List hetmana Bohdana Chmielnickiego do cara Aleksieja Michajłowicza, w którym donosi o zwycięstwie nad Polakami i przedkłada prośbę kozaków zaporoskich o poddanie się Carstwu Rosyjskiemu (Czerkasy, 8 czerwca 1648)Wjazd Chmielnickiego do KijowaPomnik Bohdana Chmielnickiego w Kijowie
Kwestiaszlachectwa Bohdana jest dyskusyjna[c] – chociaż pieczętował się herbemAbdank[d][e] – bądź też jego dziad byłbanitą pozbawionym szlachectwa[f]. Z jednej strony dowodem „niskiego pochodzenia” Bohdana Chmielnickiego mogłaby być Konstytucja Sejmu Ekstraordynaryjnego z 1659, gdzie w punkcie 11. zawarta została uchwała mówiąca:
„...Jerzego Chmielnickiego, potomka Bohdana Chmielnickiego hetmana zaporoskiego, w protekcyją naszą bierzemy, a chcąc go przychęcić do dzieł rycerskich tudzież naszey y Rzpltey usługi, kleynot szlachectwa polskiego onemu konferuiemy”[g][5].
Z drugiej strony trudno przypuścić powierzenie Michałowi Chmielnickiemu (ojcu Bohdana) urzędu podstarościego czehryńskiego (był to urząd szlachecki) przezJana Daniłowicza (wówczas starostę korsuńskiego), gdyby nie był on szlachcicem (a z pewnością nie mógł być banitą, gdyż jako podstarości sprawował władzę sądowniczą i był przewodniczącymsądu grodzkiego)[h]. Obaj Chmielniccy służyli u bokuStanisława Żółkiewskiego.
Chmielnicki uczył się wkolegium jezuitów we Lwowie, założonym przez hetmanaStanisława Żółkiewskiego w 1608 roku, gdzie ukończył klasy gramatyki, poetyki i retoryki[3]. Naukom tym zawdzięczał swoją znajomość w mowie i w piśmie polskiego i łaciny. Stopień tej znajomości także pozostaje w literaturze przedmiotu dyskusyjny. Mimo pobytu w kolegium jezuickim zachował prawosławie. Według pewnych niesprawdzonych przekazów kształcił się również w Krakowie, ale nie ma na ten temat żadnych bliższych danych.
Następny znany i potwierdzony fakt z życia Chmielnickiego to jego udział wbitwie pod Cecorą (1620); zginął w niej jego ojciec, a on sam (wraz zeStanisławem Koniecpolskim) dostał się do niewoli tureckiej[6], w której to prawdopodobnie nauczył siękrymskotatarskiego i podobnotureckiego[7]. Z niewoli wStambule po dwóch latach prawdopodobnie uciekł (choć są i inne hipotezy – wykupiła go matka, królZygmunt III Waza za zasługi ojca, przyjaciele rodziny)[i]. Po powrocie na Ukrainę naddnieprzańską osiadł w Subotowie nad Taśminą (niemal naprzeciwCzehrynia), gdzie parę lat wcześniej ojciec postawił chutor.
Około roku 1625 ożenił się z Anną, siostrąJakyma Somki, bogatego Kozakaperejasławskiego, który dorobił się na handlu. Miał z nią liczne potomstwo, o czym mówi zapis w bezimiennym diariuszu[8]: „Z obozu pod Białopolem d. 14 October r. 1651. Zjechała się była wszystka rodzina Chmielnickiego, żona z dziatkami, cztery córki już dorastające i synów dwóch młodszych, a trzeci ten Tymoszek starszy”. Synami B. Chmielnickiego byli m.in.:Tymofiej (1632–1653) iJerzy (1641–1685).
W 1637 został pisarzem wojska zaporoskiego (jako taki podpisywał 24 grudnia kapitulację powstania kozackiegoPawluka po klęsce podKumejkami i posłował do Warszawy jako członek delegacji kozackiej mającej prosić sejm o łaskawe potraktowanie upokorzonych Kozaków), a po ugodzie wMasłowym Stawie zostałsetnikiemkureniaczehryńskiego. Zetknął się tam z mianowanym po śmierci hetmanaStanisława Koniecpolskiego podstarościmDanielem Czaplińskim, który w jakiś czas później dokonałzajazdu i zagrabiłchutor ChmielnickiegoSubotów – nadany ongiś Michałowi Chmielnickiemu przez Jana Daniłowicza. Stanisław, a później Aleksander Koniecpolscy mieli nadane przez króla po Daniłowiczu starostwo czehryńskie. Podobno zarówno Michał Chmielnicki, jak i jego syn Bohdan, zaniedbali formalności dotyczące prawnego statusu swej posiadłości, w poczuciu bezpieczeństwa, jakie pierwszemu dawało stanowisko, a drugiemu protekcja Koniecpolskiego[potrzebny przypis]. Po śmierci hetmana nowy podstarości wykorzystał to do zaboru stworzonej przez Chmielnickich posiadłości.
Czapliński podobno uwiódł także drugą, młodą żonę Chmielnickiego i próbował zabić syna[potrzebny przypis], a na niego samego zorganizował zamach[j]. Chmielnicki szukał bezskutecznie sprawiedliwości w polskichtrybunałach, a nawet u króla. Podczas pobytu w Warszawie Chmielnicki uzyskał przywilej monarszy (wystawiony 22 lipca 1646), nadający mu oficjalnie majątek Subotów. Przywilej nie został wyegzekwowany wskutek intryg Czaplińskiego, który spreparował dokumenty, świadczące o tym, że majątek ten był wcześniej prywatną własnością hetmana Koniecpolskiego (a więc król nie miał prawa nią dysponować).
Prawie na pewno nie był nigdy we Francji, co sugerowali niektórzy historycy rosyjscy i ukraińscy w XIX i XX wieku[9], przypisujący mu nawet udział w oblężeniuDunkierki w 1645 roku[10]. W tym czasie był zresztą Chmielnicki głęboko zaangażowany w plany wojenne królaWładysława IV, który wespół z hetmanem wielkim koronnym Stanisławem Koniecpolskim ikanclerzem wielkim koronnymJerzym Ossolińskim opracowywał plan wojny zChanatem Krymskim (i jego wcielenie doRzeczypospolitej), przy założeniu wojny zImperium Osmańskim (zwierzchnikiem Chanatu) i zaangażowanie w tę wojnę Kozaków zaporoskich. Do projektu dopuszczeni zostali – ze strony kozackiej –atamani Barabasz i Nestorenko oraz setnik Chmielnicki.
Plany utrzymywane były w ścisłej tajemnicy i wyszły na jaw dopiero po wybuchu powstania na Ukrainie. Na sejmach konwokacyjnym i elekcyjnym roku 1648 domagano się ujawnienia działań króla i kanclerza, podejrzewając, że to oni doprowadzili do powstania[k][11].
Plan wojny z Turcją po śmierci Koniecpolskiego w 1646 upadł na sejmie wobec oporu szlachty (wspieranej przez wrogich królowimagnatów) przejawiającej nastrojepacyfistyczne i obawiającej się wzmocnienia władzy królewskiej[12]. Wobec bezskutecznego szukania sprawiedliwości na drodze prawnej, czy nakazu królewskiego w sporze z Czaplińskim (osłanianym przed królem i sądami przez swego możnego protektora –Aleksandra Koniecpolskiego), wykradł osobiście przechowywane przez Barabasza kopie listów królewskich z zapowiedzią zorganizowania wyprawy na Turcję (i deklarujących w związku z tym zwielokrotnienierejestru kozackiego) i zbiegł w grudniu 1647 roku naSicz. Wbrew pozorom ucieczka niewiele miała wspólnego z doznaniem osobistych krzywd. Chmielnicki został oskarżony o próbę zorganizowania kozackiejchadzki morskiej, a to w myśl obowiązujących praw oznaczało zdradę króla i Rzeczypospolitej[13].
Tam – szermując hasłami wyzwolenia spod władzy magnatów sprzeciwiających się woli królewskiej – przejął władzę i stanął na czele powstania jakohetman kozacki (w korespondencji z organami państwowymi tytułował się jednak tylko jakostarszy wojska zaporoskiego). By wzmocnić swe siły, wszedł w sojusz zchanem, który wspomagał go (z przerwami) aż dougody perejasławskiej (1654) inajazdu Rosji na Rzeczpospolitą, gdy nastąpiło odwrócenie sojuszy (chan stał się sojusznikiem Rzeczypospolitej)[14].
Po śmierci w roku 1648 Władysława IV Wazy poparł kandydaturę zabiegającego o ugodę z Kozakami brata zmarłego króla,Jana Kazimierza, w staraniach oelekcję na tron Rzeczypospolitej. Po szeregu ciosów zadanych wojskom polskim, a szczególnie pobitwie pod Piławcami w 1649 roku podjął ideę utworzenia państwa kozackiego[15] i zbudował jego struktury –Hetmanat, ze stolicą wCzehryniu. Przekonany o słabości Rzeczypospolitej i o własnej potędze zawierał liczne i często sprzeczne ze sobą sojusze (zRepubliką Wenecką,Carstwem Rosyjskim,Chanatem Krymskim iImperium Osmańskim). Opierał się na strukturach wojska zaporoskiego w sile ok. 80 tys. ludzi, na czele którego stał on sam i jego najbliższe otoczenie, kolejną pozycję zajmowała starszyzna kozacka, natomiast reżim karny spoczywał na pułkach kozackich pobierających od chłopów i mieszczan podatki oraz ściągających kontrybucje. Chmielnicki prowadził chwiejną i nie rokującą nadziei na trwałe efekty politykę, zarówno w stosunku do Rzeczypospolitej, jak i Rosji, Krymu czy Turcji, z którego to powodu jego dalekosiężne zamierzenia nigdy się nie ziściły, przyczyniły się do tego także późniejsze kroki podejmowane przez jego następców. Należy jednak przyznać, że był jednym z pierwszych kozackich wodzów, w których głowach rodziła się myśl o niepodległości[16].
Bohdan Chmielnicki iTuhaj-bej pod Lwowem, obrazJana Matejki (na obłoku unosi się św.Jan z Dukli)Sztandar Chmielnickiego znajdujący się w Sztokholmie
Powstanie, które wybuchło wiosną 1648, nie przyniosło – mimo początkowych sukcesów – Ukrainie niezależności ani odrębnego statusu w ramach Rzeczypospolitej. Chmielnicki odniósł sukcesy, pokonując wojska koronne nadŻółtymi Wodami, podKorsuniem iPiławcami, ale już w 1649 zostały odparte ataki jego wojsk (w sojuszu z chanatem krymskim) naZbaraż, aż wreszcie – po nierozstrzygniętejbitwie pod Zborowem – doszło dougody sankcjonującej utworzenieHetmanatu (autonomicznej kozackiej struktury terytorialnej w ramach Rzeczypospolitej), a której postanowień ostatecznie ani Rzeczpospolita, ani Chmielnicki nie dotrzymali. W 1651 przegrałbitwę pod Beresteczkiem i wBiałej Cerkwi podpisałnową ugodę, ograniczającą prawa Kozaczyzny, której warunki ponownie nie zostały dotrzymane.
Po kolejnym wznowieniu działań wojennych, bitwie i rzezi elitarnych żołnierzy polskich podBatohem w 1652[l][17] szansa na porozumienie z Rzecząpospolitą przepadła, Chmielnicki szukał więc potężnego sojusznika i w 1654 r. zawarł zcarem Rosjiugodę perejasławską, oddając Ukrainę w poddaństwocara. Stał na czele Rady Perejasławskiej. Car powołując się na swą władzę absolutną (samodzierżawie), odmówił zaprzysiężenia ugody wobec Kozaczyzny[m], natomiast bezzwłocznie wprowadził rosyjski garnizon wojskowy do Kijowa, budując w mieście cytadelę. Dokonał też spisów podatkowych ludności Hetmanatu. Ugoda doprowadziła w konsekwencji do zajęcia znacznej częściNaddnieprza (całelewobrzeże z Kijowem) przez wojska rosyjskie i wieloletniej, wyniszczającejwojny z Rzecząpospolitą[18]. W tym czasie od Chmielnickiego odeszliTatarzy krymscy, dla których Rosja była znacznie poważniejszym przeciwnikiem niż Rzeczpospolita. W 1655 pobity przez wojska polskiePiotra Potockiego i Tatarów chanaMehmeda IV Gireja wbitwie pod Jezierną, zmuszony został do uznania zwierzchności Rzeczypospolitej nadUkrainą Prawobrzeżną, co jak wykazała przyszłość, było kolejnym wymuszonym ustępstwem taktycznym.
Po próbach ograniczenia swobód kozackich przez Moskwę zaczął poszukiwać zagranicznych sprzymierzeńców, chcących poprzeć plany utworzenia autonomii na Ukrainie. Nawiązał w tym celu kontakty ze Sztokholmem, Berlinem i z dworem księciaRakoczego wSiedmiogrodzie. Po podpisaniu międzyRzecząpospolitą aCarstwem Rosyjskimukładu w Niemieży (3 listopada 1656), przewidującego między innymi wybór cara rosyjskiego na tron polski, utwierdził się w przekonaniu, iż porozumienie to stanowi istotne zagrożenie dla pozycjiHetmanatu. Była to jedna z głównych przyczyn tego, że wraz zKarolem X Gustawem,Fryderykiem Wilhelmem,Bogusławem Radziwiłłem oraz księciemJerzym Rakoczym podpisał dnia 6 grudnia 1656traktat w Radnot, przewidującyrozbiór Rzeczypospolitej. Porozumienie nie zostało zrealizowane, a sam Chmielnicki nigdy nie zdecydował się na całkowite zerwanie związków z Rosją. Pod koniec życia próbował odnowić kontakty z Rzecząpospolitą, a jego współpracownicy i wyznaczeni następcy (Iwan Wyhowski) podjęli politykę, która doprowadziła do zawarcia w roku 1658unii hadziackiej.
Rzeczpospolita, która na skutek powstania Chmielnickiego utraciła znaczną część swego potencjału obronnego[n], w kolejnych wojnach ze Szwecją, Rosją,Siedmiogrodem i Turcją wyczerpała się na tyle, że przed jej rosnącymi w siłę sąsiadami otworzyła się możliwość skutecznego wykorzystania tej słabości.
Bohdan Chmielnicki zmarł 6 sierpnia 1657, podczaspotopu szwedzkiego, z powodu wylewu krwi do mózgu na wieść o fiasku wyprawyRakoczego przeciwko Polsce[19].
Czasy, w których żył i działał Bohdan Zenobi Chmielnicki, charakteryzowały się na Ukrainie znaczną ilością najazdów tatarskich, wojen z Turcją i Rosją. Ziemie te, znajdujące się w dużej mierze[o] w rękach „królewiąt” zarówno rodzimego, jak i polskiego pochodzenia, zamieszkiwał od stuleci lud, który przyzwyczajony do szerokich wolności, a jednocześnie buntujący się ze względu na wzrastający ucisk pańszczyźniany gotowy był do chwycenia za broń. Szlachta i magnaci (nawet ci, którzy nie stanowili elementu napływowego) orazŻydzi byli uważani za wyzyskiwaczy, tym więcej, że tuż pod bokiem istniała wolna i niezależna od nikogoSicz Zaporoska, a w miastach i zamkach rezydowali Kozacy – posiadający cechy odrębnego stanu Rzeczypospolitej, w rozumieniu ludności wiejskiej mieszczący się gdzieś między szlachtą a chłopami[20].
Chłopi ukraińscy widzieli te dysproporcje i wiedząc, że nie mają szans na dostanie się do stanu szlacheckiego, liczyli na pomoc swojego sprzymierzeńca – Kozaczyzny. Dlatego, gdy Chmielnicki przystąpił do działań zbrojnych, pod jego sztandary napłynęły rzesze „czerni”, czyli miejscowego chłopstwa. Hetman zaporoski rósł w siłę zarówno dzięki wojskom kozackim, jak i dzięki zasileniu przez chłopstwo. Przypuszczać należy, że nie do końca rozumiał wagę problemu sam hetman, który nie doceniał siły ludowego powstania, a – być może – także się go obawiał. Ostatecznie utworzenie niezależnego bytu na ziemiach ukrainnych pozostało niezrealizowane. Długoletniawojna Rzeczypospolitej z Carstwem Moskiewskim, do której doszło w konsekwencjiugody perejasławskiej, doprowadziła ostatecznie do wyczerpania stron i podziału zrujnowanegoNaddnieprza między Rzeczpospolitą a Rosję. Utrata lewobrzeżnej Ukrainy była dla Rzeczypospolitej porażką; dlaKozaczyzny zaporoskiej był to początek końca[21], do którego ostatecznie doszło w 1775, gdyKatarzyna II zburzyła Sicz, zlikwidowała kozackie wojsko zaporoskie i zakazała używania jego nazwy.
Jego postać przedstawiono na ukraińskich banknotach o nominale 5hrywien pierwszej (1996), drugiej (1997) i trzeciej (2004) serii, a także monecie o nominale 5 hrywien (2019).[potrzebny przypis]
↑Nie mamy też żadnej wątpliwości co do tego, że matka Bohdana Chmielnickiego wywodziła się z warstwy kozackiej. J. Kaczmarczyk, s. 10. Dla odziedziczenia herbu pochodzenie matki było bez znaczenia, gdyż wedle ustawy z 1505 r.In quo genere nobilitatis, eos quoque nobiles appellandos censemus, qui licet matre populari, patre tamen nobili sunt procreati (Za szlachtę także ci poczytani być mają, którzy tylko z ojca szlachcica, a z matki stanu prostego się rodzą. Volumina Legumt. 1, s. 138, f. 303). Kozacy uważali siebie za równych szlachcie,„Z tym najprzedniejszym w Rzpltey stanem porównani” – przywileje elity kozackiej (rejestrowych) w pierwszej ćwierci XVII wieku, w:Vade Nobiscum VI s. 143–149.
↑Wiadomość jakoby ojciec Bohdana Chmielnickiego był polskim szlachcicem skazanym na banicję i ogłoszonyminfamisem przekazał m.in.Samuel Grądzki (J. Kaczmarczyk, s. 12n). Byłoby to wyjaśnieniem, dlaczego Chmielnicki w 1638 został setnikiem – zamiast pułkownikiem – Kozaków, bowiemOrdynacja Wojska Zaporoskiego (Volumina Legumt. 3 s. 440) stopień pułkownika zastrzegała dla szlachty, setnicy zaś mieli byćz Kozaków samych, dobrze nam y Rzpltey zasłużonych ludzi rycerskich obierani.
↑Wśród hipotez nt. pochodzenia Chmielnickiego wyróżnia się hipotezaTomasza Padurry, który – opierając się na XVII-wiecznym rękopisie pochodzącym z archiwum książąt Szeremietiewów, przechowywanego w Moskwie (dokładnie z notatki znajdującej się „przy liście Fiedora Wasilewicza Buturlina, wojewody i namiestnika Muromskiego, pisanym z Czechrynia d. 15 s. st. czerwca 1657 do Wasyla Borysowicza Szeremietiewa, wojewody i hetmana wojsk cara Aleksieja Michajłowicza”) – twierdził, że Bohdan Chmielnicki był synem żydowskiego rzeźnika z Chmielnika naPodolu o imieniu Berko. Berko był wyznawcą judaizmu, ale postanowił zmienić wyznanie nakatolicyzm – chrztu dokonał kapelan zamkowy, nadając chrześcijańskie imię Michał i tworząc nazwisko od nazwy miejscowości.Pyśma Tymka Padurry Lwów 1874, wydałKarol Wild, s. 283. Wersję tę powtarzał za PadurrąFranciszek Rawita-Gawroński, który nie dotarł do oryginału wskazywanego przez Padurrę, przy czym sugerował, że notatki te zostały świadomie usunięte, aby zakamuflować prawdziwe pochodzenie Chmielnickiego. Por. Franciszek Rawita-Gawroński,Bohdan Chmielnicki do elekcyi Jana Kazimierza, Lwów 1906, s. 40–42:Eugeniusz Koko,Franciszek Rawita-Gawroński (1846–1930) wobec Ukrainy i jej przeszłości, Gdańsk 2006, s. 170, 171.
↑Kubala,op. cit. s. 19n, zauważa, iż nikt Chmielnickiemuudawania szlachcica nie zarzucał, być może było to szlachectwo uzyskane w wojsku za zasługi, a nie potwierdzone przez sejm.
↑Sam Chmielnicki w jednym z listów określił to tak: „Pan Bóg mnie z tej niewoli wyzwolić raczył”.
↑Opis zamachu w relacji samego Chmielnickiego:Jechałem w kupie z pułkownikiem swojem. Zajechawszy mnie z tyłu, między wsią, w polu jeden żołnierz p. Daszewski, ciął mnie umyślnie szablą po szyjej, a że była u mnie misiurka, rozciął mi oną misiurkę na dłoń wszerz (...) Wymowę uczynił: „Jam – powiada – rozumiał, że to Tatarzyn”. A obok w wojsku z panami jechałem. Jeśliż to nie czyja umyślna sprawa? Cytat za: W. Biernacki „Żółte Wody, Korsuń 1648”, Bellona, Warszawa 2004.
↑„Barabaszeńko, Eliaszeńko i Chmiel byli u króla jmci ś.p., którym przywilej dał król jmć tak na aukcyą wojska, jako i na wolność iść na morze, na co była rada w nocy i siedem senatorów było na tej radzie”, w:Diaryusz Seymu Elekcyjnego, 6 listopada 1648 (Księga pamiętnicza Jakuba Michałowskiego s. 299).
↑„Za granicę na wojnę nie pójdę, szabli na Turki i Tatary nie podniosę, dosyć mam na Ukrainie i Podolu a Wołyniu teraz; dosyć wczasu, dostatku i pożytku w ziemi i xięstwie mojem po Lwów, Chełm i Halicz. A stanąwszy nad Wisłą, powiem dalszym Lachom: „Sedijte a mołcijte Lachy”. I duków i kniaziów tam zahonię, a będąli z Zawiśla krzykać, znajdę ja ich tam pewnie. Nie postoi mi noga żadnego kniazia i szlachetki na Ukrainie; a zachoczet-li chleba który z najmniejszych, niechaj Wojsku Zaporowskiemu posłuszny będzie, a na korola nie krzyka. W słowach Chmielnickiego zawarta była już wyraźna koncepcja polityczna odnosząca się do przyszłości Ukrainy. Hetman bowiem mówi o Księstwie Ruskim po Lwów, Chełm i Halicz, zbudowanym przy pomocy tatarskiej. W świetle materiału źródłowego trudny do rozstrzygnięcia jest problem ewentualnej zależności tego księstwa od Rzeczypospolitej. W każdym razie w lutym 1649 r. twierdził:Krol krolem budet, aby karał szlachty i ścinał duki i kniazie, aby był wolnym sobie…Prawda to jest, żem ja mały, lichy człowiek, ale mi to Bóg dał, żem jest jednowładcą samodzierżcą ruskim. Niech budiet korol korolom jak się jemu wydajet”.Janusz Kaczmarczyk,Bohdan Chmielnicki, Wrocław-Warszawa 1988, Wyd.Ossolineum,ISBN 83-04-02796-8, s. 82. Wypowiedzi Bohdana Chmielnickiego w:Dyariusz podróży do Perejasławia i traktowania tamtejszego z Chmielnickim Panów Komissarzów Polskich przez Wojciecha Miaskowskiego podkomorzego lwowskiego Komissarza spisany od 1 stycznia do 7 marca 1649 w:Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego, a późniéj kasztelana bieckiego, Księga Pamiętnicza, z dawnego rękopisma będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna wyd. A.Z Helcel, Kraków 1870, nr 103 s. 376, 374.wersja elektroniczna.
Władysław AndrzejW.A.SerczykWładysław AndrzejW.A.,Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648–1651, Warszawa:Książka i Wiedza, 1998,ISBN 83-05-12969-1,OCLC835717108. Brak numerów stron w książce
.jpg)
.jpg)
