U samych początków chrześcijaństwanowotestamentalnego, wKościele apostolskim można dostrzec dwie koncepcje urzędu biskupiego: jerozolimski i Pawłowy. WJerozolimie bardzo szybko ukształtowała się hierarchia typu monarchicznego (por.Dz 12,3; 15,3; 18,1;1 Kor 15,7;Ga 1,19; 2,9.12). Wśródprezbiterów szczególne miejsce zajmował tamJakub Młodszy Apostoł. Pod koniec I wieku ustrój monarchiczny widoczny jest we wszystkich kościołach związanych zApostołem Janem, tak należałoby interpretować symbolanioła Kościoła zKsięgi Apokalipsy rozdz. 2 i 3. WAntiochii ustrój kościoła był inny, na czele stała grupa „proroków i nauczycieli” (Dz 13,1), związanych zależnością hierarchiczną z kościołem w Jerozolimie. Taki system przyjąłPaweł w zakładanych przez siebie wspólnotach. Sam sprawował opiekę hierarchiczną nad tymi kościołami, codzienną pieczę pozostawiając w ręku miejscowychstarszych-prezbiterów (por. Dz 14,23). Jego pomocnikami z podobną władzą, np. ustanawianiastarszych, byliTytus,Sylwan,Tymoteusz,Tychik iSostenes[4].
Klemens Rzymski ok. 95 r. pisał wLiście do Koryntian osukcesji apostolskiej, jako mającej sprzyjać pokojowi w Kościele. Jej pierwowzór odnajdywał w Starym Testamencie. Biskupa można porównać do arcykapłana, a prezbiterów do kapłanów-lewitów, mających szczególny udział w jego posłudze[5]
Najwcześniejszym po-Pawłowym świadectwem o roli biskupa wKościele antiocheńskim, ale późniejszym od Klemensa o ok. 15 lat, sąListy Ignacego Antiocheńskiego (ur. 30- zm. 107) napisane ok. 110 r. W jego okresie odnajdujemy już jasno wyznaczoną trzystopniowąhierarchię: jednegobiskupa, grupy prezbiterów (rada lub starsi lubprezbyterium), i grupydiakonów (por. List do Magnezjan 2-3)[6][7].
Utrwalił się potrójny modelświęceń (diakoni,prezbiterzy, biskupi). Regułą stało się, że w każdym lokalnym Kościele powinien być tylko jeden biskup. W ten sposób utworzona została koncepcjaterytorium kanonicznego. W II w. zrodziła się kolegialna odpowiedzialność biskupów za cały Kościół, która znajduje pełne urzeczywistnienie wsynodach isoborach powszechnych. W czasach cesarzaKonstantyna, w dobie chrystianizacji imperium, prezbiterów zaczęto nazywaćkapłanami (łac.sacerdos), by pokazać światupogańskiemu prawdziwość chrześcijaństwa. Poganie oskarżali bowiem chrześcijan oświętokradztwo, a nawet oateizm z powodu odrzucenia składania ofiarbogom panteonu grecko-rzymskiego[8]. Biskupi natomiast zaczęli pełnić funkcje coraz bardziej administracyjno-jurysdykcyjne.
Pierwszych biskupów powoływali apostołowie, następnie – przez wybór – duchowni i świeccy z danego Kościoła lokalnego, przy aprobacie Kościołów sąsiedzkich. Dopiero w dalszych wiekach wybór zatwierdzałmetropolita. OdIV wieku świecka władza cesarska zaczęła wpływać na obsadę tych stanowisk duchownych.
Na Zachodzie dopiero w czasach walki oinwestyturę władza kościelna odzyskała pełny wpływ na nominacje biskupie. Jednak wybory przechodziły do przeszłości, wXII wieku sobory wykluczyły z grona wyborców osobyświeckie, a pod koniec XIII i w XIV wieku papieże zarezerwowali sobie prawo mianowania biskupów. Wśredniowieczu i czasach nowożytnych (zobaczSobór trydencki) Kościół rzymskokatolicki podkreślał święcenia kapłańskie jako fundament duchowieństwa, a ze święceniami biskupimi wiązał przywileje natury jurysdykcyjnej. Dopiero w ostatnich stuleciach teologia podkreśla następstwo apostolskie biskupów i ich szczególną rolę w prowadzeniu Kościoła lokalnego oraz współuczestniczeniu w Kościele soborowym.
Na Wschodzie forma wyboru była mniej istotna, gdyż podkreślano, iż to samBóg go dokonuje. Kładziono natomiast nacisk na formę instalacji isakrę. Teologia prawosławna również nie wysuwa biskupiej funkcji rządzenia na pierwszy plan, mówiąc raczej o nauczaniu, uzdrawianiu i jednoczeniu. Biskup w prawosławiu jest też w dużo mocniejszym stopniu szafarzemeucharystii iświęceń, inni kapłani mogą wykonywać to jedynie w imieniu i za pozwoleniem biskupa. WKościołach Wschodnich już wVI wieku została wprowadzona zasadarównouprawnienia wszystkich biskupów, którzy wraz zdiecezją reprezentują Kościoły lokalne. Do biskupów zwykło się zwracać się per „ekscelencjo”.
Symbolami władzy pasterskiej biskupa sąpastorał i pierścień nakładany w czasieświęceń biskupich przez głównegokonsekratora, na prawą rękę nowo wyświęconego biskupa. U biskupów diecezjalnych jest symbolem zaślubin ze wskazaną diecezją.
Pierwsza szersza refleksja teologiczna wokół roli i charakteru święceń biskupich została wszczęta przez wypowiedziśw. Hieronima, który głosił równość hierarchiczną biskupów i kapłanów, oraz równość ich uczestnictwa wsukcesji apostolskiej. Hieronim uznawał także, że zmiana jaka zaszła w pierwszych wspólnotach Kościelnych, kiedy kolegialna władza biskupów-prezbiterów została zastąpiona monarchiczną władzą pojedynczego biskupa, jako głowy Kościoła lokalnego – była decyzją czysto kościelną, mającą charakter prawa kościelnego a nie ustanowienia przez Chrystusa. Hieronim pisał o tym w Listach 14,8; 52,7; oraz w Komentarzu do Mateusza 16,9.
W okresieśredniowiecza prowadzono teologiczne dysputy nad sakrą biskupią jako sakramentem. M.in. następujący teolodzy:Aleksander z Hales iAlbert Wielki, a także, przynajmniej w pewnym okresie,Tomasz z Akwinu nie uznawali święceń biskupich za oddzielny sakrament od kapłaństwa, nie uznawali więc w porządku sakramentalnym jakiejkolwiek wyższości biskupstwa nadprezbiteratem. Według Tomasza z Akwinu, biskup ma uprawnienia jurysdykcyjne nad wspólnotą Kościoła, która jest Ciałem mistycznym Chrystusa. Prezbiter zaś przez święcenia otrzymuje władzę nadCiałem eucharystycznym. Tomasz pisał o tym wTractatus de sacramento altaris, c. 6, wSumie contra gentiles IV 74,75, oraz wSumie Teologicznej 82,1. Przeciwnego zdania byli G. Durand i franciszkaninJan Duns Szkot.
W czasieSoboru trydenckiego (1545–1563) toczył się spór o pochodzenie jurysdykcji biskupiej, czy jest ona bezpośrednio od Boga, czy biskupi otrzymują ją za pośrednictwem papieża. Sobór nie rozstrzygnął ostatecznie tej kwestii, orzekł jedynie boskie pochodzenie samej hierarchii oraz porządek jurysdykcji, od papieża w dół hierarchii aż do diakonów. Kwestię te dyskutowano także w XIX wieku w czasiesoboru watykańskiego I w związku z pracami naddogmatem o nieomylności papieża. Stwierdzono jednak wyraźnie, że biskup posiada z ustanowienia Bożego własną i zwyczajną władzę na terytorium powierzonego mu Kościoła lokalnego. Mimo tego orzeczenia, pojawiały się postawy inaczej interpretujące władze biskupią. W związku z tym episkopat niemiecki opublikował15 marca1875 r. oficjalny list, w którym polemizował z poglądem, że doktryna soboru o prymacie sprowadza biskupa do roli delegata papieskiego. Biskupi niemieccy bronili prawdy o autonomicznym zwierzchnictwie biskupa nad powierzonym jego pieczy Kościołem. Stanowisko biskupów niemieckich poparł papieżLeon XIII w encyklice „Satis cognitum”, podkreślając jednocześnie ścisły związek roli biskupa ze strukturą organizacyjną Kościoła. W XX w. temat podjąłPius XII w encykliceMystici corporis Christi (1943).
Sobór watykański II (1962–1965) przypomniał i podkreślił związek teologii biskupstwa z teologią Kościoła. Podstawowym znaczeniem Kościoła, według Soboru, jest to, że jest on Ludem Bożym (KK 9,18) i wspólnotą (KK 1, 8), któraaktualizuje się przez sakramenty i przez cnoty (KK 11). Sobór odciął się od utożsamiania Kościoła z hierarchią i wyznaczaniem tejże hierarchii w strukturze Kościoła naczelnego miejsca. Stanowi ona bowiem wtórny element struktury Kościoła, którego celem jest służbadobru całego Ciała (KK 18) idiakonia (KK 24). Biskupstwo więc w swej najgłębszej treści jest służbą istniejącą wewnątrz Kościoła, streszczającą się w zadaniu udostępniania mu tajemnicy zbawczej Chrystusa, zamkniętej w ekonomii sakramentalnej i depozycie objawionej prawdy (KK 21)[9].
W głównych tradycjach chrześcijańskich biskupi są uważani za kontynuatorów misjiapostołów. Na tym polega ich główna teologiczna funkcja. Aby biskup był następcą apostołów musi zostaćwyświęcony w sposób ważny, czyli przez nałożenie rąk przynajmniej jednego biskupa wyświęconego w sposób ważny.
Doktryna katolicka wymaga: „zgody papieża”. Po odczytaniu papieskiej bulli nominacyjnej; ręce nakłada przynajmniej trzech biskupów (konsekrator i dwóch współkonsekratorów). Doktryna prawosławna też wymaga nałożenia rąk przez trzech biskupów.
Z kościołów protestanckich tylkoLuterański Kościół Szwecji zachował pełną sukcesję apostolską (według Kościoła rzymskokatolickiego jako schizmatycką, ponieważ święcenia były udzielone bez zgody papieża). 6 stycznia 1528 roku bpPetrus Magni udzielił za zgodą króla Szwecji choć bez zgody papieża święceń biskupich nominatom trzech diecezji. 22 września 1531 roku po Synodzie narodowym w Uppsali wspólnie z bpMagnusem Sommarem konsekrował pierwszego - Luterańskiego Prymasa Szwecji bpLaurentiusa Petri. Od tego czasu inni biskupi luterańscy, posiadający konsekrację pochodzącą od biskupów szwedzkich, mają zachowaną ważną sukcesję apostolską.
Wytyczne teologiczne jakich udzielił św.Paweł Apostoł wPierwszym Liście do Tymoteusza są następujące: „jeśli ktoś dąży do biskupstwa, pożąda dobrego zadania. Biskup więc powinien być nienaganny, mąż jednej żony, trzeźwy, rozsądny, przyzwoity, gościnny, sposobny do nauczania, nieprzebierający miary w piciu wina, nieskłonny do bicia, ale opanowany, niekłótliwy, niechciwy na grosz, dobrze rządzący własnym domem, trzymający dzieci w uległości, z całą godnością. Jeśli ktoś bowiem nie umie stanąć na czele własnego domu, jakżeż będzie się troszczył o Kościół Boży?” (1 Tm 3,1-5,Biblia Tysiąclecia).
Biskupem w większości Kościołów starokatolickich może zostać zarówno kobieta jak i mężczyzna. Biskupi starokatoliccy wybierani są przez Synody lokalne. Starokatolicy nie praktykują posługi biskupów pomocniczych w diecezjach.
BpSawa, zwierzchnik Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego
Teologia posługi biskupa wprawosławiu jest analogiczna do katolickiej. Wschód chrześcijański nie doświadczył takiego podważenia roli biskupa, jakie dokonało się w Kościele zachodnim pod wpływemreformacji. Refleksja prawosławna zawsze miała charaktereklezjologiczny a nieprawno-kanoniczny. Posługa biskupa jest uważana za pochodzącą z boskiego, a nie jedynie kościelnego ustanowienia. Podobna jest posłudzeApostołów, z tą podstawową różnicą, że tych ostatnich powołał sam Chrystus, zanim jeszczeKościół został założony. Byli oni świadkami zmartwychwstania Chrystusa. Ich nauczanie jest podstawą wiary Kościoła w każdym pokoleniu, są oni jakopoka,fundament Kościoła (Mt 16,18, Dz 21,14) gdyż uczestniczyli w narodzinach Kościoła. Biskupi natomiast, jako powołani przez Boga w już istniejącym Kościele, dla Kościoła i za pośrednictwem Kościoła – spełniają jedynie posłannictwo strzeżenia depozytuTradycji apostolskiej. Ich nauczanie wyrażające się w listach i definicjachsoborów powszechnych, uznawanych za nieomylne, jest autorytatywnym wyjaśnieniemobjawienia Chrystusa przekazanego przez Apostołów. Zachowanie nieskalanego depozytu wiary apostolskiej jest warunkiem koniecznym, by uznać ciągłość sukcesji apostolskiej biskupów w danym Kościele. Nie wystarczy formalne zachowanie rytu święceń. Dlatego prawosławie nie uznaje sukcesji apostolskiej wanglikanizmie aniluteranizmie[10].
BpJerzy Samiec, zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP
W rozumieniu protestantów nurtuewangelicko-augsburskiego urząd biskupa przyjmowany jest lub nieprzyjmowany w różnych Kościołach krajowych, zależnie od historycznego procesu formowania się hierarchii. Zasadniczy sprzeciwreformacji skierowany był jedynie przeciwbiskupowi Rzymu. SamMarcin Luter nie był przeciwny urzędowi biskupa. Zaakceptował np. reformę kościelną przeprowadzoną w 1539 r. przezelektora BrandenburgiiJoachima II, który nadał Kościołom protestanckim w swym kraju ustrój episkopalny. Sam wyświęcił biskupówNaumburga orazMerseburga. Napisał też rozprawkęExempel einen rechten Bischof zu weihen (1542). RównieżFilip Melanchton uznawał instytucję biskupów. Generalnie jednak uznawano posługę biskupów za zagadnienie obojętne (adiaforyczne) dlareformacji. Rozumiano tę posługę jako rodzaj urzędu duszpasterskiego z szerszym terytorium do działania. W krajach, gdzie przyjęła się reformacja, biskupom odmawiano dalszego sprawowania jurysdykcji, zawieszając ich czynności. Skutkiem było przejęcie części tej jurysdykcji przez lokalnych władców świeckich. Książę zaczął się uważać zanajwyższego biskupa (summus episcopus), choć sam Luter nazywał władców zastępczymi biskupami (Notbischöfe). Było to rozwiązanie tymczasowe wobec perspektywy powrotu do jedności zKościołem katolickim. Zazwyczaj książę wzorował się w swej władzy kościelnej sprawowanej nad Kościołami protestanckimi na biskupach katolickich, skupiając w swym ręku jurysdykcję wynikającą z prawa kanonicznego, oraz władzę cywilną, wynikającą z prawa państwRzeszy. Po pokojachaugsburskim (1555) orazwestfalskim (1648), kiedy podział Kościoła został usankcjonowany, próbowano ograniczyć sprawowanie funkcji biskupich przez księcia[11].
Wprotestantyzmie i wielu innych Kościołach chrześcijańskich nie istnieje jednolita wykładnia teologicznej roli oraz natury biskupa. Kościoły tzw. drugiej reformacji uważają, że na czele kościoła lokalnego (zboru) – zgodnie z Nowym Testamentem – powinno stać prezbiterium, tzn. kolegium prezbiterów (radastarszych), zwanych także biskupami. W tym ujęciu prezbiter i biskup to ten sam urząd, który powinien być sprawowany zawsze kolegialnie. Przewodnistarszy zboru jest często tytułowany tradycyjnym protestanckim określeniem „pastor”. Pozostali protestanci, zwłaszcza episkopalni, widzą w biskupstwie najwyższy stopień święceń, a część przyjmuje, że jest to jedna z równoważnych trzech posług tego samego urzędu duchownego. W tradycji protestanckiej biskup nie jest mianowany, lecz wybierany przez organ reprezentujący dany Kościół lokalny.
Postulat rozszerzenia urzędu biskupa tak, by mogła nim zostać kobieta pojawił się w XX w. WedługGavina Ashendena było to inspirowane ruchamifeministycznymi iegalitaryzmem. Z postulatem święceń kobiet ściśle związana jest feministyczna koncepcja Boga, zgodnie z którą Boga nie można nazywać Ojcem ani posługiwać się zaimkiem męskim „On”. Postuluje to m.in.Rachela Treweek, pierwsza kobieta ustanowiona w Anglii biskupem anglikańskim i od 2015 r. będąca zwierzchnikiemdiecezji Gloucester tegokościoła w Anglii. Duchowna ta twierdzi, że należy posługiwać się neutralnie jedynie samym słowem Bóg. Według Ashendena, sprzeciwia się to samemu Chrystusowi, który uczył modlitwy doBoga jako do Ojca. Autor ten ukazuje też, że tradycyjnie w oficjalnej korespondencjimonarcha brytyjski zwracał się w korespondencji do biskupów „Wielebny Ojcze w Bogu” (Reverend Father in God), odzwierciedlając w ten sposób rolę biskupa jako figuryBoga Ojca. Mówił o tym już ok. 107 r. biskup AntiochiiIgnacy wliście do Kościoła w Tralles[12]. Stądteologicznie święcenia kobiet, zacierając ojcostwo Boga, przeciwstawiają się integralnościwyznania wiary Kościoła. WCredo tradycyjnie chrześcijanie wyznają, „Wierzę w jednego Boga, Ojca wszechmogącego...” (Credo nicejskie-konstantynopolitańskie z 381 r.). Uzgodnienie rozumienia urzędu biskupa w Kościele anglikańskim jest problematyczne również z powodu istnienia dwóch nurtów. Jeden uznajereformowaną teologię święceń czysto jako urzędu. Drugi opowiada się za teologią mającą swe korzenie w nauczaniuApostołów i występującą w Kościołach zachowującychTradycję apostolską, m.in. katolickim i prawosławnych. Urząd biskupa rozumiany jest w nich jako bycienastępcą Apostołów i sprawującymEucharystię zamiastzmartwychwstałegoChrystusa[13][14].
Kościoły anglikańskie i protestanckie, które praktykują święcenie kobiet powołują się na odmienny od dzisiejszego kontekst kulturowy, w którym powstawały teksty kanoniczne Nowego Testamentu. Podkreślają też, że Apostoł Paweł w swoich listach zrównuje kobiety z mężczyznami:Nie ma już Żyda ani poganina, nie ma już niewolnika ani człowieka wolnego, nie ma już mężczyzny ani kobiety, wszyscy bowiem jesteście kimś jednym w Chrystusie Jezusie (Gal 3.28) (Biblia Tysiąclecia).
↑John P. Meier: Antioch. W: Raymond E. Brown, S.S., John P. Meier: Antioch and Rome. New Testament Cradles of Catholic Christianity. Nowy Jork – Ramsey: Paulist Press, 1983, s. 74.
↑Por.A. Lemaire: Les ministères aux origines de l'église. Paryż: Cerf, 1971, s. 163-178.
Colson J.: L’Evêque dans le communités promitives. Tradition paulinienne et tradition johannique de l'épiscopat des origines à saint Irénée. Paryż: 1951. Brak numerów stron w książce
Lemaire, A.: Les ministères aux origines de l'église. Paryż: Cerf, 1971, s. 163-178.
Meier, John P.: Antioch. W: Brown, Raymond E. S.S., Meier, John P.: Antioch and Rome. New Testament Cradles of Catholic Christianity. Nowy Jork – Ramsey: Paulist Press, 1983, s. 11-86.
Salij J. OP: Prymat papieża na tle dwóch koncepcji urzędu biskupiego. W: Tenże: Królestwo Boże w was jest. Poznań: W drodze, 1980, s. 294-305.
Zizioulas John D. , metropolitaPergamonu: Eucharist, Bishop, Church: The Unity of the Church in the Divine Eucharist. The Bishop During the First Three Centuries. Elizabeth Theokritoff (przekład z j. greckiego na angielski). Wyd. 2. Brookline, Massachusetts: Holy Cross Orthodox Press, 2001.ISBN 1-885652-51-8. Brak numerów stron w książce
Praca zbiorowa: Biskup, prezbiter, diakon : perspektywa polskokatolicka i rzymskokatolicka. bp Jacek Jezierski (red.). Olsztyn: Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, 2008, s. 210.
Thurian M.: Tożsamość kapłana. Jan Machniak (przekład), Andrzej Bardecki (wstęp). Kraków: Znak, 1996, s. 116, seria: Teologia żywa.ISBN 83-7006-581-3.
.jpg)
