Jako suwerenne państwo Bośnia i Hercegowina funkcjonuje od marca 1992 roku, kiedy proklamowana została niepodległośćRepubliki Bośni i Hercegowiny, co ostatecznie doprowadziło dorozpadu Jugosławii i było zarazem jedną z przyczyn wybuchu trwającej ponad trzy i pół rokuwojny domowej, zakończonej podpisaniem w Daytonukładu pokojowego, którego częścią było uchwalenie konstytucji nadającej Bośni i Hercegowinie obecny kształt i ustrój polityczny. Efektem tego jest obowiązujący podział kraju na dwie główne, autonomiczne jednostki administracyjne –Federację Bośni i Hercegowiny orazRepublikę Serbską, a także znajdujący się pomiędzy nimiDystrykt Brczko.
Terytorium Bośni i Hercegowiny obejmuje obszar dwóch regionów historycznych i geograficznych –Bośni (zajmującej około 80% powierzchni kraju) orazHercegowiny. Jednoznaczne określenie granic pomiędzy nimi nie jest łatwe do ustalenia na skutek długotrwałego związku tych regionów i bycia poddanymi wspólnej władzy od czasówśredniowiecza.
Pierwsze powszechnie uznawane wzmianki o Bośni sięgają połowy X wieku (między 948 a 952 rokiem). Wtedy to bizantyjski cesarzKonstantyn VII Porfirogeneta opisując te tereny w podręczniku polityczno-geograficznym użył określeniaχωρίον Βοσώνα (gr. mała kraina Bosony)[4].
Uważa się, że nazwa pochodzi odhydronimu rzeki Bośni przepływającej przez środkową Bośnię. W czasach starożytnych funkcjonowały dwie nazwy:Bossina iBosona. Według filologa Antona Mayera nazwaBosna mogłaby pochodzić od iliryjskiego „Bass-an-as”, co pochodzi od protoindoeuropejskiego rdzenia „bos” lub „bogh” – oznaczającego „bieżącą wodę”[5]. Według angielskiego mediewistyWilliama Millera, słowiańscy osadnicy w Bośni „zaadaptowali łacińskie wyrażenie [...] Basante, do własnego języka, nazywając strumień Bośnia i siebie Bośniakami[6].
Pochodzenie nazwy Hercegowina („ziemia herzoga”, od niemieckiego słowa „książę”) sięga XV wieku i pochodzi od tytułu bośniackiego magnata Stjepana Vukčića Kosača, „Herceg (Herzog) zHum i wybrzeża” (1448). Przez dodanie końcówki-ovina (kraj), teren przez niego zajmowany oto był rozpoznawany jakoHerzegovina. Hum, dawniejZahumle, było wczesnośredniowiecznym księstwem, które zostało podbite przez Banat Bośni w pierwszej połowie XIV wieku[5]. Region był administrowany przez Osmanów jakoSandżak Hercegowiny (Hersek) wEjalecie Bośni, aż do powstania krótkotrwałego Ejaletu Hercegowiny w latach 30. XIX wieku, który to ponownie pojawił się w latach 50. XIX wieku, po czym jednostka stała się powszechnie znana jako Bośnia i Hercegowina[5][7].
Po ogłoszeniu niepodległości w 1992 roku nazwa państwa początkowo brzmiałaRepublika Bośni i Hercegowiny, jednakże w uchwalonej trzy lata później konstytucji została ona zmieniona na obecnie funkcjonującąBośnia i Hercegowina[8].
Bośnia i Hercegowina położona jest w południowej Europie, w zachodniej częściPółwyspu Bałkańskiego. Całkowita powierzchnia BiH wynosi 51 209,2 km², z czego 51 197 km² stanowi obszar lądowy (w tym wody śródlądowe zajmują 10 km², co odpowiada niespełna 0,02%), a 12,2 km² – morze terytorialne[9]. Państwo to leży napółkuli północnej iwschodniej pomiędzy 42° a 46° szerokości geograficznej północnej i między 15° a 20° długości geograficznej wschodniej.
Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Bośni i Hercegowiny[9]:
Łączna długość granic wynosi 1538 km, na co składają się granice – lądowa (774 km), rzeczna (751 km) i morska (13 km). Bośnia i Hercegowina graniczy z[9][10]:
Chorwacją (932 km – w tym 494 km granicy lądowej, 425 km rzecznej i 13 km morskiej)
Serbią (357 km – w tym 84 km granicy lądowej i 273 km rzecznej)
Czarnogórą (249 km – w tym 196 km granicy lądowej i 53 km rzecznej)
Po wstąpieniu Chorwacji do Unii Europejskiej w dniu 1 lipca 2013 roku, granica chorwacko-bośniacka stała się jedną z najdłuższych zewnętrznych granic UE.
Bośnia i Hercegowina ma dostęp do Morza Adriatyckiego na około 20-kilometrowym odcinku wybrzeża w okolicy miejscowościNeum – jedynym nadmorskim kurorcie w kraju, który oddziela część chorwackiego terytorium zDubrownikiem od reszty kraju, będącym od lipca 2013 roku unijnąeksklawą[11].
Bośnia i Hercegowina jest krajem górzystym – powyżej 200 m n.p.m. znajduje się blisko 90% jej obszaru. Większość terytorium obejmująGóry Dynarskie – młode góry powstałe w orogenezie alpejskiej, zbudowane przeważnie z wapieni, dolomitów, łupków i piaskowców. Liczne pasma górskie, a wśród nich Kozara,Grmeč, Vlašić,Čvrsnica,Prenj, Romanija,Jahorina,Bjelašnica iTreskavica biegną z północnego zachodu w kierunku południowo-wschodnim. Na granicy zCzarnogórą znajduje się najwyższy szczyt Bośni i Hercegowiny –Maglić (2386 mn.p.m.)
Na północno-wschodnim obszarze tego kraju znajduje się niewielka częśćKotliny Panońskiej. Blisko połowa terytorium kraju jest zalesiona.
Bośnia i Hercegowina leży w strefieklimatu przejściowego międzyklimatem kontynentalnym aśródziemnomorskim. W zimie temperatury są bardzo niskie oraz występują częste wiatry, powodującesztormy. Z kolei lata są upalne, przy czym z reguły na południu kraju występują wyższe temperatury.
Do największych rzek Bośni i Hercegowiny należąSawa (wraz z jej prawymi dopływami –Una,Sana iVrbas),Neretwa,Bośnia iDrina. Większość rzek ma swoje zlewiska wMorzu Czarnym, tylko nieliczne uchodzą doAdriatyku. Na terenie kraju występuje kilka dużych jezior, które zostały sztucznie utworzone przez człowieka.
Bośnia i Hercegowina uzyskała niepodległość w referendum 1992, ale Serbowie zbojkotowali wyniki głosowania i utworzyli własne państwo – Republikę Serbską ze stolicą w Banja Luce[12].
Bośnię i Hercegowinę zamieszkuje obecnie 3 791 662 mieszkańców[13]. Główne skupiska ludności znajdują się w dolinach rzek ikotlinach śródgórskich. Do najważniejszych grup etnicznych zamieszkujących kraj należą:Boszniacy – 51%,Serbowie – 31% iChorwaci – 15%[14]. Trwająca trzy latawojna domowa doprowadziła do ogromnych strat ludnościowych i gruntownych zmian etnicznych w strukturze etnicznej kraju[15]. Przyrost naturalny wynosi 0,5‰. Średnia długość życia dla mężczyzn to 74 lata, a dla kobiet 82 lata. Średnia gęstość zaludnienia to 76 osób na km². W miastach mieszka 44% ludności[16].
Populacja Bośni i Hercegowiny oraz podział etniczny na podstawie spisów z lat 1948–2016
Bośnia i Hercegowina jestrepublikąfederacyjną, wedługkonstytucji z 1995 r. składającą się z dwóch członów – Federacji Bośni i Hercegowiny oraz Republiki Serbskiej. Na terenie kraju co 4 lata (parzyste, nieprzestępne) odbywają sięwybory powszechne (Opći izbori), w których wybierani są członkowie prezydium oraz parlamentu, a także władze na szczeblu federacyjnym i kantonalnym. Z taką samą częstotliwością (wlatach przestępnych) przeprowadzane sąwybory lokalne (Lokalni izbori) do rad gmin.
Funkcję głowy państwa pełni trzyosobowePrezydium Bośni i Hercegowiny (Predsjedništvo Bosne i Hercegovine), złożone z przedstawicieli głównych grup etnicznych: boszniackiej, chorwackiej i serbskiej. Na jego czele stoiprzewodniczący, zmieniający się rotacyjnie co 8 miesięcy.
Władza ustawodawcza Bośni i Hercegowiny na szczeblu centralnym należy dodwuizbowegoparlamentu –Skupsztiny (Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine). Składa się na niegoIzba Reprezentantów (Predstavnički dom/Zastupnički dom), w którym zasiada 42 posłów – 2/3 wybieranych jest na terenie Federacji Bośni i Hercegowiny, a 1/3 w Republice Serbskiej podczas powszechnego głosowania. Członkowie 15-osobowejIzby Narodów (Dom naroda) mianowani są zaś przez parlamenty poszczególnych federacji, w takich samych proporcjach – 10 przedstawicieli (5 Boszniaków i 5 Chorwatów) wybieraIzba Narodów Federacji Bośni i Hercegowiny, a pozostałych 5 (Serbowie)Zgromadzenie Narodowe Republiki Serbskiej. Władzę wykonawczą reprezentuje 10-osobowa Rada Ministrów (Vijeća ministara), z Premierem (Predsjedavajući Vijeća ministara) na czele, nominowanym przez Prezydium i zatwierdzanym przez Izbę Reprezentantów. Nie więcej niż 6 ministrów może być powołanych z terytorium Federacji, a dwaj wicepremierzy muszą reprezentować inne grupy etniczne niż Premier.
Federację Bośni i Hercegowiny reprezentuje Prezydent (Predsjednik Federacije Bosne i Hercegovine), którego wraz z dwoma wiceprezydentami (przedstawiciele dwóch pozostałych grup etnicznych) zatwierdzają większością głosów obie izbyParlamentu Federacji (Parlament Federacije Bosne i Hercegovine) –Izba Reprezentantów Federacji (Predstavnički dom Parlamenta Federacije Bosne i Hercegovine), w skład której wchodzi 98 posłów wybieranych w powszechnym głosowaniu orazIzba Narodów Federacji (Dom naroda Parlamenta Federacije Bosne i Hercegovine), której 58 przedstawicieli wyznaczają poszczególne kantony, z zachowaniem proporcji, zgodnie z którą w Izbie zasiada po 17 reprezentantów głównych grup etnicznych oraz 7 przedstawicieli mniejszości. Władza wykonawcza w Federacji należy do Rządu (Vlada Federacije Bosne i Hercegovine) z Premierem i 16 ministrami (8 Boszniaków, 5 Chorwatów i 3 Serbów), którego nominuje federacyjny Prezydent i zatwierdza Izba Reprezentantów. Ponadto na czele każdego z 10 kantonów wchodzących w skład Federacji Bośni i Hercegowiny stoi premier wraz z rządem, a władzę ustawodawczą reprezentujeZgromadzenie (Skupština Kantona/Skupština Županije), którego liczba przedstawicieli (od 21 do 35) odpowiada wielkości kantonu pod względem zaludnienia.
Na terenie Republiki Serbskiej podczas powszechnych wyborów wybierani są Prezydent Republiki (Predsjednik Republike Srpske) oraz dwaj wiceprezydenci – Boszniak i Chorwat, którzy uzyskali najwięcej głosów. Władza ustawodawcza należy dojednoizbowego parlamentu –Zgromadzenia Narodowego Republiki Serbskiej (Narodna skupština Republike Srpske), w którym zasiada 83 posłów, natomiast władza wykonawcza – do Rządu (Vlada Republike Srpske) z Premierem, wicepremierami reprezentującymi pozostałe grupy etniczne i 16 ministrami. Nominuje ich Prezydent Republiki, a zatwierdza Zgromadzenie Narodowe. Funkcję doradczą pełni Senat (Senat Republike Srpske) z 55 członkami desygnowanymi przez Prezydenta.
Obecnie Bośnia i Hercegowina stara się o przyjęcie do Unii Europejskiej. W 2016 roku złożyła wniosek o członkostwo do Unii Europejskiej, a w grudniu 2022 roku otrzymała status kraju kandydującego[17].
Od pewnego czasu skonfliktowani politycy Bośni i Hercegowiny grożą proklamowaniem niepodległości Republiki Serbskiej lub jej oderwaniem w celu przyłączenia jej do Serbii. Inni z nich wskazują na niekorzystną dla kraju dynamikę polityczną w wyniku jej zaistnienia lub zbrodnie popełnione przeciwko Bośniakom w imieniu Wielkiej Serbii czy utworzenia Republiki Serbskiej (ludobójstwo) i działają na rzecz zlikwidowania tego tworu administracyjnego. 12 października 2008 wypowiedźMiroslava Lajčáka,Wysokiego Przedstawiciela dla Bośni i Hercegowiny, wSarajewie, już po wyborach samorządowych w tym kraju, wskazała zdecydowanie, że Republika Serbska ani nie zaniknie, ani nie oderwie się od Bośni i Hercegowiny[18].
W Bośni i Hercegowinie są w większości kontrolowane przez 3 partie: Partię Akcji Demokratycznej, Chorwacką Wspólnotę Demokratyczną w Bośni i Hercegowinie i Serbską Partię Demokratyczną. Działalnośćradia itelewizji nadzorują 2 instytucje: Serbskie Radio i Telewizja (SRT), w której 1997 nastąpił rozłam programowy między studiem w Pale i studiem wBanja Luce, orazBosanskohercegovačka radiotelevizija (BHRT). Radio (działające od 1945) nadaje 4 programy w językach: serbskim, chorwackim i bośniackim, telewizja (założona 1969) – 2 programy, w tych samych językach. Ponadto zgodnie z duchemporozumienia z Dayton, w Bośni i Hercegowinie działa kilka lokalnych, niezależnych stacji radiowych i telewizyjnych: kompanie telewizyjne Hajat (Sarajewo) i Zetel (Zenica) oraz utworzone 1996 wraz ze stacjami RTV wMostarze i Tuzli – TVIN-TV International Network. W Bośni i Hercegowinie działają też Chorwackie Radio Herceg-Bosna z siedzibą w Mostarze oraz Serbskie Radio Banja Luka, założone w 1997 jako niezależne radio powstałe w wyniku rozłamu w SRT.
Większość gazet w Bośni i Hercegowinie przestała się ukazywać w czasie wojny od 1992 do 1995. Jedynie poranny sarajewski dziennik „Oslobođenje”, założony w 1943, jest wydawany nieprzerwanie. W 1998 osiągnął nakład 56 tysięcy egzemplarzy. Ponadto ukazują się: dziennik „Večernje novine”, założony w 1964, w nakładzie 15 tysięcy egzemplarzy, „Glas Srpske”, rządowy dziennik Republiki Serbskiej, nakład 1900 egzemplarzy oraz niezależny chorwacki dziennik „Horizont”, założony w 1996, ukazujący się wMostarze. Wśród czasopism najważniejszymi są ilustrowany tygodnik „Svijet”, wychodzący w Sarajewie oraz „Zadrugar”, tygodnik dla rolników, założony w 1945 r.
↑Footitt Hilary, Michael Kelly: Languages at War: Policies and Practices of Language Contacts in Conflict. Palgrave Macmillan, 2012, s. 111–120.ISBN 0-230-36877-8.
↑Konstantyn VIIK.V.PorfirogenetaKonstantyn VIIK.V.,De Administrando Imperio,GyulaG.Moravcsik (red.),R.J.H.R.J.H.Jenkins, Waszyngton, D. C.: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies, 2008, s. 153–55,ISBN 978-0-88402-343-2.
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, którajest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej –EULEX.
.jpg)
