Bopomofo, właściwiezhuyin fuhao (chiń. upr.注音符号; chiń. trad.注音符號; pinyinzhùyīn fúhào), czyli „znaki do zapisywania dźwięków” lubzhuyin zimu (chiń. trad. ichiń. upr.注音字母,pinyinzhùyīn zìmǔ), czyli „litery opisujące dźwięki” – oparte na piśmie chińskimpismo fonetyczne służące do zapisywania wymowy znakówjęzyka chińskiego, stosowane zwłaszcza do zapisu wymowy tzw. dialektów chińskich (faktycznie: języków chińskich, różnych od urzędowego, standardowego języka mandaryńskiego) oraz niechińskich języków Chin. Alternatywna nazwabopomofo pochodzi od nazw pierwszych czterech znaków tego systemu pisma (ㄅ ㄆ ㄇ ㄈ,pinyin:bōpōmōfō).
System został opracowany w latach 1912–1913 przez komisję ds. reform językowych, w której zasiadał m.in.Wu Zhihui[1]. Oficjalnie wprowadzony wRepublice Chińskiej w 1930. Po utworzeniuChińskiej Republiki Ludowej system bopomofo został zarzucony na rzecz nowegopinyin. Bopomofo jest jednak do dziś używane na Tajwanie, gdzie jest nauczane w szkołach[2].
Nie jest to system ani w pełnialfabetyczny, ani w pełnisylabiczny, trudno go też jednoznacznie zaliczyć do systemówalfabetyczno-sylabicznych, klasyfikuje się go więc czasem jako system półalfabetyczny. Dzieli onsylabę chińską (podstawową jednostkę morfologiczną języka chińskiego) na spółgłoskę inicjalną (inicjal)I (np. b, zh), półsamogłoskę medialną (medial)M (i, u lub ü) oraz tzw. finalF, czyli resztę sylaby (samogłoskę, dwugłoskę, samogłoskę ze spółgłoską itp. np. a, ou, eng). Dla dopełnienia sylaby obowiązkowy jest zapis tonu.
Sylaba może mieć postać F, M, MF, I, IF, IM, IMF. Niektórych dźwięków finalnych nie zapisuje się wcale – np. nie zapisuje się dźwięku zapisywanego wpinyin literą „i” po z, c, s, zh, ch, sh lub r, stąd możliwy zapis sylaby jako samego inicjalu.
W systemie rozszerzonym istnieją jeszcze znaki specjalne do zapisu większej liczby tonów oraz znaki do zapisu dźwięków obcych językowi chińskiemu mandaryńskiemu, lecz występujące w innych językach chińskich oraz w językach mniejszości narodowych, np. inicjale 万 (v), 兀 (ng), 广 (gn = ń), final -Em, końcowe spółgłoski -p, -t, -k itp.
| zhǔyīn | pīnyīn | IPA | zhǔyīn | pīnyīn | IPA | zhǔyīn | pīnyīn | IPA | zhǔyīn | pīnyīn | IPA | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nagłosy (聲母 shēngmǔ) | ||||||||||||||
| ㄅ | b | p | ㄆ | p | pʰ | ㄇ | m | m | ㄈ | f | f | |||
| ㄉ | d | t | ㄊ | t | tʰ | ㄋ | n | n | ㄌ | l | l | |||
| ㄍ | g | k | ㄎ | k | kʰ | ㄏ | h | x | ||||||
| ㄐ | j | t͡ɕ | ㄑ | q | ʨʰ | ㄒ | x | ɕ | ㄧ | y | j | |||
| ㄓ | zh | ʈʂ | ㄔ | ch | ʈʂʰ | ㄕ | sh | ʂ | ㄖ | r | ʐ | |||
| ㄗ | z | t͡s | ㄘ | c | ʦʰ | ㄙ | s | s | ㄨ | w | w | |||
| Końcówki (韻母 yùnmǔ) | ||||||||||||||
| ㄚ | a | a | ㄛ | o | o | ㄜ | e | ɤ | ㄝ | ê | ɛ | |||
| ㄞ | ai | ai | ㄟ | ei | ei | ㄠ | ao | aʊ | ㄡ | ou | ou | |||
| ㄢ | an | an | ㄣ | en | ǝn | ㄤ | ang | ɑŋ | ㄥ | eng | ǝŋ | |||
| ㄩ | ü | y | ㄧ | i | i | ㄨ | u | u | ㄦ | er | ɚ | |||
Znaki zhuyin fuhao zaprojektowałZhang Binglin i pochodzą głównie z dawnych form lub form odręcznych znaków chińskich bądź z części niektórych współczesnych znaków, które zawierają dany dla znaku bopomofo dźwięk.
| Zhuyin | Pochodzenie | |
|---|---|---|
| ㄅ | b | Ze znaku 勹, górnej części 包bāo |
| ㄆ | p | Ze znaku 攵, części składowej 攴pū |
| ㄇ | m | Ze znaku 冂, dawnej formy 冖mì |
| ㄈ | f | Ze znaku 匚fāng |
| ㄉ | d | Z dawnej formy znaku 刀dāo |
| ㄊ | t | Ze znaku 𠫓 widzianego na górze znaku 充 |
| ㄋ | n | Ze znaku 𠄎, dawnej formy 乃nǎi |
| ㄌ | l | Forma kaligraficzna znaku 力lì |
| ㄍ | g | Z zarzuconego znaku 巜guài 'rzeka' |
| ㄎ | k | Ze znaku 丂kǎo |
| ㄏ | h | Ze znaku 厂hàn |
| ㄐ | j | Z dawnego znaku 丩jiū |
| ㄑ | q | Z dawnego znaku ㄑquǎn, podstawy znaku 巛chuān (dzisiaj 川) |
| ㄒ | x | Ze znaku 丅, formy pieczęciowej 下xià. |
| ㄓ | zh | Ze znaku 㞢, dawnej formy 之zhī. |
| ㄔ | ch | Z 彳chì |
| ㄕ | sh | Ze znaku 尸shī |
| ㄖ | r | Semikursywna forma znaku 日rì |
| ㄗ | z | Z wariantu znaku 卩jié, dialektowozié |
| ㄘ | c | Wariant znaku 七qī, dialektowociī |
| ㄙ | s | Ze starszego znaku 厶sī, który został zastąpiony przez 私sī. |
| ㄧ | i, y | Ze znaku 一yī |
| ㄨ | u, w | Ze znaku 㐅, dawnej formy 五wǔ |
| ㄩ | ü, yu, iu | Z dawnego znaku 凵qū, który stał się elementem niektórych znaków |
| ㄚ | a | Ze znaku 丫yā |
| ㄛ | o | Z nieużywanego obecnie znaku 𠀀hē, odwróconego 丂kǎo, który jest teraz częścią fonetyczną znaku 可kě[3]. |
| ㄜ | e | Zapożyczony z allofonu w standardowym mandaryńskim, ㄛo |
| ㄝ | e, eh | Ze znaku 也yě. |
| ㄞ | ai | hài, dawna forma 亥. |
| ㄟ | ei | Ze znaku 乁yí, nieistniejącego obecnie, który ma obecnie znaczenie 移yí „poruszać się”. |
| ㄠ | ao | Ze znaku 幺yāo |
| ㄡ | ou | Ze znaku 又yòu |
| ㄢ | an | Z zarzuconego znaku ㄢhàn „kwitnąć”, zachowanego jako element fonetyczny 犯fàn |
| ㄣ | en | Ze znaku 乚yǐn |
| ㄤ | ang | Ze znaku 尢wāng |
| ㄥ | eng | Ze znaku 厶, obecnie będącego częścią znaku 厷gōng |
| ㄦ | er | Ze znaku 儿, dolnej części znaku 兒ér używanego jako forma pisma odręcznego |
| ㄭ | ih | ( , odwrócony znak ㄓ) Być może ze znaku 市, w dodatku do ㄓ. Reprezentuje głoskę zapisywaną jako „-i” whanyu pinyin dla znaków ㄓ, ㄔ, ㄕ, ㄖ, ㄗ, ㄘ, ㄙ. |
Kolejność stawiania kresek jest podobna do tej wpiśmie chińskim, ale znaki ㄓ czy ㄖ pisane są trzema kreskami.
王之渙 《登鸛雀樓》(Wáng Zhīhuàn,Dēng Guànquè Lóu)
| Znaki chińskie | Zhuyin fuhao | Hanyu pinyin |
| 白日依山盡 黃河入海流 欲窮千里目 更上一層樓 | ㄅㄞˊ ㄖˋ 一 ㄕㄢ ㄐ一ㄣˋ ㄏㄨㄤˊ ㄏㄜˊ ㄖㄨˋ ㄏㄞˇ ㄌ一ㄡˊ ㄩˋ ㄑㄩㄥˊ ㄑ一ㄢ ㄌ一ˇ ㄇㄨˋ ㄍㄥˋ ㄕㄤˋ 一ˋ ㄘㄥˊ ㄌㄡˊ | bái rì yī shān jìn huáng hé rù hǎi liú yù qióng qiān lǐ mù gèng shàng yì céng lóu |
Znaki bopomofo pisze się po prawej stronie znaków chińskich w piśmie pionowym
| 瓶 | ㄆ ㄧ ㄥˊ |
| 子 | ㄗ |
albo nad znakami chińskimi w piśmie poziomym.
| ㄆㄧㄥˊ | ㄗ˙ |
| 瓶 | 子 |
| Główne |
|
|---|---|
| Pomniejsze |
|
| alfabetyczne |
| ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| spółgłoskowe (abdżady) | |||||||||||
| półalfabetyczne | |||||||||||
| alfabetyczno- -sylabiczne (abugidy) |
| ||||||||||
| sylabiczne |
| ||||||||||
| logograficzne |
| ||||||||||
| nieznanego typu | |||||||||||
| protopisma | |||||||||||
| alfabety fonetyczne | |||||||||||
| pseudoalfabety | |||||||||||
| zapis liczb | |||||||||||
| projekty ideograficzne |
