Bircza

miasto wgminie miejsko-wiejskiej
Rynek birczański
Herb
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	przemyski
Gmina	Bircza
Prawa miejskie	1464–1784, 1868–1934, od 2024
Burmistrz	Anna Szymaszek (od 2024)
Powierzchnia	4,64[1] km²
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość	986[1] 213 os./km²
Strefa numeracyjna	16
Kod pocztowy	37-740[2]
Tablice rejestracyjne	RPR
Położenie na mapie gminy Bircza Bircza
Położenie na mapie Polski Bircza
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Bircza
Położenie na mapie powiatu przemyskiego Bircza
49°41′30″N 22°28′40″E/49,691667 22,477778[3]
TERC (TERYT)	1813014[4]
SIMC	0598990[4]
Urząd miejski ul. Ojca Św. Jana Pawła II 2 37-740 Bircza
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Bircza –miasto wPolsce, położone wwojewództwie podkarpackim, wpowiecie przemyskim, siedzibamiejsko-wiejskiej gminy Bircza^[5][4]. Leży naPogórzu Przemyskim, nad rzekąStupnica (dopływSanu), potokiem Korzenieckim i potokiem Korzonka.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1464 roku, w XVI wieku było położone wwojewództwie ruskim^[6]. W 1784 roku, podzaborem austriackim, przekształcona wmiasteczko, którym pozostała do 1868 roku, kiedy to znów powróciła do rangi miasta^[7]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Bircza pozostała przy historycznychprawach miejskich, lecz utraciła status gminy miejskiej, będąc zatem wiejską gminą jednostkową z prawami miejskimi wpowiecie dobromilskim wwojewództwie lwowskim^[8]. W następstwiezałożeń reformy gminnej w II RP^[9], Bircza utraciła prawa miejskie 1 sierpnia 1934, wchodząc w skład nowo utworzonej zbiorowejgminy Bircza^[10][11]. W latach 1934–1954 siedziba wiejskiej gminy Bircza (od 1945 wpowiecie przemyskim wwojewództwie rzeszowskim^[12]), 1954–1972gromady Bircza^[13], a od 1973 reaktywowanej gminy Bircza^[14].W latach 1975–1998 należała administracyjnie dowojewództwa przemyskiego. 1 stycznia 2024odzyskała status miasta^[15].

Od miejscowości bierze swoją nazwę tutejszeNadleśnictwo z siedzibą w sąsiedniejStarej Birczy^[16]. Nieopodal Birczy znajduje sięlotnisko i heliport Arłamów^[17].

Według danychGUS z 1 stycznia 2024 r. miasto liczyło 986 mieszkańców, będąc 53. najludniejszymmiastem w województwie^[1].

Bircza stanowiprzymiotnik dzierżawczy utworzony za pomocąprzyrostka*-ja od nazwy osobowejBirek^[18], wywodzącej się być może odbierać,birać, por.prasłowiańskie*birati a.*bьrati – „ujmować, chwytać, zabierać”^[19], a także stanowiącej zdrobnienie imienia Biernat (Bernard)^[20]. Podobny źródłosłów ma nazwa dwóch miejscowości o nazwieBiórków.

Inna etymologia węg.birka, co znaczyowca. Węgierskie pochodzenie nazwy związane jest z lokacją miejscowości na szlaku handlowym łączącym Polskę i Węgry.

Pierwsza wzmianka o Birczy pochodzi z 1188^{[potrzebny przypis]}.

Wieśprawa wołoskiego, położona była w pierwszej połowie XV wieku wziemi przemyskiejwojewództwa ruskiego^[21]. Właścicielami Birczy były rodziny:Balów,Bireckich,Drohojowskich,Humnickich, Błońskich, Łuczawskich iKowalskich. Własność Bartłomieja Bireckiego (Biereckiego) do około 1605, Krzysztofa Bireckiego (zm. 1633) i jego żony Elżbiety z Sienna. Do 1657 własność Gabriela Bireckiego, pisarza przemyskiego, następnie do 1664 własność jego zięcia, Marcina Ubysza^[22].

W 2 poł. XVIII dziedzicem Birczy byłIgnacy Adam Lewicki^[23]. W czasie zaboru austriackiego w latach 1773–1782 należała do cyrkułu samborskiego (okręgLisko), w latach 1782–1819 do cyrkułu liskiego, następnie docyrkułu sanockiego.

W 1846, podczas powstania krakowskiego, właściciel Birczy - Kowalski uzbroił służbę i urzędników dworskich w broń palną i najechał na okoliczne wsie, gdzie gromadzili się zbuntowani chłopi. Przywódców buntu zamknął w dworskim lochu. Posłał po pomoc do starosty Ostermana z prośbą o wsparcie wojskowe. Następnie wystawił szubienice, na których miał powiesić więzionych chłopów. Egzekucji rabantów galicyjskich "Szela-manów" zapobiegło przybycie oddziału austriackiego^[24].

W maju 1848 powstała w Birczy dekanalna Rada Ruska, podlegającaGłównej Radzie Ruskiej. Działała do 1851.

W połowie XIX wieku właścicielem posiadłości tabularnych w Bierczy i Bierczy Starej (pisownia oryginalna) był Adam Kowalski^[25].

Od 1850 do lipca 1876 byłasiedzibą urzędu powiatowego, podlegającego cyrkułowi sanockiemu, a włączonego 30 września 1876 do powiatu dobromilskiego. Od tego roku była siedzibą starostwa birczańskiego, o powierzchni 15 mil kwadratowych, liczącego 52 322 mieszkańców i 96 osad, w tym 91 gmin.

W marcu 1933 roku w budynku sądu grodzkiego w Birczy wybuchł pożar, który strawił sąsiednie budynki urzędów pocztowego i notarialnego oraz jedną z pierzei Rynku^[26].

11 i 12 września 1939 w rejonie Birczy11 Karpacka Dywizja Piechoty pod dowództwem płk. dypl.Bronisława Prugar-Ketlinga i24 Dywizja Piechoty (w tym17 pułk piechoty im. „Ziemi Rzeszowskiej” pod dowództwem płk. dypl.Beniamina Kotarby) stoczyła ciężkie walki obronne z niemiecką2 DGór., wycofując się następnie przezDynów podPrzemyśl.

Do 1939 gmina Bircza,powiat dobromilski,województwo lwowskie, w Birczy mieściła sięsiedziba sądu powiatowego wraz z ewidencją katastru podatku gruntowego, podlegał on pod sąd okręgowy wSanoku. W latach 1940–1941 siedziba radzieckiegorejonu birczańskiego w składzieobwodu drohobyckiego, w latach 1941–1944 siedzibaLandgemeinde Bircza wLandkreis Przemysl. Po wojnie do 18 sierpnia 1945 roku Bircza ponownie należała do województwa lwowskiego.

Podczas okupacji hitlerowskiej, w czerwcu 1941 Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1500 Żydów. Podczas likwidacji getta w grudniu 1943 roku część została zamordowana w egzekucjach na Kamiennej Górze, na górze Wierzysko, a pozostałych wywieziono do getta w Przemyślu^[27].

31 lipca 1944 miejscowość została zdobyta przezArmię Czerwoną^[28].

Od sierpnia 1945 stacjonował w Birczy garnizon wojskowy w sile najczęściej wzmocnionego batalionu piechoty, zmieniający się co dwa miesiące. Do 9 grudnia 1945 w Birczy stacjonowały 2 i 3 batalion28 pp oraz batalion zbiorczy z17 DP. Później do końca stycznia stacjonował tu 2 batalion26 pp, następnie do 4 kwietnia 1946 2 batalion30 pp. Następnie przez cały rok, do 4 kwietnia 1947, stacjonowały tutaj na przemian 1 i 2 batalion 28 pp, z wyjątkiem okresu od 20 lipca do 13 września 1946, kiedy garnizon tworzył oddziałKBW^[29].

W latach 1945–1946 miały miejsce 3 ataki UPA na Birczę (I,II iIII) w których zginęło kilkudziesięciu mieszkańców Birczy, żołnierzy LWP i funkcjonariuszy MO, ORMO i UB. O tych tragicznych wydarzeniach przypomina pomnik wzniesiony dla upamiętnienia żołnierzy Wojska Polskiego, Wojska Ochrony Pogranicza, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i funkcjonariuszom Milicji Obywatelskiej, Służby Bezpieczeństwa, Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej poległym w walce z faszystowskimi bandami Ukraińskiej Powstańczej Armii w latach 1944–1947. Na tablicy pamiątkowej napisane też jestŻywi to pamiętają. Żywi dziś czuwają. Na górze pomnika widnieje biały orzeł w złotej koronie (koronę dodano w latach 90. XX wieku)^[30].

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromadyBircza, a od 1973 – gminy Bircza.

Postanowieniem z 31 maja 1976w uznaniu bohaterskiej postawy mieszkańców Birczy w walkach o wyzwolenie ojczyzny i utrwalanie władzy ludowejRada Państwa nadała miejscowości BirczaOrder Krzyża Grunwaldu III klasy^[31]. Uroczystości w Birczy odbyły się 17 lipca 1976^[32].

 Osobny artykuł:Kalendarium historii Birczy.

W centrum znajduje się rynek, przez który na ukos przechodził dawny trakt handlowy zSanoka. Kierował się on następnie na wschód, w stronępałacu (dawniej obronnego zamku). Przed zamkiem trakt rozdwajał się – jeden prowadził w kierunkuPrzemyśla, drugi na południe, w kierunkuKamiennej Górki, a potem na Węgry (trakt węgierski). Od traktu przemyskiego zaraz za zamkiem oddzielała się odnoga doDobromila.

Rynek jest regularny, prostokątny. Z czterech rogów rynku wychodziły cztery ulice. Od powstania miasteczka aż do 1941 istniały też w Birczy trzy etniczne dzielnice:

• polska – wschodnia część rynku, z kościołem w centrum dzielnicy (kościół znajdował się w innym miejscu niż obecnie – na działce z wielkim dębem)
• ruska – zachodnia i południowa część rynku, z cerkwią w centrum dzielnicy (cerkiew „na pagórku”)
• żydowska – północna część rynku (zsynagogą (później dodatkowo z domem modlitwy), domemrabina imykwą).

Zobacz w Wikiźródłach tekst Polska Księga Adresowa z 1929 roku

Artykułami spożywczymi i przemysłowymi handlowano naRynku i w otaczających rynek budynkach. Wyjątkiem był handel żywcem, odbywający się na specjalnym placu poniżej miasteczka, nad rzeką, zwanymTargowicą.Od lokacji miasta w 1464targi miejskie odbywają się w każdą środę, natomiastjarmarki odlokacji miasta do września 1939 odbywały się 2 stycznia, 23 kwietnia, 14 lipca i 14 października.

Zmarłych Polaków i Rusinów chowano dawniej odpowiednio wokół kościoła lub cerkwi. Cmentarz komunalny (obecnie nazywany „Starym Cmentarzem”) utworzono pod koniec XVIII wieku. Brak informacji, kiedy utworzonocmentarz żydowski (najstarsza odczytana inskrypcja z 1808).

Cmentarz komunalny („Nowy”) został utworzony w 1945.

Na cmentarzu w Birczy zostali pochowanipowstańcy styczniowi:Józef Baranowicz, Kazimierz Łodzia Czarniecki, Wilhelm Loffler,Jan Rawski^[33].

• Pałac w Birczy wraz z parkiem
• Kościół św. Stanisława Kostki z 1923
• Plebania z 1926 roku
• Kapliczka św.Jana Nepomucena z początku XIX w.
• Kaplica cmentarna rodzinyKowalskich, prawdopodobnie z 1847
• Cmentarz żydowski (najstarsza odczytanainskrypcja pochodzi z 1808)
• Pozostałościsowieckiej bazy wojskowej z 1940 (późniejszyPOM)
• Ochronka Zakonnic

• 1589 – 49 domów, 245 mieszkańców.
• 1785 – 140 osób wyznania greckokatolickiego, 200 rzymskokatolickiego i 160 mojżeszowego
• 1840 – 272 grekokatolików (brak danych o innych wyznaniach)
• 1859 – 239 grekokatolików (jw.)
• 1879 – 339 grekokatolików (jw.)
• 1890 – 715 rzymskich katolików, 291 grekokatolików, 989 mojżeszowego
• 1921 – 1929 mieszkańców i 247 domów – 1038 żydów, 590 rzymskich katolików, 297 grekokatolików
• 1926 – 421 grekokatolików (brak danych o innych wyznaniach)
• 1929 – 1929 mieszkańców
• 1938 – 372 grekokatolików (jw.)
• 1939 – 770 rzymskich katolików, 370 grekokatolików, 1150 mojżeszowego
• 1944 – 800 Polaków i 260 Ukraińców
• 1997 – 1127 osób
• 2006 – 1075 osób

W Birczy istniała parafia prawosławna, przypuszczalnie do roku 1692, kiedy to cała diecezja przemyska przyłączyła się doUnii. W 1956 planowano utworzyć w Birczy powtórnie parafię prawosławną^[34], jednak z nieznanych przyczyn nie doszło to do skutku.

•  Osobny artykuł:Greckokatolicka parafia w Birczy.
•  Osobny artykuł:Greckokatolicki dekanat birczański.

Współczesny rzymskokatolicki dekanat birczański obejmuje parafie: Bircza,Borownica,Kuźmina,Leszczawa Dolna,Lipa,Olszany,Sufczyna.

Parafia rzymskokatolicka w Birczy pw. św. Stanisława Kostki obsługuje miejscowości: Bircza, Stara Bircza, Nowa Wieś, Korzeniec, Boguszówka, Wola Korzeniecka, Łodzinka Górna, Łodzinka Dolna. Kościół filialny w Rudawce obsługuje miejscowości Rudawka i Kotów.

•  Osobny artykuł:Dekanat Bircza.

Obecność Żydów odnotowano po raz pierwszy w 1570. W połowie XIX wieku rabinem w Birczy byłSzmuel Szapiro, syn cadykaElimelecha z Dynowa. W 1870 birczańskagmina wyznaniowa liczyła 528 Żydów, a w 1900 już 2063. W samej Birczy Żydzi stanowili wówczas 50,7% ogółu mieszkańców a w 1921 – 54% mieszkańców, w tym czasie mieli do dyspozycji trzy domy modlitwy – do chwili obecnej nie zachował się żaden. W okresie międzywojennym działałoStowarzyszenie Rękodzielników Żydowskich „Jad Charuzim”, kasa kredytowaGemilas Chesed oraz Korporacja Kupiecka.

W1881 Namiestnictwo we Lwowie odnotowało na terenie Galicji szereg wystąpień antysemickich, w tym w Birczy^[35].

W 1941 na terenie Birczy utworzone zostałogetto, w którym zgromadzono ludność żydowską z całej okolicy. W lipcu 1942 na pobliskiejKamiennej Górce stracono w egzekucjach ponad 800 mieszkańców birczańskiego getta. Resztę ludności żydowskiej wysłano do obozu zagładyBelzec. Cmentarz żydowski położony jest obok cmentarza komunalnego. Znajduje się na nim 70 nagrobków – na najstarszym zachowała się data 1808.

Świadkowie Jehowy: zbór Bircza (Sala Królestwa)^[36]

• Synagoga w Birczy,Synagoga w Birczy (ul. Wałowa)
• Stara Bircza

W Birczy działaOchotnicza Straż Pożarna, powstała w roku 1884. W 1890 naczelnik Ochotniczej Straży Pożarnej w Przemyślu utworzył z komend OSP wDobromilu,Niżankowicach,Krasiczynie, Birczy iRadymnie Okręgowy Związek Straży Pożarnych w Przemyślu.

• Neuman Kumasberg (1884)
• Stanisław Szuber (1929)
• Andrzej Atamańczuk (obecnie)

W Birczy działa klub sportowyBKS Leśnik Bircza^[37], posiadający własny stadion i halę sportową.

W pobliżu stadionu znajduje się strzelnica sportowa.

W parku przy Zespole Szkół w Birczy umiejscowiona jest sala gimnastyczna.

Na południe od Birczy powstałPark Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego, w przyszłości jest planowane utworzenieTurnickiego Parku Narodowego.

• (Przemyśl – Sanok, 75 kilometrów długości): Przemyśl (ul. Waygarta – Oddział PTTK) – Zielonka –Wapielnica /394/ –Helicha /420/ – Rokszyce – Brylińce –Kopystańka /541 / – Łodzinka – Chomińskie – Bircza – Kamienna Górka – Leszczawa Górna –Bziana /574/ – Roztoka –Poręba /618/ – Zawadka – Rakowa – Słonny Wierch Wschód /668/ – Przysłup /658/ – Słonna /639/ – Słonny Wierch Zachód /668/ –Orli Kamień /518/ – Sanok
• (Bircza – skrzyżowanie ze szlakiem niebieskim, 19 kilometrów długości): Bircza – Łomna – Trójca – Cień/561/ – skrzyżowanie za szlakiem niebieskim przy drodze Jureczkowa – Makowa

• Bircza – Sufczyna – Huta Brzuska – Krzeczkowa – Olszany – Krasiczyn – Przemyśl
• Bircza – Leszczawa Dln. – Łomna – Trójca – Łodzinka – Huta Łodzińska – Krępak – Bircza
• Bircza – Malawa – Lipa – Jawornik Ruski – Żohatyn – Dąbrówka Starzeńska – Dynów
• Bircza – Rudawka – Kotów – Piątkowa – Iskań – Sufczyna
• Przemyśl –Prałkowce – Zalesie – Brylińce – Cisowa – Łodzinka – Bircza

• Jan Baraś-Komski – polski malarz,
• Hiob Borecki – prawosławny metropolita kijowski w latach 1620-1631,
• Zofia Elżbieta Kalinowska – polski naukowiec, farmaceutka, profesor farmakognozji i toksykologii weterynaryjnej, doktor filozofii, doctor honoris causa Akademii Medycznej w Lublinie, poliglotka, społecznik,
• Zygmunt Kusiak – przed II wojną światową kierownik szkoły powszechnej w Birczy, podporucznik rezerwy taborów Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej.

Honorowi obywatele miasta Bircza

• Aleksander Janicki von Rola
• Henryk Janiszewski (1891, c.k. sędzia powiatowy w Birczy)^[38]
• Stanisław von Kowalski (1893, generał, właściciel Birczy)^[39]
• Włodzimierz Gudzio (1893, wieloletni dyrektor szkoły w Birczy)^[39]
• Mieczysław Paszkudzki (około 1897)^[40]

• TSR Bircza „Kamienna Górka”

• Bircza, [w:]Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 230 .
• Bircza, [w:]Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 156 .
• Bircza - portal o Pogórzu Przemyskim i Górach Sanocko Turczańskich
• Dekanat birczański
• Bircza Online – Portal genealogiczny(ang.)
• Historia Żydów w Birczy na portaluWirtualny Sztetl

• Bircza
• Miasta w województwie podkarpackim
• Miasta w Polsce lokowane w XV wieku
• Miejscowości odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu
• Pogórze Przemyskie
• Województwo lwowskie
• Prywatne miasta szlacheckie I Rzeczypospolitej (województwo ruskie)
• Wsie prawa wołoskiego I Rzeczypospolitej (województwo ruskie)

• Uniwersalny szablon cytowania – brak strony
• Artykuły z brakującymi przypisami od 2024-10