 Kamea z popiersiem Bony Sforzy, ok. 1540 | |||
 | |||
| Królowa Polski | |||
| Okres | od 18 kwietnia 1518 | ||
|---|---|---|---|
| Jako żona | |||
| Koronacja | 18 kwietnia 1518 | ||
| Poprzedniczka | |||
| Następczyni | |||
| Dane biograficzne | |||
| Dynastia | |||
| Data i miejsce urodzenia | |||
| Data i miejsce śmierci | |||
| Przyczyna śmierci | otrucie | ||
| Miejsce spoczynku | |||
| Ojciec | |||
| Matka | |||
| Rodzeństwo | Francesco Maria Sforza | ||
| Mąż | Zygmunt I Stary | ||
| Dzieci | |||
| |||
| |||
Bona Sforza d’Aragona (ur.2 lutego1494 wVigevano[1], zm.19 listopada1557 wBari) – od 1518królowa Polski iwielka księżna litewska, księżna Rusi, Prus i Mazowsza itd., księżna Bari i Rosano, spadkobierczyni pretensji doKrólestwa Jerozolimy od 1524. ŻonaZygmunta Starego, matkaZygmunta Augusta iAnny Jagiellonki.
Pełna tytulatura królowej:Bona Dei gratia regina Poloniae, magna dux Lithuaniae, Barique princeps Rossani, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. domina. (Bona, z Bożej łaski królowa Polski, wielka księżna Litwy, księżna Bari i Rossano, pani Rusi, Prus, Mazowsza itd.)[2].
Tytulatura skrócona:Bona Sfortia Dei gratia regina Poloniae (Bona Sforza, z Bożej łaski królowa Polski),Bona Sphortia regina Poloniae (Bona Sforza, królowa Polski),Bona Sfortia de Arragonia Regina Poloniae (Bona Sforza d’Aragona, królowa Polski)[3].
.jpg)
Pochodziła z możnego włoskiego rodu książątMediolanu –Sforzów. Była córkąGiana Galeazza Sforzy iIzabeli Aragońskiej. Mimo iż jej ojcu należała się władza wKsięstwie Mediolanu, został on odsunięty przezLudovica il Moro, który sprawował władzę w imieniu młodego księcia aż do jego śmierci w 1494 na zamku wPawii. Wkrótce po tym księżnaIzabela, matka Bony, wraz z córkami wyjechała doBari. Chcąc odzyskać znaczenie polityczne i swe dawne posiadłości, dążyła do jak najkorzystniejszego wydania za mąż Bony (jej siostra Ippolita zmarła wcześniej podczas rocznego pobytu na wyspieIschia). Pierwsze próby zakończyły się niepowodzeniem ze względu na niekorzystne położenie polityczneIzabeli, ale dzięki wsparciuHabsburgów udało się doprowadzić do jej małżeństwa z owdowiałym królem polskimZygmuntem Starym. Uroczystości zaślubin ikoronacji Bony odbyły się wKrakowie 18 kwietnia 1518[1].
_1530_r.jpg)
W młodości Bona odebrała staranne wykształcenie. Jej nauczycielem był Crisostomo Colonna, członek Akademii Pontana, a nad jej wychowaniem czuwał równieżAntonio Galateo. Bona poznała dzięki nim dziełaWergiliusza,Cycerona iojców Kościoła[1], nauczyła się wypowiadać w uczony sposób, posiadła również wiedzę z zakresu historii, prawa, administracji i teologii. Była osobą gospodarną, oszczędną, a jednocześnie potrafiącą wywierać wpływ na ludzi. Wykazywała przy tym ambicję we wszystkich swoich działaniach. Czasem zbytnio uwypuklane jest znaczenie Bony, które na polu kultury było niewielkie[4].
Niemal od początku swego pobytu wPolsce królowa Bona starała się zdobyć silną pozycję polityczną. Tworzyła własne stronnictwo i jednocześnie korzystała z wpływu, jaki miała na króla. Popierali ją między innymiPiotr Kmita,Andrzej Krzycki iPiotr Gamrat, którzy zawdzięczali jej swoje urzędy, tworząc tzw.triumwirat. Zdołała również uzyskać odpapieża Leona X prawo decydowania o obsadzie piętnastu beneficjów kościelnych o bardzo dużym znaczeniu (m.in. wKrakowie,Gnieźnie,Poznaniu,Włocławku iFromborku).Bona wychodziła z przekonania, że jedną z najważniejszych rzeczy, potrzebnych do skutecznej realizacji planów politycznych i wzmocnienia władzy królewskiej, jest dostęp do odpowiednio wysokich środków finansowych. Postawiła więc sobie za cel powiększenie domeny dynastycznej i zgromadzenie jak największego majątku, co dawałoby Jagiellonom niezależność finansową. Do 1524 Bona posiadała już, jako nadania królewskie, księstwa pińskie i kobryńskie, dobra sieluckie i bardzo duży pas puszczy w okolicachNarwi, a jej następnym celem była rewindykacja królewszczyzn naPodlasiu. Później skupowała także liczne posiadłości naLitwie, by w latach 1536–1546 przejąć nadzór nad komorami celnymi na terenie całegoWielkiego Księstwa Litewskiego, co przynosiło ogromne dochody.
W 1527, w wyniku upadku z konia, królowa przedwcześnie urodziła swego drugiego synaOlbrachta, który zmarł w dniu narodzin[5]. Po tym wydarzeniu królowa nie mogła mieć więcej dzieci. Bona, chcąc zapewnić ciągłość dynastii Jagiellonów na tronie polskim, postanowiła zmusić szlachtę i magnatów do koronacji jedynego syna, małoletniego Zygmunta Augusta. Najpierw, po długich układach i rozdaniu wielu stanowisk i intratnych beneficjów, szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego oddała mu tron wielkoksiążęcy (ok. 1527–1528). Następnie w 1530 rokukoronowano Zygmunta II Augusta na króla Polski. Wywołało to ogromny sprzeciw panów polskich, co doprowadziło do uchwalenia ustawy, że następna koronacja odbędzie się dopiero po śmierci Zygmunta Augusta i to za zgodą całej braci szlacheckiej.
W polityce zagranicznej była zażartą przeciwniczkąHabsburgów i zwolenniczką zacieśnienia sojuszu z Francją. NaWęgrzech, w czasie wojen, które miały miejsce pobitwie pod Mohaczem (1526), poparła – przeciwko Habsburgom –Jana Zapolyę, za którego wydała swą najstarszą córkęIzabelę[1]. Bona starała się także o utrzymywanie dobrych stosunków zPortą Osmańską i kontaktowała się zRoksolaną, najważniejszą żonąSulejmana Wspaniałego. Chciała ona również ostatecznego rozwiązania sprawy Prus Książęcych poprzez ich inkorporację (bezpośrednie włączenie) doKorony. Nie udało się jej zrealizować tego projektu, ale cały czas walczyła z rosnącymi wpływami Hohenzollernów w Polsce. Bona była też rzeczniczką przyłączeniaŚląska do Korony w zamian za swoje dziedziczne księstwoBari i Rossano, ale Zygmunt Stary nie poparł tego pomysłu i całe przedsięwzięcie upadło. W latach trzydziestych udało jej się również przeprowadzić na Litwie reformy podatkowe i rolne (m.in. ujednolicenie powinności chłopskich i jednostki powierzchni –pomiara włóczna).
W 1544Zygmunt II August objął samodzielną władzę na Litwie i w związku z tym tam się przeniósł. Było to przyczyną znacznego osłabienia władzy królowej, która nie chciała jego wyjazdu. Ten konflikt interesów, a następnie sprawa związkuZygmunta II Augusta zBarbarą Radziwiłłówną, doprowadziły ostatecznie, po śmierci królaZygmunta I Starego, do przeniesienia się Bony wraz z córkami naMazowsze. Przebywała tam 8 lat. Gdy zrozumiała, że porozumienie z synem nie będzie możliwe, zdecydowała się na wyjazd z Polski doBari, co uczyniła w 1556. Musiała przy tym, na żądanie szlachty, zrzec się wszystkich posiadanych w Polscedóbr ziemskich.
Mimo wielkiego poczucia odpowiedzialności za los i pomyślność dynastii i państwa Bona nie zadbała o zamążpójście swych młodszych córek, które dożywszy wieku uznanego za staropanieński straciły szanse na świetniejsze mariaże. Była też niechętna wszystkim mariażom syna – zarówno z kolejnymi Habsburżankami, jak i przede wszystkim przeciw małżeństwuZygmunta II Augusta z Barbarą Radziwiłłówną, które słusznie uznawała za szkodliwe dla dynastii. W tej kwestii opinia szlachecka w Polsce była zresztą wyjątkowo zgodna z opinią królowej. Od samego początku Bona niechętna była rosnącej potędzeRadziwiłłów herbu Trąby, za co była później bezpodstawnie posądzana przez niektórych o otrucie przedwcześnie zmarłej Barbary Radziwiłłówny.
W rok po powrocie do księstwa Bari Bona Sforza została otruta przez swego zaufanego dworzaninaJana Wawrzyńca Pappacodę. Inicjatorami zabójstwa byliHabsburgowie, którzy mieli zyskać na sfałszowaniu jej testamentu, a jednocześnie unikali konieczności spłaty pożyczki w wysokości 430 tys.dukatów, jakiej Bona udzieliłaksięciu Alby, namiestnikowi króla Hiszpanii,Filipa II (sumy neapolitańskie). Pomimo starań ze strony polskiej dobra przejęte na podstawie sfałszowanego testamentu nigdy nie wróciły do prawowitych właścicieli[6].
Królową pochowano, wbrew jej woli, nie w Neapolu[7], a wbazylice św. Mikołaja w Bari w bardzo skromny sposób. Dopiero jej córka,Anna Jagiellonka, zleciła mistrzowi florenckiemuSantiemu Gucciemu wykonanie odpowiedniego nagrobka. Wykonany w 1593 nagrobek w stylumanierystycznym przetrwał do dnia dzisiejszego.
Opinie współczesnych o królowej były podzielone. Jedni zwracali uwagę na jej zasługi, drudzy zarzucali jej intryganctwo, chciwość, przekupstwo, oskarżając ją nawet o trucicielstwo. Była podejrzana o zatrucieksiążąt mazowieckich –Stanisława iJanusza III[8][9][10], oraz synowejBarbary Radziwiłłówny[11]. Obdarzona była nieprzeciętną inteligencją, była dumna i bezwzględna wobec możnych, broniła biednych i słabych przed uciskiem. Była sprytna, skłonna do obrażania się, łatwo ulegała chorobliwym wybuchom gniewu. W oczach nienawidzącej jej opozycji, w wyniku nieprzychylnej jej propagandy habsburskiej stała się symbolem zła, gubiącego Polskę[12].
Bona Sforza zaszczepiła na gruncie polskim intrygi i przekupstwo, sprzedawała urzędy świeckie i wyższe godności duchowne. Historiografia katolicka uważa, że rozstrój wewnętrzny państwa, spowodowany przez królową wzmacniał opozycję przeciwkoKościołowi katolickiemu[13].
Była mecenasem kulturalnym młodzieży polskiej, wysyłając chętnych na studia zagraniczne (było to tym bardziej cenne, żeAkademia Krakowska przeżywała wówczas regres). Dzięki niej również na polskie stoły trafiło wiele nieznanych wcześniej warzyw, tzw.włoszczyzna:kalafior,karczochy,fasola szparagowa,brokuły,kapusta,marchew,sałata czyszpinak. Również dzięki niej w Polsce pojawiły się makarony włoskie iprzyprawy korzenne, które królowa uwielbiała.Wraz z przybyciem Bony wzrosło też spożyciewina, które stopniowo wypierałomiody pitne[potrzebny przypis].
Królowa Bona nie była lubiana, bo też żadna królowa wcześniej nie wtrącała się do polityki tak otwarcie. Przez kronikarzy nazywana chciwą, podstępną i żądną władzy, zrobiła jednak wiele dobrego dla Polski. Zagospodarowała wielkie połacie nieużytków, zaludniała pustki, budowała mosty, młyny, tartaki. Rozbudowywała miasta nadane jej jako „Oprawa Polskich Królowych”. Budowała twierdze warowne, np.Bar. Rozbudowała miastaMazowsza, gdzie osiadła pod koniec życia. Królowa Bona często mawiała: „U was dukaty leżą na gościńcach, schylić się jeno, ażeby je zebrać. Nikt nie chce? Tym lepiej dla mnie”. Wyjeżdżając z Polski pozostawiła po sobie doskonale zagospodarowane dobra królewskie, przynoszące ogromne dochody. Jej syn, a później i inni królowie nie potrafili utrzymać tego stanu i większość tych dóbr rozdali magnatom, aby kupić ich lojalność. Jak na ironię postąpiono w myśl ulubionej maksymy Bony: „Przekupstwo nie zostało wymyślone dla przyjaciół”.
| Obraz | Imię | Data urodzenia | Data śmierci | Małżeństwa | Funkcja |
|---|---|---|---|---|---|
 | Izabela Jagiellonka | 18 stycznia 1519 | 15 września 1559 | Jan Zápolya | Królowa Węgier |
 | Zygmunt II August | 1 sierpnia 1520 | 7 lipca 1572 | Elżbieta Habsburżanka Barbara Radziwiłłówna Katarzyna Habsburżanka | Król Polski |
 | Zofia Jagiellonka | 13 lipca 1522 | 28 maja 1575 | Henryk II Młodszy | Księżna Brunszwicka |
 | Anna Jagiellonka | 18 października 1523 | 9 września 1596 | Stefan Batory | Król Polski/Królowa Polski |
 | Katarzyna Jagiellonka | 1 listopada 1526 | 16 września 1583 | Jan III Waza | Królowa Szwecji |
| Olbracht Jagiellończyk | 20 września 1527 | 20 września 1527 | Królewicz Polski |
| Prapradziadkowie | Muzio Attendolo Sforza | książę Mediolanu | książę Sabaudii | król Cypru i Armenii | król Aragonii i Neapolu | Tristan de Clermont | Muzio Attendolo Sforza | książę Mediolanu |
| Pradziadkowie | książę Mediolanu | książę Sabaudii i Piemontu | król Neapolu | książę Mediolanu | ||||
| Dziadkowie | książę Mediolanu | król Neapolu | ||||||
| Rodzice | książę Mediolanu | |||||||
Bona Sforza (1494–1557),królowa Polski | ||||||||
