produkcji mlecznej, drobiarskiej i zbożowej, choć trafiają się i bardziej egzotyczne gospodarstwa, np. farmystrusi. Mikroklimat wyspy powoduje, że na małą skalę uprawiane są tu też takie rośliny jak brzoskwinie, winna latorośl i figi[6]. Przetwórstwo mleczne jest prowadzone w jednym dużym zakładzie mleczarskim wKlemensker, słynnym zwłaszcza z produkcji doskonałychserów pleśniowych, z których zwłaszcza jeden gatunekSt. Clemens Danablu[7] jest dobrze znany smakoszom na całym świecie.
Od końca XVIII w. na Bornholmie są wydobywane na dużą skalę materiały skalne, zwłaszczagranit, a w nieco mniejszym zakresie takżepiaskowiec. Skały te były i są eksportowane, stanowiąc ozdobę reprezentacyjnych budowliKopenhagi,Glasgow,Rygi i innych miast. Są one także wykorzystywane w drogownictwie. Obecnie rocznie wydobywa się na Bornholmie ok. 275 tys. ton surowców skalnych, w większości eksportowanych, głównie do Niemiec. Z tutejszych surowców wytwarza się także cegłęklinkierową iszamotową oraz liczne wyroby ceramiczne.
Bornholm był znany także z produkcji charakterystycznych pokojowychzegarów wahadłowych, zwanych bornholmskimi. Zegary te zaczęto wytwarzać na Bornholmie od 1774 r., kiedy w okolicach wyspy rozbił się statek z ładunkiem angielskich stojących zegarów pokojowych. Bornholmscy rzemieślnicy, z których najzdolniejszymi okazali się bracia Otto i Peter Arboe, w oparciu o angielski wzorzec rozpoczęli produkcję podobnych zegarów. Założyli oni wraz z innymi zegarmistrzami „Spółkę Zegarmistrzowską Rønne”, która zrzeszała liczne ich warsztaty (pod koniec XIX w. było ich 240) i eksportowała je do innych rejonów Danii i Europy. Obecnie tradycja ta jest kontynuowana tylko przez jeden warsztat rzemieślniczy, wytwarzający zegary według tradycyjnych wzorów (zwanych „mąż”, „żona” i „panna”) dla amatorów tego typu sprzętów.
Od początku XX w. Bornholm stawał się coraz popularniejszym miejscem wypoczynku (zwłaszcza dla mieszkańców Kopenhagi, Niemców, a od niedawna także Polaków). W ostatnich latach turystyka stała się jednym z głównych źródeł dochodu mieszkańców wyspy, na co wpływają korzystne warunki naturalne, liczne i umiejętnie wyeksponowane zabytki i atrakcje turystyczne oraz dobrze rozbudowana baza turystyczna. Bornholm poza infrastrukturą noclegową, oferuje sieć tras rowerowych (ponad 300 km doskonałych dróg rowerowych), wyznaczone szlaki piesze, trzy osiemnastodołkowe polagolfowe, możliwości windsurfingu, wspinaczki skałkowej, jazdy konnej i innych form aktywnego wypoczynku. W celu zwiększenia atrakcyjności turystycznej podejmowane są liczne przedsięwzięcia i inwestycje, często oryginalne, jak np. wybudowanie specjalnej hali dla „Parku motyli i tropików” w Nexø, w której zgromadzono efektowne owady i roślinytropikalne.
Bornholm przecina gęsta sieć dobrej jakości dróg kołowych. W latach 1900–1968 na tej niewielkiej wyspie funkcjonowały wąskotorowe (1000 mm)Bornholmskie Koleje Żelazne o łącznej długości tras 90 km, które znacząco przyczyniły się do rozwoju gospodarczego i społecznego wyspy oraz do rozwoju turystyki. Pięć km od Rønne zlokalizowane jest międzynarodowelotnisko (kod IATA RNN,kod ICAO: EKRN) z pasem startowym o długości 2 km, z którego utrzymywane są regularne połączenia zKopenhagą, a w sezonie także międzynarodowe. Bornholm ma dwa większe porty: Rønne i Nexø oraz 18 przystani rybackich i jachtowych. Stałe połączenia promowe są utrzymywane pomiędzy Rønne a duńskimKøge,Ystad w Szwecji orazSassnitz w Niemczech[8].
Bornholm jest zamieszkany od czasów prehistorycznych (najstarsze dowody osadnictwa ludzi są datowane na lata 9000–8000 p.n.e. – z czasów tzw.kultury maglemoskiej). W tym czasie Bornholm miał połączenie lądowe z terenami dzisiejszej Polski i Niemiec, od których oddzielił się między latami 6800–4500 p.n.e. Ludność zamieszkująca Bornholm ok. roku 4500 p.n.e. polowała na dziki, sarny i foki (badania zawartości jam na odpadki z okolic Grisby na wsch. wybrzeżu). Około 3500 r. p.n.e. istniał w pobliżu dzisiejszegoAakirkeby obóz warowny, śladem którego są umocnienia i wały ziemne, które dotrwały do czasów współczesnych. Z tych czasów datują się także pierwsze ślady rolnictwa na wyspie. Z XIII–IX w. p.n.e. pochodzą liczne ryty naskalne – helleristninger oraz liczne kamienie kultowebautastene, czylimenhiry.
W V – VI w. n.e. wyspę zamieszkiwało germańskie plemięBurgundów, natomiast później osiedlili się na niej skandynawscywikingowie. Z tych czasów (890 r.) pochodzą najwcześniejsze pisane wzmianki o Bornholmie, który był wtedy nazywany Burgundarholm[5]. Według zapisków bryt. podróżnikaWulfstana, wyspa ta była zamieszkana i miała króla. Około 1080 r. wikingowie zostali wyparci, a wyspę zasiedlili Duńczycy. Wraz z nimi napłynęli na wyspę misjonarze chrześcijańscy.
Okres IX–XII w był czasem walk o wyspę pomiędzy Duńczykami i Słowianami. Duńczycy utrzymali wyspę pod swoimi wpływami. Z tego czasu datują się charakterystyczne dla Bornholmu rotundowe kościoły obronne (zachowały się cztery, wNyker,Olsker,Nylars iØsterlars). Oprócz funkcji sakralnych były one w tamtych czasach punktami oporu wobec najeźdźców oraz stanowiły schronienie dla okolicznej ludności i spichlerz dla płodów rolnych. W 1149 r. znaczna część Bornholmu dostała się pod władaniearcybiskupstwa zLund i od tego czasu wyspa stała się terenem zbrojnej rywalizacji pomiędzy namiestnikami duńskiej władzy królewskiej a przedstawicielami arcybiskupstwa z Lund.
Ruiny twierdzy Hammershus
Siedzibą władz kościelnych była warowniaHammershus na północy wyspy (jej budowę rozpoczęto ok. 1250 r.), a ostoją władz królewskich była stara warowniaLilleborg (rozbudowana w 1150 r.), znajdująca się w centralnej części wyspy. W wyniku toczonych walk Lilleborg został zniszczony, a od 1303 r. cała wyspa stała sięlennem arcybiskupów z Lund. Podczaswojny trzynastoletniej, 14 sierpnia 1457 r. w pobliżu Bornholmu doszło dobitwy trzech statkówgdańskich z większą flotą duńsko-inflancką, wspierającąKrzyżaków.
W XIV i XV w. faktyczną władzę nad wyspą sprawowały miastahanzeatyckie, a zwłaszcza kupcy zLubeki, którzy przejęli zwierzchnictwo nad nią w 1525 r. W 1578 r. król duńskiFryderyk II odzyskał władzę nad wyspą. W 1645 r. w czasie walk o panowanie na Morzu Bałtyckim pomiędzy Danią i Szwecją, Bornholm został przejściowo opanowany przez Szwedów, co usankcjonowałpokój w Roskilde z 1658 r. Jednak w tym samym roku na Bornholmie wybuchło powstanie przeciwko panowaniu szwedzkiemu, którego przywódcami byli m.in.Jens Pedersen Kofoed (1628–1691),Paul Anker iWillum Clausen. Powstańcy odnieśli zwycięstwo, zabijając m.in. szwedzkiego komendanta wyspy Printzenskölda (1615–1658) i wypędzając wojska szwedzkie. Powstanie zakończone zostałotraktatem pokojowym w Kopenhadze z 1660 r., i przekazaniem wyspy Koronie Duńskiej, natomiast na mieszkańców spłynęło sporo przywilejów królewskich. M.in. wyspiarze uzyskali przywilej produkcjialkoholu, utworzono też istniejące do dziś obok regularnej armii oddziały Obrony Bornholmskiej (duń.Bornholms Værn), złożone wyłącznie z mieszkańców wyspy.
W XVII w. rozpoczęto wydobywanie surowców skalnych iwęgla. Zyski ze sprzedaży tych towarów oraz zrybołówstwa były początkiem rozwoju gospodarczego wyspy, przerywanego epidemiami i wojnami napoleońskimi. Wielu Bornholmczyków przez długie lata pracowało jako marynarze, przywożąc pod koniec życia dość znaczące kapitały, które inwestowali na ojczystej wyspie (oraz przywożąc egzotyczne pamiątki z całego świata).Kolejni królowie duńscy umacniali Bornholm pod względem militarnym – stanowił on ważną bazę morską dla Danii. KrólChrystian V rozpoczął w 1684 r. budowę twierdzy morskiej na oddalonej o 18 km na wschód małej wysepce, nazwanej od jego imieniaChristiansø – do dziś będącej pod jurysdykcją duńskiego Ministerstwa Obrony. Twierdza ta była podczas wojen napoleońskich bazą wypadową siłkaperskich przeciwko flocie angielskiej. Dania próbowała utrzymać neutralność, co było nie na rękę Wlk. Brytanii. Zlikwidowana została rozkazem królewskim w 1855 r.
Mapa Bornholmu z XIX w. Współrzędne geograficzne wyznaczono wedługpołudnika zerowego przebiegającego przezKopenhagę
Po zakończeniu wojen, Bornholm zaczął się znowu rozwijać gospodarczo. W pierwszej połowie XIX w., gdy zaczęło się rozwijać rolnictwo, a potem ruch spółdzielczy, powstały także pierwsze mleczarnie spółdzielcze (duń.andelsmejerier). W 1866, otworzono stałe linie żeglugowe z Kopenhagą i pobliskimYstad w Szwecji (żegluga była utrzymywana codziennie, z wykorzystaniem statków parowych). Przyczyniło się to do rozwojuturystyki na Bornholmie, zwłaszcza po uruchomieniu stałego połączenia promowego zSassnitz na niemieckiej wyspieRugia, a potem zKołobrzegiem.W II poł. XIX w. i na początku XX w. na wyspę przybyło w celach zarobkowych kilkaset polskich rodzin (głównie zGalicji), które osiedliły się tu na stałe. Od 1823 wRønne funkcjonuje najstarszy duński teatr amatorski.
10 kwietnia 1940 roku na wyspie wylądowali Niemcy, którzy w pobliżuDueodde (na południu wyspy) zaczęli budować fortyfikacje ze stanowiskami dla dwóch dużych dział artylerii nadbrzeżnej. Istnieją także przypuszczenia, że na Bornholmie funkcjonowały podczas wojny stacje obserwacyjne rakiet wystrzeliwanych zPeenemünde.[potrzebny przypis]
22 sierpnia 1943 r. na Bornholm spadł testowy pociskV1, który został sfotografowany lub naszkicowany przez duńskiego oficera marynarki Hasagera Christiansena, a informacja o tym fakcie została przekazana Brytyjczykom (była to jedna z pierwszych informacji wywiadowczych o wyglądzie pocisków V1)[9].
Okupacja niemiecka nie była uciążliwa dla mieszkańców wyspy, nie odnotowano także poważniejszych aktów oporu przeciwko okupantom. Wstydliwym rozdziałem tamtych czasów były tzw. „niemieckie dziewczyny” – kobiety nawiązujące kontakty z okupantami. Rybacy bornholmscy wzięli natomiast udział w ewakuacjiŻydów z Danii do neutralnej Szwecji, w czasie, gdy zawisła nad nimi groźba deportacji do obozów zagłady. Garnizon niemiecki okupujący Bornholm w latachII wojny światowej miał być poddany wojskom brytyjskim, ale nieoczekiwanie pod koniec kwietnia 1945 roku dotarły na wyspę pododdziałyArmii Czerwonej[10]. Wobec próby oporu wojsk hitlerowskich, Sowieci zbombardowali 7 i 8 maja 1945 rokuRønne iNexø[10], niszcząc ok. 800 domów. Wobec tych nalotów oraz obecności ok. 26 tys. uciekinierów z Niemiec i krajów nadbałtyckich, dowódca kilkusetosobowego garnizonu niemieckiego,Gerhard von Kamptz 9 maja 1945 roku skapitulował przed Armią Czerwoną[10] (2 Front Białoruski – 19 Armia – 132 Korpus Strzelców), która w liczbie ok. 10 tys. żołnierzy okupowała wyspę do 5 kwietnia 1946 roku[10], kiedy to opuściła Bornholm praktycznie z dnia na dzień. Okupacja sowiecka Bornholmu była przejawem dążeniaStalina do ustanowienia tu bazy wojskowej, kontrolującej trasy żeglugowe z Bałtyku do pobliskichCieśnin Duńskich (lub nawet włączenia Bornholmu do ZSRR). Być może chodziło także o przejęcie dokumentacji wspomnianych stacji obserwacyjnych. W Allinge znajduje się cmentarz z grobami 36 żołnierzy radzieckich zmarłych w tamtym okresie z powodu chorób. W 1946 rokuSzwecja ofiarowała mieszkańcom Bornholmu 300 drewnianych domków (istniejących do dziś), w celu odbudowy zbombardowanych przez Rosjan miasteczek.
