Bielsko-Biała pełni funkcję centrum administracyjnego, gospodarczego, akademickiego i kulturalnego dla obszaru śląsko-małopolskiego pogranicza nazywanego czasem potoczniePodbeskidziem[a]. Stanowi ważny ośrodek przemysłowy (ze szczególnym uwzględnieniembranży motoryzacyjnej, a w przeszłościwłókiennictwa) i handlowo-usługowy, a także węzeł drogowy i kolejowy. Jest znaczącym celem turystycznym z uwagi na liczne zabytki architektury (czego ilustracją ma być sloganMały Wiedeń[4][5][6]) oraz bezpośrednią bliskość gór (w granicach miasta leży czternaście szczytów górskich).
Według danychGUS z 30 czerwca 2024, miasto było zamieszkiwane przez 165 127 osób (21 miejsce w Polsce)[3]. Powierzchnia miasta wynosi 124,45 km² (21. miejsce w Polsce)[2] i dzieli się ono formalnie na 30 osiedli (jednostek pomocniczych gminy).
Zapisywana zdywizem nazwaBielsko-Biała powstała przez zestawienie nazwBielska iBiałej, które w 1951 utworzyły jeden organizm miejski. Odmienia się oba człony: D.Bielska-Białej, C.Bielsku-Białej, B.Bielsko-Białą, N.Bielskiem-Białą, M.wBielsku-Białej.
Czasopismo „Wieniec-Pszczółka” z 1909 z polską nazwąBielsko-BiałaMapa dwumiasta z 1891 zatytułowanaBielitz-Biala
Złączona nazwa była już w XIX wieku używana w języku niemieckim:Bielitz-Biala na określenie zespołu dwóch miast orazBielitz-Bialaer Sprachinsel na określenieniemieckiej wyspy językowo-kulturowej. Występowała powszechnie w niemieckiej literaturze naukowej, kartografii i przewodnikach turystycznych. Najczęściej była używana przez towarzystwa skupiające członków z obydwu miast. Także w polskiej wersji językowejBielsko-Biała była używana w XIX i na początku XX wieku, choć znacznie rzadziej niż niemiecka wersja. Najbardziej znanym tego przykładem była winieta polskiej gazety„Wieniec-Pszczółka“[7] redagowanej przezks. Stanisława Stojałowskiego oraz liczne artykuły w Dzienniku Krakowskim czyKurierze Lwowskim[8][9][10]. Pojawiała się też w reklamach wiedeńskich firm w polskojęzycznych czasopismach, np. wymieniając filie wBielsku-Białej[11].
Bielitz / Bylitz wTopographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae (1650)
NazwęBelsko wymienia niedawno odkryty odpis dokumentu księciaMieszka I cieszyńskiego, którego zaginiony oryginał datowany jest na lata od 1290 do 1305 lub 1310 roku[12]. W XIV wieku częściej pojawiają się jednak formy odpowiadającej niemieckiej nazwieBielitz: zuBilitz (1312),Belicz (1420). Ma ona niemniej rodowód słowiański i wywodzi się odgleb bielicowych. Została przyjęta i przekształcona przez osadników niemieckich, podczas gdy ludność słowiańska wtórnie urobiła nazwęBielsko/Bilsko, która pojawia się powszechnie w źródłach od XV wieku: wBilsku (1420), naBielsku (1465), miastaByelska (1525), in oppidoBilsko (1652)[13]. Niektórzy wiążą nazwę miasta z bieleniem płótna[14], co jest jednak wątpliwe ze względu na to, że w XIII wieku Bielsko nie było jeszcze ośrodkiem tkackim ani sukienniczym. Istnieją też teorie wywodzące tę nazwę od rzekiBiałej. Miałaby ona oddawać barwę wody – białą, czyli jasną, czystą[15]. W rzeczywistości jednak rzeka zaczęła tak być nazywana dopiero w początkach ery nowożytnej, wcześniej była toBystra[13]. Już z nazwy rzeki ponowiona została pod koniec XVI wieku nazwa osady, która dała początek miastuBiałej. Szwajcarski kartograf i geografMateusz Merian w swoim dzieleTopographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae wydanym w roku 1650 podaje dwie formy nazwy miejscowości:Bielitz iBylitz oraz nazwę rzekiBila[16].
Symbole Bielska-Białej:herb,flagę,logo ihejnał oraz ich wygląd oficjalnie ustanowiono czterema uchwałami rady miejskiej z 7 grudnia 2004 roku.
Herb – składa się z dwóch gotyckich tarcz. Prawa (z punktu widzenia patrzącego na herb: lewa) to herb dawnegoBielska, natomiast lewa (z punktu widzenia patrzącego na herb: prawa) to herb dawnejBiałej. Tarcza prawa jest dwudzielna w słup. W polu pierwszym błękitnym (niebieskim) pół złotego (żółtego) orła, bez korony, z głową zwróconą w prawo (połowa godłaksiążąt cieszyńskich), natomiast w polu drugim czerwonym trzy białe (srebrne)lilie ułożone w słup (zmodyfikowana połowa herbubiskupów wrocławskich). Na tarczy lewej w polu zielonym dwie czerwone pięciopłatkowe róże ułożone w pas (symbol męczeństwa i krwiChrystusa lub zapowiedź pomyślności i szczęścia „młodych” mieszczan).
Flaga – stanowi prostokątny płat tkaniny o stosunku wysokości do długości jak 5:8. Istnieją dwie wersje flagi: flaga miejska i flaga honorowa. Barwy obu są żółto-biało-czerwone, przy czym flaga miejska składa się z trzech poziomych pasów równej szerokości, a na fladze honorowej, na szerszym środkowym pasie (w kolorze białym) umieszczony jest herb miasta.
Logo – zostało stworzone w 1996 przez Wiesława Grzegorczyka – laureata konkursu rozpisanego przez władze miejskie[20]. Tworzą je dwie wypełnione zielenią, obrócone ku sobie brzuszkami litery B, symbolizujące przedzielone rzekąBielsko iBiałą, z umieszczoną nad nimi czerwoną kropką. Całość przypomina górski krajobraz, nad którym świeci słońce[21].
Hejnał – został skomponowany z okazji obchodów 700-lecia miasta przez Piotra Stachurę, ucznia bielskiej szkoły muzycznej. Po raz pierwszy został wykonany 1 maja 1964. Na stronie Urzędu Miejskiego czytamy:„Hejnał jest ściśle związany ze specyfiką regionu, oddaje cały urok Beskidów. Rytm maszyn włókienniczych i szum lasu łączy się w pieśń optymistyczną, pieśń zwycięską”[22]. Hejnał jest odtwarzany codziennie w południe zwieży ratuszowej.
Ukształtowanie powierzchni Bielska-Białej jest dość zróżnicowane. W granicach administracyjnych miasta znajdują się tereny wyżynne (Pogórze Śląskie), jak i górskie (Beskid Śląski,Beskid Mały). Centralnie położonyplac Bolesława Chrobrego znajduje się na wysokości 313 m n.p.m. Najniższym punktem są Stawy Komorowickie leżące na wysokości 262 m n.p.m., natomiast najwyższym szczyt liczącego 1117 m n.p.m.Klimczoka w Beskidzie Śląskim.
Pogórze Śląskie zbudowane jest z mało odpornych nadenudację seriifliszowych z wkładkamiwapieni icieszynitów. Złożona struktura podłoża geologicznego ścięta jest przez równinę denudacyjną obniżającą się od 400–450 m n.p.m. u podnóża proguBeskidu Małego iBeskidu Śląskiego do 280–300 m n.p.m. na granicyKotliny Oświęcimskiej. Powierzchnię pogórza pokrywajągliny, na których rozwinęły się zespoły gleb o średniej produkcyjności[24]. Dominujągleby brunatnoziemne. Na ograniczonych powierzchniach występujągleby płowe. Do niewielkich powierzchni ogranicza się zasięggleb bielicowych, rozwiniętych na bezwęglanowych i bardzo przepuszczalnychzwietrzelinach.Gleby deluwialne, związane z łagodnie nachylonymi podnóżami stoków, występują w wielu obszarach, których łączna powierzchnia jest niewielka. Podobną cechą odznaczają sięgleby aluwialne w dnach dolin[26].
Wyżynna część Bielska-Białej składa się z kilkudziesięciu wzgórz, porozdzielanych dolinami rzek i potoków, z których centralną jest dolinaBiałej. Najwyższymi bielskimi wzgórzami są Drugi Kopiec Lipnicki (448 m n.p.m.), Hałcnowska Góra (404 m n.p.m.), Pierwszy Kopiec Lipnicki (393 m n.p.m.), Cieńciałowa Kępa (390 m n.p.m.), Malowany Dworek (390 m n.p.m.) iTrzy Lipki (386 m n.p.m.)[27].
Beskid Śląski zbudowany jest z masywnychpiaskowcówgodulskich i istebniańskich. W części południowej góry zbudowane są z fliszu magurskiego. Występują tu złoża mineralne: piaskowce,wapienie ikruszywa naturalne. Duże znaczenie mają piaskowce godulskie, które występują tu w dwóch rodzajach: godulskie środkowe oraz godulskie dolne. Znajdują się tu również źródła wód mineralnych.Beskid Mały zbudowany jest zpłaszczowin:podśląskiej iśląskiej. Składa się w 95% z piaskowców godulskich. Geologicznie jest jednorodny z Beskidem Śląskim[27].
Na południowo-zachodnich stokachStołowa znajduje się Jaskinia w Stołowie, której korytarze liczą 21 m. W 2003 na stokach Stołowa odkryto również wejście doJaskini Głębokiej w Stołowie. Z długością 554 m i głębokością 25 m jest jedną z największych jaskiń polskichKarpatfliszowych. Kilka mniejszych jaskiń znajduje się także w rejonieKlimczoka.
Drugą ważną rzeką jestWapienica, prawy dopływIłownicy o łącznej długości 20,6 km, z tego 9 km w granicach miasta. Powstaje z połączenia potoków Barbara, Rudawka iŻydowski Potok na tereniedzielnicy o tej samej nazwie. Prowadzi wodyI klasy czystości i stanowi jedno z ujęć wody dla bielskich wodociągów. W 1932 w górnym biegu Wapienicy, przy połączeniu Barbary i Rudawki, zbudowanozaporę wodną im. Ignacego Mościckiego, a w wyniku spiętrzenia wód powstało sztuczne jezioro Wielka Łąka, które służy jako ujęcie wody pitnej dla celów komunalnych.
Inne rzeki i strumienie w Bielsku-Białej to m.in.:
Słonica i jej dopływ Suchy Potok, przepływające przezHałcnów
Mraźnica, Zimny Potok i Pasternik wStraconce – dopływy Straconki
Wiele, głównie w górskiej części miasta, jest także niewielkich, bezimiennych cieków wodnych.
Największym skupiskiem stawów w Bielsku-Białej są Stawy Komorowickie położone w północnej częściKomorowic, nad rzekąBiałą. Sąsiadują ze Stawami Bestwińskimi, położonymi wgminie Bestwina. Mniejszymi skupiskami stawów są Stawy Barkowskie i Stawy Nyczowe nad Kromparkiem, Stawy Hałcnowskie nad Słonnicą oraz grupa stawów nad Rudawką w zachodniejWapienicy.
Klimat Bielska-Białej cechuje się dużym zróżnicowaniem, ponieważ obszar miasta znajduje się w obrębie dwóch dzielnic klimatycznych –podkarpackiej (pogórza) ikarpackiej (gór). Klimat wykazuje wyraźną zależność od czynnikówcyrkulacyjnych. Wyraża się to m.in. dużą nieregularnością stanów pogody i znacznymi wahaniami temperatur w ciągu roku. Największy wpływ na kształtowanie się pogody w mieście wywierają masy powietrza znadAtlantyku. Najczęściej występująwiatry zachodnie oraz południowo-zachodnie. W zimie częściej występują wiatry południowo-zachodnie i południowe, natomiast latem zachodnie i północno-zachodnie. Spory odsetek wiatrów południowych stanowiąwiatry halne, obserwowane najczęściej zimą. Największezachmurzenie na terenie Bielska-Białej występuje w miesiącach od listopada do stycznia. Najmniejszym średnim zachmurzeniem oraz najczęstszym występowaniem dni słonecznych cechuje się koniec lata i początek jesieni[29].
Temperatura powietrza uwarunkowana jest przede wszystkim dopływem określonych mas powietrza, natomiast jej zróżnicowanie przestrzenne jest związane z rzeźbą terenu. Temperatura na obszarze miasta obniża się wraz ze wzrostem wysokości, stopniowo ku południu (średnio o 0,5 °C na 100 m). Wartość średniej temperatury powietrza zmienia się w granicach od 4 (w partiach grzbietowych Beskidów) do ok. 8 °C (w centrum)[30]. Okres bezprzymrozkowy trwa na pogórzu średnio 175 dni, w górach o ponad miesiąc krócej[29].Mgły występują średnio przez 52 dni w roku[30]
Największą ilość opadówdeszczu przynoszą wiatry zachodnie, północno-zachodnie i północne, najmniejszą – południowe. Najwyższe miesięczne sumy opadów notuje się w czerwcu, najniższe w styczniu i lutym. Opady śniegu występują od listopada do kwietnia, przy czym największą liczbę dni z opadem śniegu notuje się w styczniu Pokrywaśnieżna jest bardzo zróżnicowana, ponieważ w granicach administracyjnych miasta znajdują się tereny górskie. Roczna liczba dni z pokrywą śnieżną waha się w granicach od około 70 dni w dzielnicach północnych do ponad 200 w szczytowych partiach Beskidów. Maksymalną grubość pokrywy śnieżnej zanotowano w Bielsku-Białej w latach 60. i wynosiła ona 55 cm[29].
Podział Bielska-Białej na osiedla – jednostki pomocnicze gminy
Bielsko-Biała oficjalnie podzielone jest na 30osiedli, które stanowiąjednostki pomocnicze gminy. Osiedla te działają na podstawie statutów przyjętych w drodze uchwały LXVII/1093/2002 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z dnia 8 października 2002[32].
Aleksandrowice
Biała Krakowska
Biała Śródmieście
Biała Północ
Biała Wschód
Bielsko Południe
Dolne Przedmieście
Górne Przedmieście
Hałcnów
Kamienica
Komorowice Krakowskie
Komorowice Śląskie
Leszczyny
Lipnik
Mikuszowice Krakowskie
Mikuszowice Śląskie
Osiedle Beskidzkie
Osiedle Grunwaldzkie
Osiedle Karpackie
Osiedle Kopernika
Osiedle Mieszka I
Osiedle Piastowskie
Osiedle Polskich Skrzydeł
Osiedle Słoneczne
Osiedle Wojska Polskiego
Stare Bielsko
Straconka
Śródmieście Bielsko
Wapienica
Złote Łany
Podział Bielska-Białej na obręby ewidencyjne
Równolegle funkcjonuje podział naobręby ewidencyjne, których granice odzwierciedlają dawne granice miejscowości stopniowo przyłączanych do Bielska-Białej w XX wieku, a także granice historycznych dzielnic (przedmieść) Bielska. Są to[33]:
Ponadto niektóre peryferyjne obszary wchodzą w skład obrębówBystra Śląska,Jaworze,Mazańcowice,Międzyrzecze Górne iPisarzowice, co jest pokłosiem wcielenia do Bielska-Białej również fragmentów tychże wsi. W niektórych przypadkach (np. Mikuszowice Krakowskie, Stare Bielsko, Straconka) granice obrębów i osiedli samorządowych są do siebie zbliżone, w wielu innych (np. Aleksandrowice, Dolne Przedmieście, Lipnik, Mikuszowice Śląskie) obręby i osiedla o tych samych nazwach nie korespondują ze sobą terytorialnie.
Potoczne, zwyczajowe rozumienie „dzielnic” w Bielsku-Białej i przynależności do nich poszczególnych obszarów czerpie luźno z obu rodzajów podziału.
Według raportu Obserwatorium Polityki Miejskiej Instytutu Rozwoju Miast i Regionów z 2020 Bielsko-Biała było miastem o piątym najwyższym udziale zieleni wśród polskich miast powyżej stu tysięcy mieszkańców. Wynosił on 62,9%[34]. Na tak wysoki odsetek ma wpływ fakt, że w skład miasta wchodzą rozległe zalesione tereny górskie. Według studium uwarunkowań i kierunków rozwoju przestrzennego z 2012 do „strefy środowiska przyrodniczego” zaliczało się 42,12% terytorium miasta, z tego lasy stanowiły 24,47%, zieleń w dolinach rzek i potoków 6,58%, zieleń użytkowa (parki, skwery, ogrody itp.) 2,59%, cmentarze 0,65%, wody powierzchniowe i śródlądowe 1,32%, a do pozostałych terenów zielonych wliczono 6,55% powierzchni[25].
W obrębie historycznego centrum znajdują się trzy główne parki miejskie założone pod koniec XIX wieku:
Występują na nich liczne drzewa o wymiarach pomnikowych, oplecione dodatkowo przezbluszcz. Nagrobki, mury i alejki obrośnięte są wieloma gatunkami roślin, a z rzadka odwiedzane nekropolie stanowią oazę dla licznych ptaków. Pojawiają się również ślady bytowania drobnych ssaków[35].
Cennym elementem zieleni miejskiej są założenia parkowe i ogrodowe zlokalizowane w sąsiedztwie dawnych pałaców i willi fabrykanckich. Rosną w nich ciekawe okazy drzew, nierzadko egzotyczne[35]. Przykładem może być ogród przywilli Theodora Sixta,dworze lipnickim czypałacyku Eduarda Zipsera.
Cygański Las (data założenia 1997, powierzchnia 593 ha)
Sarni Stok (data założenia 2002, powierzchnia 0,11 km²)
Gościnna Dolina (data założenia 2006, powierzchnia pierwotnie 39 ha, po czym zniesiono i powtórnie powołano w 2012 o powierzchni 30,61 ha)[37]
Dolina Wapienicy jest też pierwszym w Polsce miejscem, gdzie wprowadzono w życie ideę parku ekologicznego, czyli połączeniaochrony przyrody zedukacją ekologiczną opartą na jej bezpośrednim doświadczaniu i zaangażowaniu społecznym na jej rzecz[35].
Bielsko-Biała należy do miast o stosunkowo dużymzanieczyszczeniu środowiska. Według raportuŚwiatowej Organizacji Zdrowia w 2016 zostało sklasyfikowane jako dwudzieste siódme najbardziej zanieczyszczone miastoUnii Europejskiej[40]. Z kolei w raporcie organizacji IQAir z 2020 znalazło się na miejscu trzydziestym ósmym w Europie i piątym w Polsce[41]. Liczba dni, gdy przekroczone było dopuszczalne dobowe stężeniepyłu zawieszonego PM10, wynosiła w latach 2018–2022 kolejno: 52, 30, 33, 41, 24[30].
Największy wpływ na zanieczyszczenie powietrza ma wpływ eksploatacja przestarzałych źródeł na paliwa stałe w gospodarstwach domowych, emisja pyłów i gazów z zakładów przemysłowych oraz ruch komunikacyjny. Utrzymanie na obszarze śródmieścia tradycyjnych rozwiązań z indywidualnymi kotłowniami węglowymi, koksowymi i gazowymi powoduje pogarszanie się stanu środowiska w tej części miasta i może być przyczyną przekraczania dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń powietrza, co grozi konsekwencjami w postaci negatywnego oddziaływania na ludzi i budowle, w szczególności na zabytki. Źródłami zanieczyszczenia powietrza w Bielsku-Białej są również komunikacja samochodowa oraz energetyka, szczególnie niska emisja z lokalnych systemów grzewczych. Zanieczyszczenia wynikające z ruchu motoryzacyjnego koncentrują się w rejonach zwartej, wysokiej zabudowy miejskiej (w tzw. kanionach ulicznych). Organizacja ruchu pojazdów samochodowych na terenie Bielska-Białej jest niekorzystna i sprzyja powstawaniu zjawiskasmogu fotochemicznego. Nie bez znaczenia jest także emisja pochodzenia energetycznego z obszarów sąsiednich (GOP,ROW,Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie) oraz z procesów technologicznych realizowanych w zakładach przemysłowych[23].
Wody przepływających przez miasto rzek są silnie lub ponadnormatywnie zanieczyszczone szkodliwymi substancjami. Stan wódBiałej,Wapienicy iKromparku został w 2020 sklasyfikowany jako zły[42].
Sytuacja ekologiczna w mieście ulega w ostatnich latach stopniowej poprawie. Wpływ na to mają działania władz miejskich takie jak realizowany od 2015 „Plan Gospodarki Niskoemisyjnej”[43]. W 2020 wymienionych zostało z wykorzystaniem miejskich dotacji 454 pieców węglowych w budynkach mieszkalnych[42]. Już w 1997 powstało w Bielsku-Białej pierwsze w Polsce samorządowe Biuro Zarządzania Energią[44], obecnie funkcjonujące jako Wydział Ochrony Środowiska i Energii urzędu miejskiego[45]. W ramach systemu państwowego monitoringu jakości powietrza miasto tworzy strefę oznaczoną kodem PL2403. W 2020 działało na jej terenie trzydzieści sześć urządzeń pomiarowych[42].
Granice bielsko-bialskiej wyspy językowej pod koniec XIX wieku i wcześniejsze wzmianki powiązanych z nią miejscowości
Archeolodzy datują zaludnienie wzgórza staromiejskiego na XIII wiek[46], natomiast pierwsza pisemna wzmianka oBielsku jako o mieście pochodzi z dnia 3 czerwca 1312. Pojawia się w dokumencie wydanym przezksięcia cieszyńskiegoMieszka dotyczącym podarowania „wiernym mieszczanom bielskim” „niewyrąbanego lasu przy Mikuszowicach”, którego pozostałością jest zespół leśno-parkowyCygański Las[47][48]. Nieco wcześniej jako ważną osadęBelsko wymienia niedawno odkryty XVII-wieczny odpis dokumentu roku tego samego księcia sprzed 1312. Nazwy nie poprzedzają zazwyczaj stosowane w ówczesnych dokumentach określeniaoppidum(w stosunku do miast na prawie polskim) lubcivitates (na prawie niemieckim), co może świadczyć o tym, żeBelsko nie posiadało jeszcze praw miejskich[12]. Sporządzony około 1305Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis nie wymienia jeszcze takiego miasta w księstwie cieszyńskim, choć wymienia np. właśnie zakładane na prawie niemieckim miasto (civitates)Frysztat i 70 nowo powstałych wsi, co poświadcza prowadzoną wówczas wielką akcję osadniczą w ramachkolonizacji na prawie niemieckim w księstwie cieszyńskim, głównie w oparciu o rodzimą ludność słowiańską[49]. Wyraźnie odróżniało się na tym tle osadnictwo wokół Bielska, gdzie powstała tzw.bielsko-bialska wyspa językowa (Bielitz-Bialaer Sprachinsel), która okazała się być największą i najbardziej zwartą strefą osadnictwa niemieckiego. Pomogło to przetrwać kulturze niemieckiej nieprzerwanie do 1945 roku, a jeszcze na początku XX wieku częściąSprachinsel było oprócz Bielska i Białej dziesięć okolicznych wsi (większość obecnych dzielnic, a takżeMiędzyrzecze Górne iBystra Śląska)[50]. W średniowieczu wyspa ta mogła rozciągać się przynajmniej pozaKęty, jednak z czasem okolice tego miasta – pozaWilamowicami – uległy polonizacji[51]. Pamiątką starszego osadnictwa jestgrodzisko z przełomu XII i XIII wieku w dzielnicyStare Bielsko[52].
W chwili założenia miastaksięstwo cieszyńskie znajdowało się od kilku lat w orbicie zainteresowania króla czeskiegoWacława II, który z sukcesem nawiązał sojusz z Mieszkiem cieszyńskim w 1292, co ułatwiło mu zdobycie krakowskiego tronu w 1300. Zwieńczeniem powstałych w ten sposób relacji Mieszka I i jego syna, księciaKazimierza, zKrólestwem Czech byłhołd lenny tego ostatniego złożony w 1327 królowiJanowi Luksemburskiemu. Śląsk Cieszyński wraz z Bielskiem stał się na następne 600 lat częścią ziem Korony Czeskiej[53]. Zarazem około 1315 doszło do podziału księstwa na część cieszyńską ioświęcimską, granicę między którymi wyznaczałarzeka Biała[54]. Księstwo oświęcimskie zostało w 1457 sprzedane polskiemu królowiKazimierzowi IV Jagiellończykowi i w ten sposób rzeka płynąca przez miasto stała się granicą dwóch monarchii[55]. Położone po wschodniej stronie rzeki miejscowości stały się częściąniegrodowego starostwa lipnickiego, wydzierżawianego prywatnym właścicielom jako tzw. tenuta[56]. Od 1564 leżały w granicachpowiatu śląskiegowojewództwa krakowskiego[57].
W epoce wczesnonowożytnej dzieje Bielska zaczęły być związane były z wyrobem tekstyliów. W 1548 książę cieszyńskiWacław III Adam zatwierdził statut miejscowemucechowisukienników, nadając mu szereg przywilejów. Między innymi od tego czasu bielskie wyroby wyróżniały się znakiem „B.S.” (bielskie sukno). Z czasem cech uzyskiwał kolejne przywileje, rozwijając się szczególnie prężnie od połowy XVII wieku. W 1728 prawie dwie trzecie wszystkich bielskich warsztatów rzemieślniczych to były warsztaty sukiennicze (271 spośród 429)[58]. Do innych znaczących gałęzi gospodarki należały browarnictwo i handel rozkwitający dzięki przygranicznemu położeniu[59].
Bielsko na drzeworycie z 1801 –Bielski Syjon oznaczony nr 9 i 10
Bielsko było pierwszym miastem na terenie księstwa cieszyńskiego, w którym rozpowszechniły się naukiMarcina Lutra – już na przełomie lat 30. i 40. XVI wieku, jeszcze zanim książęWacław III Adam przyjąłluteranizm w 1545[60]. Również później w Bielsku znajdowała się najsilniejsza gmina protestancka na całym Śląsku Cieszyńskim, która w 1587 uzyskała przywilej gwarantujący, że w mieście będą odbywać się wyłącznie luterańskie nabożeństwa[61]. Na bielskim zamku działałJerzy Trzanowski[62]. Protestancki charakter Bielsko zachowało również powojnie trzydziestoletniej. Rozpoczęta w drugiej połowie XVII wieku akcja rekatolizacyjna nie odnosiła zbyt dużych sukcesów[63]. Przez cały okreskontrreformacji odbywały się nabożeństwa luterańskie – początkowo wkościele św. Trójcy za przyzwoleniem władzy zwierzchniej, później w domach czy w okolicznych beskidzkich lasach (tzw.leśne kościoły)[64][65] – a zaraz po wydaniuPatentu tolerancyjnego przez cesarzaJózefa II w 1781 na północ od historycznego centrum powstała dzielnica ewangelicka zkościołem Zbawiciela, obecną siedzibą biskupa i szkołami, określana jakoBielski Syjon[66]. Do dzisiaj pozostaje ona centrum kultury protestanckiej o ponadregionalnym znaczeniu. W 1900 na Bielskim Syjonie odsłoniętopomnik Marcina Lutra – jeden z zaledwie dwóch w całychAustro-Węgrzech (drugi powstał w czeskimAszu), a obecnie jedyny w granicach Polski[67].
DziejeBiałej sięgają drugiej połowy XVI wieku, pierwsza wzmianka pochodzi z 1564. Powstała ona jako mała osada rzemieślnicza z 13 domami na gruntach należących do wsiLipnik[56]. Usamodzielniła się w 1613[74]. Pierwszymi osadnikami byli najprawdopodobniej mieszkańcy bielskich przedmieść, którzy przenieśli się na drugą stronę rzeki pod wpływem konfliktów z uprzywilejowanymi „wielkomieszczanami” zmiasta lokacyjnego[75]. W XVII wieku Biała rozwinęła się na skutek napływu uchodźców z sąsiedniego Śląska uciekających przedkontrreformacją i poborami wojskowymi w czasiewojny trzydziestoletniej[76]. 9 stycznia 1723 uzyskała prawa miejskie[77].
Podobny charakter etniczny (przewaga ludności niemieckojęzycznej), religijny (luteranizm) i gospodarczy (handel i rzemiosło, w tym sukiennictwo) od początku sprzyjały bliskim związkom między Bielskiem i Białą niezależnie od odmiennej przynależności państwowej. Ponadto Biała powstała bezpośrednio na drugim brzegu niewielkiej rzeki, więc oba miasta stanowiły jedną całość urbanistyczną. W 1772 (I rozbiór Polski) Biała została włączona w składmonarchii habsburskiej. Rzeka stała się odtąd granicą między dwomakrajami koronnymi Austrii:Galicją orazŚląskiem Austriackim, do którego należały ziemia cieszyńska,opawska,karniowska i pozostałe fragmenty Śląska pozostawione Habsburgom poI wojnie śląskiej (1740–1742)[78][79]. Układ urbanistyczny Białej został znacznie przekształcony w ostatnich dwóch dekadach XVIII wieku w związku z budowątraktu środkowogalicyjskiego, którego częścią była obecnaulica 11 Listopada[80].
Bielsko i Biała na austriackiej mapie topograficznej z połowy XIX wiekuFabryki nad rzeką Białą na pocztówce około 1915Teatr miejski, gmach poczty i zamek Sułkowskich z tzw.Wysokim Trotuarem na pocztówce z około 1915
Rok 1806, kiedy w ośmiu bielsko-bialskich manufakturach uruchomiono przędzarki maszynowe, uważany jest za początek rozwoju przemysłu w dwumieście[81]. W ciągu XIX wieku region bielsko-bialski stał się jednym z trzech centrówprzemysłu włókienniczego wAustro-Węgrzech, obokBrna iLiberca[82]. Drugą najważniejszą gałęzią byłprzemysł maszynowy. Hale fabryczne i kominy stały się nieodłącznym elementem krajobrazu Bielska i Białej. Zabudowa przemysłowa skupiła się w pobliżurzeki Białej, przyczyniając się do rozwojuDolnego iŻywieckiego Przedmieścia. Przemiany architektoniczne przyśpieszyły dwa wielkie pożary, do których doszło w 1808 i 1836[83].
Gwałtowny rozwój przemysłu nie szedł w parze z boomem demograficznym, a to za sprawą miejscowych elit sprzeciwiających się napływowi żywiołu robotniczego i nieniemieckiego. Według spisu powszechnego z 1900 Bielsko liczyło 16 597 mieszkańców[88], a Biała – 8257[89]. Większość pracujących w bielsko-bialskim przemyśle dojeżdżała czy dochodziła z okolicznych albo i odleglejszych wsi, spośród których te leżące w bezpośrednim sąsiedztwie obu miast (jakLipnik czyKamienica) z czasem same nabierały miejskiego charakteru[90][91]. Osiedla robotnicze typowe dlaOstrawy czyGórnośląskiego Okręgu Przemysłowego praktycznie nie powstawały, do wyjątków należy osiedle w rejonie dzisiejszej ulicy Michałowicza naŻywieckim Przedmieściu budowane etapami w latach 1892–1911[92]. Nie odniosły sukcesu składane kilkukrotnie (po raz ostatni w 1917) petycje o przyłączenie Białej wraz z okolicą – jako niemieckiej enklawy w zdominowanej przez Polaków Galicji – do Śląska Austriackiego[93].
W obliczu rozpadu monarchii austro-węgierskiej władze zarówno Bielska, jak i Białej, zadeklarowały wolę przyłaczenia obu miast do tworzącej się w tym czasieRepubliki Niemieckiej Austrii[94]. Do tego jednak nigdy nie doszło. Biała wraz z całą dawną Galicją stała się już od połowy listopada 1918 częściąII Rzeczypospolitej[95]. Magistrat Bielska uznał zwierzchność władz polskich w dniu 7 grudnia 1918[96]. Przynależność lewobrzeżnej części dwumiasta nie była jednak jeszcze przesądzona, ponieważ obszar Śląska Cieszyńskiego stał się przedmiotemkonfliktu polsko-czechosłowackiego. Wielu mieszkańców Bielska opowiadało się zaCzechosłowacją, ponieważ widzieli w niej z jednej strony jakiegoś rodzaju kontynuację realiów austro-węgierskich, z drugiej zamożniejszy kraj z wyraźnie większym odsetkiem narodowości niemieckiej[97]. Ostatecznie dopiero na mocy decyzjiRady Ambasadorów z 28 lipca 1920 Bielsko wraz z całą wschodnią częścią Śląska Cieszyńskiego włączone zostało do Polski i weszło w składautonomicznego województwa śląskiego. Biała natomiast pozostawała w granicachwojewództwa krakowskiego[98].
W okresie międzywojennym zrealizowano wiele nowych inwestycji, jak wprowadzeniekomunikacji autobusowej w 1927[99] czy otwarcielotniska Aleksandrowice w 1935[100], a także powstały liczne obiekty architektoniczne w duchu wczesnego modernizmu, m.in. nowa dzielnica mieszkalnaAleje Sułkowskiego wybudowana na miejscu dawnych ogrodów zamkowych (od 1934)[100] oraz gmachGimnazjum Polskiego (1925–1927)[101]. Życie polityczne w dużej mierze kształtowane było przez tarcia narodowościowe. Napływ polskich urzędników i nauczycieli zwiększył odsetek ludności polskiej, niemniej w szczególności Bielsko zachowało swój przeważająco niemiecki charakter[102]. W latach 30. stało się ono głównym ośrodkiemnazizmu w ówczesnej Polsce. Miała tu swoją siedzibę prohitlerowskaPartia Młodoniemiecka w Polsce (Jungdeutsche Partei in Polen), a jej liderRudolf Wiesner był wieloletnim bielskim radnym i pełnił przez jedną kadencję funkcję wiceburmistrza[103][104]. W 1925 przyłączono do Białej (przemianowanej na „Białą Krakowską”) kilkukrotnie od niej większą miejscowośćLipnik[105], z kolei w 1938 granice Bielska poszerzyły się oAleksandrowice[100].
Wkroczenie wojsk niemieckich do Bielska, 3 września 1939
W czasie agresji III Rzeszy na Polskę, w nocy z 2/3 września 1939 roku w Bielsku-Białej doszło do walk z niemieckimi dywersantami, którzy atakowali wycofujące się wojska polskie[106]. W czasie okupacji niemieckiej oba miasta zostały po raz pierwszy w historii oficjalnie połączone przez administrację niemiecką. Biała stała się dzielnicą Bielitz-Ost (Bielsko-Wschód) przy jednoczesnym wyłączeniu ponownie części Lipnika. Tak powiększone miasto liczyło w pierwszym roku wojny 54 tysiące mieszkańców i było stolicąpowiatu Bielitz w obrębieprowincji Górny Śląsk[107]. Okres nazistowski wiąże się z prześladowaniami politycznymi i zagładąspołeczności żydowskiej (stanowiącej według policyjnego spisu ludności z grudnia 1939 8,4% mieszkańców Bielska i 15% mieszkańców Białej[108]), natomiast bezpośrednie działania wojenne dotknęły dwumiasto w niewielkim stopniu.
Ludność niemiecka podlegała po wojnieprzymusowemu wysiedleniu, jakkolwiek część autochtonów mogła pozostać po przejściu tzw. weryfikacji narodowościowej[110]. Miejsce Niemców zajęli częściowo Polacy przesiedleni z byłychKresów Wschodnich, a częściowo przybysze z przeludnionejMałopolski i Polski centralnej[111]. Początkowo przywrócono przedwojenne granice wraz z podziałem Bielska i Białej międzywojewództwo śląskie (katowickie) ikrakowskie, ale już z dniem 1 stycznia 1951 doszło do ponownego – tym razem trwałego – połączenia obu miast w jedną całość o nazwie „Bielsko-Biała”[1]. Nowy organizm miejski liczył około 60 tysięcy mieszkańców[e] i został włączony w składwojewództwa katowickiego[112][113].
Epoka PRL charakteryzowała się przede wszystkim dalszym rozwojem przemysłu. W 1948 założono fabrykę silników samochodowych WSM, na bazie której w 1971 powstałaFabryka Samochodów Małolitrażowych. Produkowano w niej na włoskiej licencjiPolskiego Fiata 126p, popularnie zwanegoMaluchem, który stał się jednym z nowoczesnych symboli Bielska-Białej[114]. Ogromny kompleks przemysłowy wybudowany w północnej części miasta przyczynił się do gwałtownego wzrostu liczby mieszkańców o 58 tysięcy w ciągu zaledwie dziesięciu lat: ze 105 700 w roku 1970[115] do 163 741 w roku 1980[116]. Również pod koniec lat 40. na lotnisku w Aleksandrowicach utworzono na bazie przedwojennych warsztatówSzybowcowy Zakład Doświadczalny i w kolejnych latach Bielsko-Biała stało się ważnym ośrodkiem produkcji lotniczej[117]. Wciąż jednak dominującą rolę odgrywał przemysł włókienniczy. Poszczególne fabryki połączono w kilka dużych przedsiębiorstw państwowych:Bewelana,Bielska Dzianina,Finex,Krepol,Lenko,Merilana,Relana,Rytex,Wega,Weldoro iWelux[118]. W przemyśle maszynowym do największych należałyApena,Befama iIndukta[119]. Rozpoczęty przez robotników z Bewelany strajk generalny w styczniu 1981 uważany jest za najskuteczniejszy strajk pierwszej fali„Solidarności”. Strajkujący zmusili do ustąpienia prezydenta miasta, wojewodę, komendantaMO oraz miejskiego i wojewódzkiego sekretarzaPZPR[120].
W latach 1975–1998 Bielsko-Biała było stolicąwojewództwa bielskiego obejmującego większość polskiegoŚląska Cieszyńskiego i południowo-zachodniąMałopolskę (powiat żywiecki,oświęcimski,wadowicki isuski). Na określenie jego terytorium przyjęła się nazwaPodbeskidzie, która jest do dzisiaj popularna wśród bielszczan („Bielsko-Biała – stolica Podbeskidzia”), ale gdzie indziej jest ona krytykowana jako sztuczny termin, którym próbuje się zastąpić tradycyjne krainy historyczno-geograficzne[128][129][130].
Opuszczona fabrykaFinex na miejscu obecnejGalerii Sfera, fotografia z 2006
Transformacja ekonomiczna po roku 1989 odbiła się na industrialnym mieście poważnym kryzysem społeczno-gospodarczym. Najbardziej dotknięty został przemysł włókienniczy, który z Bielska-Białej niemalże zniknął. Wykupiona przezFiat fabryka samochodów ograniczyła swoją produkcję do podzespołów i elementów montażowych[131]. Katastrofalny stanStarego Miasta był najwyrazistszą oznaką upadku miasta w latach 90., natomiast jego stopniowa rewitalizacja rozpoczęta w roku 2002 stała się ważnym symbolem zmian na lepsze[132]. W ciągu pierwszej i drugiej dekady XXI wieku Bielsku-Białej udało się powrócić na drogę ekonomicznej prosperity.
W 2001 na bazie bielskiej filiiPolitechniki Łódzkiej utworzonoAkademię Techniczno-Humanistyczną – uczelnię wyższą typu uniwersyteckiego[133]. W latach 2001–2009 na miejscu wyburzonych zakładów włókienniczychLenko iFinex wzniesiono wielkie centrum handlowo-rozrywkoweGaleria Sfera – charakterystyczny obiekt architektoniczny w duchupostmodernizmu na brzegu rzeki Białej, krytykowany jednak za „wysysanie” potencjału handlowo-usługowego śródmieścia, przede wszystkim pobliskiejulicy 11 Listopada[134][135]. Krajobraz wielu dzielnic uległ ogromnym przekształceniom w związku z inwestycjami drogowymi:śródmiejska obwodnica zachodnia (1995–2006),obwodnica północno-wschodnia w ciągudrogi ekspresowej S1 (2008–2011), przebudowa ulicy Cieszyńskiej wAleksandrowicach iWapienicy (2016–2021). Towarzyszyły im liczne kontrowersje i głośne protesty społeczne[136][137][138]. Podobnie jak innych współczesnych miast, Bielsko-Białą silnie dotykasuburbanizacja, której skutkiem jest spadek liczby mieszkańców przy jednoczesnym wzroście populacji gmin ościennych[139]. Przedmiotem ożywionej debaty publicznej pozostają długofalowe skutki utraty statusu miasta wojewódzkiego na skutekreformy administracyjnej w 1998, gdy obszar dawnego województwa bielskiego został podzielony, a Bielsko-Białą włączono w składwojewództwa śląskiego[140][141][142].
Choć historia Bielska-Białej sięga XIII wieku, większość zabytków pochodzi z XIX i XX stulecia, kiedy miasto, wtedy jeszcze podzielone formalnie na dwa organizmy, stało się ważnym ośrodkiem przemysłowym i znacznie się rozrosło. Obiekty zabytkowe są różnorodne stylowo, przy czym dominują formyhistoryzmu –neogotyk,neorenesans,neobarok ieklektyzm – a w mniejszym stopniu równieżklasycyzm orazsecesja. W dwudziestoleciu międzywojennym powstały liczne budowle w duchuwczesnego modernizmu, a w okresie powojennym socmodernistyczne i w mniejszym stopniusocrealistyczne. Pozostałe style architektoniczne reprezentują przede wszystkim budowle sakralne oraz zachowany sprzed epoki industrialnejzespół staromiejski.
Stare Miasto – historyczne centrumBielska na Wzgórzu Miejskim z typowym owalnym planem urbanistycznym i regularną siecią uliczną wybiegających z narożników prostokątnego rynku; przeważa tu późnobarokowa i klasycystyczna architektura z XVIII i pierwszej połowy XIX wieku; rewitalizacja przeprowadzana od roku 2003 przywróciła wcześniej zdewastowanemu Staremu Miasta charakter atrakcji turystycznej i centrum życia kulturalno-rozrywkowego:
31 grudnia 2021liczba ludności Bielska-Białej wyniosła 168 835 osób, w tym 79 740 (47,2%) mężczyzn i 89 095 (52,8%) kobiet. Oznacza to, że na 100 mężczyzn przypadało 112 kobiet. 56,4% mieszkańców Bielska-Białej była wwieku produkcyjnym, 17,5% wwieku przedprodukcyjnym, a 26,0% mieszkańców wwieku poprodukcyjnym. Populacja miasta stanowiła 3,77% populacjiwojewództwa śląskiego. Gęstość zaludnienia wynosiła 1356 osób na km²[146].
Przyrost naturalny według danych za rok 2020 był ujemny, wynosił –610 (–3,58 w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców). W mieście urodziło się 1519 dzieci i zarejestrowano 2129 zgonów.Współczynnik dzietności na poziomie 1,44 był o nieco wyższy niż w skali województwa i całej Polski.Saldo migracji wewnętrznych wyniosło w 2020 –355, natomiast zagranicznych +24. Zawarte zostały 592 małżeństwa. 28,6% mieszkańców była stanu wolnego, 55,0% żyła w małżeństwie, 6,9% było po rozwodzie, a 9,4% to wdowy i wdowcy[146].
W momencie połączenia Bielska i Białej w 1951 miasto liczyło około 60 tysięcy mieszkańców. Na przestrzeni lat liczba ludności wzrastała wraz z rozwojem przemysłu i przyłączaniem pobliskich miejscowości, w szczególnie skokowy sposób w latach 70. XX wieku. Najwyższą liczbę ludności (184 421) Bielsko-Biała osiągnęło w 1991. Odtąd, podobnie jak w większości miast w Polsce, obserwuje się stopniowy spadek populacji. W latach 2002–2021 liczba mieszkańców zmalała o 5,1%. Według prognozGUS w 2025 Bielsko-Biała ma liczyć 161,9 tysięcy, w 2035 – 150,4 tysięcy, a w 2050 – 133,3 tysięcy mieszkańców[146].
Zmiany liczby ludności Bielska-Białej na przestrzeni lat (dla czasów sprzed 1951 suma danych dla Bielska i Białej):
Liczba ludności w podziale na poszczególne osiedla samorządowe (jednostki pomocnicze gminy) kształtowała się 31 grudnia 2017 następująco[147]:
W świetle tego samego spisu 99,70% bielszczan (168 582 osób) posługuje się w kontaktach domowychjęzykiem polskim. Inne najczęściej używane języki (wyłącznie lub wspólnie z polskim) to:angielski (2,30%, 3893 osób),niemiecki (0,44%, 743 osób),włoski (0,23%, 388 osób),śląski (0,19%, 319 osób),ukraiński (0,16%, 275 osób) irosyjski (0,13%, 227 osób)[149].
Pod koniec 2021 w rejestrzeREGON zarejestrowanych było 27 799 podmiotów gospodarki narodowej, z tego 26 724 (96,13%) wsektorze prywatnym i 597 (2,14%) wsektorze publicznym[150]. Dominowały w liczbie 26 619 przedsiębiorstwa zatrudniające do 9 pracowników, ponad tysiąc zatrudnionych miały jedynie trzy zakłady. Struktura bielskich przedsiębiorstw wg branży prezentowała się następująco[150]:
handel hurtowy i detaliczny – 25%
działalność profesjonalna naukowa i techniczna – 14%
budownictwo – 12%
przetwórstwo przemysłowe – 10%
obsługa rynku nieruchomości – 7%
opieka zdrowotna i pomoc społeczna – 7%
pozostała działalność – 7%
transport i gospodarka magazynowa – 6%
edukacja – 5%
finanse i ubezpieczenia – 4%
zakwaterowanie i gastronomia – 3%
Stopa bezrobocia wyniosła na koniec 2021 jedynie 2,2% i należała do wyraźnie niższych niż średnia krajowa i wojewódzka, spośród miast województwa śląskiego niższa była jedynie w Katowicach i Tychach[150]. Współczynnik zatrudnienia wynosił 458 osób na 1000 mieszkańców.Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w Bielsku-Białej wynosiło 5 789,65 zł, co odpowiadało 96,5% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w Polsce. Na najwyższe płace w Bielsku-Białej mogą liczyć zatrudnieni w firmach zajmujących się informacją i komunikacją. Otrzymują oni przeciętnie 7442 zł brutto[151]. Wśród aktywnych zawodowo mieszkańców 4700 osób wyjeżdżało do pracy do innych miast, a 24 302 osoby przyjeżdżało do pracy spoza gminy, co oznacza, że saldo przyjazdów i wyjazdów do pracy wynosiło 19 602. 42,9% osób pracowało w przemyśle i budownictwie, 21,3% w sektorze usługowym, 2,3% w sektorze finansowym, a 0,9% w rolnictwie[146].
Historycznie Bielsko-Biała było ważnym ośrodkiem przemysłowym, w szczególnościprzemysłu włókienniczego, który jednak zupełnie stracił na znaczeniu w wynikutransformacji gospodarczej po 1989. Do nielicznych już dziś zakładów kontynuujących te tradycje należą fabryka szczotek i pędzli Befaszczot[152], Bielskie Zakłady Obuwia BEFADO[153], fabryka zamków błyskawicznych Zipper (dawny ZAMPOL)[154] i producent tkanin wełnianych Rytex[155].
Do innych ważnych zakładów przemysłowych z siedzibą w Bielsku-Białej należąZakłady Tłuszczowe Bielmar (producent margaryn, olejów i pasz)[160], Śląska Wytwórnia Wódek Gatunkowych POLMOS Bielsko-Biała (producent m.in. wódki Extra Żytnia)[161], GE Power Controls (branża elektroenergetyczna)[162], fabryka śrub Bispol[163], Signify Poland (dawniejPhilips Lighting Bielsko)[164], Proseat (producent komponentów samochodowych)[165],Aluprof (branża wyrobów aluminiowych)[166].
Bielsko-Biała należy do miast o najwyższym nasyceniu powierzchnią handlową w Polsce. Według raportu Colliers International z 2019 wynosiło ono 1151 m² na 1000 mieszkańców. Łącznie miasto dysponowało 197 000 m² powierzchni handlowej[170]. Aż jedna trzecia z tej liczby (64 100 m²) przypadała na największe centrum handlowo-rozrywkowe, którym jest położona w ścisłym centrum przy ulicy MostowejGaleria Sfera. Składa się ona z dwóch obiektów – Sfera I i Sfera II – wzniesionych w miejscu dawnych zakładów przemysłowych i oddanych do użytku odpowiednio w 2001 oraz 2009[171]. W bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się szereg innych obiektów handlowych na czele zeSpółdzielczym Domem Handlowym „Klimczok” należącym doPSS Społem, który powstał w 1988 i wtedy należał do największych w Polsce[172][173].
Inne duże centra handlowo-rozrywkowe toGemini Park przy ulicy Bora-Komorowskiego otwarty w 2009 i rozbudowany w 2014 (z hipermarketemBi1)[174] orazSarni Stok przy ulicy o tej samej nazwie istniejące od 2001 (z supermarketamiCarrefour iMedia Markt)[175]. W 2014 otwarto Retail Park Karpacka[176]. W mieście znajdują się również hipermarketyAuchan,Kaufland,Makro,Castorama iLeroy Merlin, szereg supermarketów i mniejszych placówek handlowych. Spośród gęstej niegdyś sieci sklepów samoobsługowych PSS Społem istniało w 2022 oprócz „Klimczoka” jeszcze dziesięć[177].
Tradycyjnym deptakiem handlowym jestulica 11 Listopada. Liczba sklepów i punktów usługowych zlokalizowanych przez niej w ostatnich latach wyraźnie jednak spadła, co często przypisywane jest negatywnemu wpływowi dużych centrów handlowych[178][179][180][181]. Targowiska miejskie znajdują się przy ulicy Lompy oraz Broniewskiego, istnieje też targowisko o nieuregulowanym statusie w dzielnicyKomorowice[182].
Do najważniejszych imprez targowych odbywających się w Bielsku-Białej należą Międzynarodowe Energetyczne Targi Bielskie ENERGETAB organizowane przez ZIAD Bielsko-Biała[183], a także te, których organizacja jest w gestii Biura Promocji i Wystaw ASTRA: Międzynarodowe Targi Budownictwa „Twój Dom”, Targi Technik Grzewczych i Oszczędności Energii „Instal-System” i Międzynarodowe Targi EKOStyl[184]. Głównym miejscem odbywania się targów jesthala wielofunkcyjna przy ulicy Karbowej.
Bielsko-Biała stanowi współcześnie węzeł kolejowy regionalnego znaczenia. Początki kolei w mieście sięgają roku 1855, a obecny układ torów istnieje od 1888.
Na terenie miasta znajduje się dwanaściestacji iprzystanków kolejowych (z tego osiem czynnych w ruchu pasażerskim), przy czym najwięcej połączeń obsługuje dworzecBielsko-Biała Główna położony naDolnym Przedmieściu (adres: Warszawska 2). Zgodnie z klasyfikacją wprowadzoną w 2015 roku należy do kategorii dworców wojewódzkich[188], wcześniej był klasyfikowany jako dworzec kategorii B z roczną odprawa podróżnych w przedziale 1 – 2 mln[189].
droga krajowa nr 52 – droga wylotowa w kierunkuWadowic iKrakowa (ulica Krakowska), ponadto należy do niej większa część ulicy Żywieckiej
droga wojewódzka nr 940 – fragmenty ulicy Lwowskiej, Wyzwolenia i Niepodległości = droga wewnętrzmiejska łącząca węzeł Bielsko-Biała Rosta zDK52
droga wojewódzka nr 942 – docelowo biegnie doSzczyrku iWisły, na obszarze miasta ma po zmianach skomplikowany przebieg obejmujący fragmenty ulic Żywieckiej, Bystrzańskiej, Partyzantów, Bora-Komorowskiego, Andersa, Cieszyńskiej i Międzyrzeckiej
W ciągu dróg ekspresowych S1 i S52 znajduje się siedemwęzłów bezkolizyjnych:Bielsko-BiałaWapienica (skrzyżowanie S52 i DW942),Bielsko-Biała Francuska,Bielsko-Biała Andersa,Bielsko-BiałaKomorowice (skrzyżowanie S1, S52 i DK1),Bielsko-BiałaRosta (skrzyżowanie S1 i DW 940),Bielsko-BiałaLipnik (skrzyżowanie S1 i DK 52) orazBielsko-BiałaMikuszowice (skrzyżowanie S1, DK 52 i DW 942).
Aleja Andersa i ulica Bora-Komorowskiego stanowiąŚródmiejską Obwodnicę Zachodnią, która łączy dzielnicęLeszczyny,Kamienica,Aleksandrowice iStare Bielsko do węzłaBielsko-Biała Andersa, a w jej ciągu znajduje się dwupoziomowywęzeł Hulanka. Faktycznie charakter drogi przelotowej ma śródmiejski ciąg uliczny Warszawska – 3 Maja – Zamkowa – Partyzantów rozbudowany do obecnej postaci głównie w latach 70. XX wieku, gdy doszło przy tej okazji do wyburzeniabielskiego podzamcza.
Według rankingu z czerwca 2021 w Bielsku-Białej na 1000 mieszkańców przypadało 826,7 zarejestrowanych pojazdów, w tym 681,3 samochodów osobowych, co oznacza, że było to dziewiąte najbardziej zmotoryzowane miasto w Polsce i drugie (poKatowicach) wwojewództwie śląskim[191].
Systemkomunikacji miejskiej w mieście istnieje od 1895. W latach 1895–1971 wchodziła w jego składsieć tramwajowa (początkowo jedna, następnie dwie linie), a od 1927 także autobusowa – obecnie jedyna. Głównym przewoźnikiem jestMiejski Zakład Komunikacyjny w Bielsku-Białej (MZK), który w 2022 obsługiwał przewozy na 40 liniach autobusowych dziennych i dwóch nocnych. Cztery z nich wyjeżdżały poza granice miasta – doCzechowic-Dziedzic,Bystrej,Wilkowic iJanowic. Siedziba MZK wraz z zajezdnią znajduje się wOlszówce Dolnej, przy ulicy Długiej. Przystanki w Bielsku-Białej obsługują również trzy linie przewoźnikaPKM Czechowice-Dziedzice (PKM) oznaczone numerami 5, VII oraz X (dla odróżnienia od „siódemki” i „dziesiątki” bielskiej). Taryfy i rozkłady jazdy obu przewoźników nie są skoordynowane.
Regionalną komunikację autobusową w obrębiepowiatu bielskiego, a także w kierunkuKęt,Andrychowa iChybia, obsługuje samorządowy przewoźnikKomunikacja Beskidzka (KB) powstały w 2021 z przekształcenia dawnego PKS Bielsko-Biała. Dworzec autobusowy, z którego rozpoczynają kursy linie KB (numerowane od 100 w górę) oraz dalekobieżne połączenia autobusowe, znajduje się przy ulicy Warszawskiej naprzeciwko dworcaBielsko-Biała Główna. Połączenia pozapowiatowe – a także konkurencyjne wobec Komunikacji Beskidzkiej linie np. doSzczyrku – obsługuje szereg przewoźników prywatnych. Ich przystanki początkowe rozlokowane są w pobliżu dworca: przy ulicy Warszawskiej, Podwale oraz Wałowej.
W dzielnicyAleksandrowice znajduje sięcywilne lotnisko sportowe z 660-metrową trawiastą drogą startową. Zostało oddane do użytku w 1936, obecnie należy doAeroklubu Bielsko-Bialskiego. W latach 2006–2008 w podbielskimKaniowie wybudowano Park Technologiczny Przemysłu Lotniczego (obecnie pod nazwą Bielski Park Technologiczny Lotnictwa, Przedsiębiorczości i Innowacji) składający się hangarów o powierzchni 2500 m², stacji paliw, hal produkcyjnych o łącznej powierzchni 7500 m², a takżelotniska Kaniów z 700-metrową betonową drogą startową. W 2010 otwartolądowisko sanitarne zlokalizowane przy Szpitalu Wojewódzkim.
Jednostką odpowiedzialną za eksploatację oraz właścicielem urządzeń związanych z dostawą energii elektrycznej na obszarze Bielska-Białej sąTauron Dystrybucja S.A. Oddział w Bielsku-Białej oraz Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A. Oddział w Katowicach. W mieście znajduje się osiem stacji rozdzielczych 110/SN, a łączna długośćlinii wysokiego napięcia w 2017 wynosiła niecałe 94 km, natomiastlinii średniego napięcia – 560,5 km[192].
Gaz rozprowadza Polska Spółka Gazownictwa sp. z o.o. – Oddział w Zabrzu poprzez 1037,3 km sieci wysokiego, średniego i niskiego ciśnienia oraz 24stacji gazowych (stan na rok 2014), obsługiwanych przez Rozdzielnię Gazu w Bielsku-Białej[193].
Koncesję na wytwarzanie ciepła posiadają podmiotyTauron Ciepło sp z o.o. oraz Przedsiębiorstwo Komunalne THERMA sp. z o.o.[194]. Sieć ciepłownicza liczy 182,21 km (stan na rok 2021) i zasilana jest z dwóch centralnych źródeł ciepła:Elektrociepłowni Bielsko-Biała (EC1) iElektrociepłowni Bielsko-Północ (EC2), wchodzących w składZespołu Elektrociepłowni Bielsko-Biała, a także kotłowni olejowych i olejowo-gazowych spółki THERMA. Na terenie miasta eksploatowanych jest 1025 wysokoparametrowych węzłów cieplnych[195].
Obsługą sieci wodociągowej (2085 km) i kanalizacyjnej (1322 km) na terenie Bielska-Białej, jak i okolicznych miejscowości, zajmuje się spółka AQUA S.A. Spółka posiada dwie duże i kilka mniejszych stacji uzdatniania wody oraz dwie mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków. Największe ujęcia znajdują się wKobiernicach na rzeceSole, w dolinie rzekiWapienica oraz na rzeceŻylica wSzczyrku[196].
Największym obiektem służby zdrowia w mieście jest wybudowany w latach 1983–2002 Szpital Wojewódzki przy alei Armii Krajowej, dysponujący 18 oddziałami i 18 poradniami specjalistycznymi (stan na rok 2022)[197]. W 2012 połączone zostały w jedną placówkę pod nazwą Beskidzkie Centrum Onkologii – Szpital Miejski im. Jana Pawła II trzy szpitale położone w centralnych dzielnicach miasta: przy ulicy Wyspiańskiego (dawny szpital miejski Bielska istniejący od 1893), przy ulicy Wyzwolenia (dawny szpital miejski Białej istniejący od 1910) oraz przy ulicy Emilii Plater (istniejący od 1985)[198]. W mieście działa również Szpital Pediatryczny przy ulicy Sobieskiego[199] oraz Bielskie Centrum Psychiatrii „Olszówka”[200]. Do placówek prywatnych należą Szpital Chirurgii Małoinwazyjnej i Rekonstrukcyjnej[201], Szpital św. Łukasza[202] i Szpital Pod Bukami[203]. Łącznie na prowadzonej przezNFZ liście poradni i gabinetówpodstawowej opieki zdrowotnej mieszczących się w Bielsku-Białej w 2022 widniało 106 pozycji[204], a na liście przychodni specjalistycznych 196 pozycji[205]. W lipcu 2022 funkcjonowało w mieście 57 ogólnodostępnych aptek[206]. Bielskie pogotowie ratunkowe z siedzibą przy ulicy Emilii Plater obejmuje zasięgiem miasto Bielsko-Biała orazpowiat bielski, w 2021 posiadało dwanaście karetek[207]. W mieście znajduje się delegatura Śląskiego Oddziału WojewódzkiegoNarodowego Funduszu Zdrowia[208].
Siedziba Miejskiego Centrum Usług Społecznościowych
Jednostką powołaną do wykonywania zadań z zakresu opieki socjalnej jest Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej (MOPS). W 2021 z jego usług korzystało 3026 osób, czyli 1,8% mieszkańców Bielska-Białej[150]. W mieście działa (stan na rok 2022): 28żłobków (w tym trzy publiczne[209]) oraz 5 klubów dziecięcych[210], 15 placówek wsparcia dziennego (w tym jedna w strukturze MOPS, jedenaście w ramach Zespołu Placówek Dzieci i Młodzieży PARASOL oraz trzy niepubliczne)[211], osiemdomów pomocy społecznej[212] (w tym cztery prowadzone przez miasto[213]), trzy noclegownie i schroniska dla bezdomnych[214], Środowiskowy Dom Samopomocy „Podkowa”[213], Spółdzielnia Socjalna SYNERGIA[213], Podbeskidzki Ośrodek Interwencji Kryzysowej[213] i Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie[215]. W czerwcu 2022 na terenie miasta funkcjonowało jedenaściezakładów pracy chronionej[216] i jedenzakład aktywności zawodowej[217]. W 2019 przy ulicy Wzgórze 14 powstało Miejskie Centrum Usług Społecznościowych[218], którego częścią jest Klub Integracji Społecznej[219].
Nad bezpieczeństwem mieszkańców czuwaPaństwowa Straż Pożarna z komendą miejską oraz jednostką ratowniczo-gaśniczną nr 1 przy ulicy Leszczyńskiej i jednostką ratowniczo-gaśniczą nr 2 przy ulicy Wapienickiej[220], dziewięć jednostekOchotniczej Straży Pożarnej[221] orazPolicja z komendą miejska przy ulicy Wapiennej i czterema komisariatami na terenie miasta[222]. Porządku publicznego strzeżeStraż Miejska z siedzibą przy ulicy Kołłątaja, która ponadto jest operatorem miejskiego monitoringu[223].
W Bielsku-Białej znajduje się jeden certyfikowany punkt informacyjny: Miejskie Centrum Informacji Turystycznej przyplacu Ratuszowym 4. Darmowe mapy i przewodniki w języku polskim, angielskim, niemieckim, francuskim i rosyjskim dostępne są również na stronach internetowych MCIT[224]. Istnieją też komercyjne pozycje książkowe[225].
Wraz z wprowadzeniemMiejskiego Systemu Informacji w 2009 wytyczono w obrębie historycznego centrum dziewięć tematycznych szlaków spacerowych:Średniowieczne Bielsko,Od grodziska do miasta,Trakt cesarski,Mały Wiedeń,Zabytki przemysłu i techniki,Polski ruch narodowy,Katolicy w Bielsku i Białej,Śladami ewangelików iSzlak kultury żydowskiej. Obiekty zabytkowe zostały oznaczone jednolitymi tabliczkami z opisami w języku polskim i angielskim. Orientacji pomagają charakterystyczne drogowskazy i mapy rozmieszczone w najważniejszych punktach śródmieścia. Wydane zostały przewodniki po szlakach (w języku polskim, angielskim i niemieckim) dostępne w formie papierowej oraz do ściągniecia na stronach MCIT[226].
Miejski Dom Kultury – założony w 1996 – tworzy trzynaście placówek: Dom Kultury Włókniarzy (siedziba główna przy ulicy 1 Maja 12, dawniej Międzyzakładowy Dom Kultury), Dom Kultury im. Wiktorii Kubisz (tzw. Kubiszówka przy ulicy Słowackiego), dzielnicowe ośrodki kultury wHałcnowie,Kamienicy,Komorowicach,Lipniku,Mikuszowicach,Olszówce,Starym Bielsku iWapienicy, świetlica naObszarach, Klub Nauczyciela oraz Galeria Fotografii B&B prowadzona przezInez Baturo. MDK jest organizatoremFotoArtFestival, Ogólnopolskiego Konkursu Malarstwa Nieprofesjonalnego im.Ignacego Bieńka, Międzynarodowego Konkursu Plastycznego „Bohúňova Paleta” i dalszych wydarzeń, wraz z Bielskim Centrum Kultury i Grupą Twórczą „Ferment” jest też współorganizatorem Festiwalu Kabaretowego „Fermenty”[238].
Miasto posiada dwie publiczne instytucje teatralne:
Teatr Polski to teatr dramatyczny, który powstał po II wojnie światowej jako następca założonego w 1890 niemieckiegoStadttheater Bielitz i przejął jego historyczną siedzibę przy ulicy 1 Maja 1. Od 2013 dyrektorem naczelnym i artystycznym jestWitold Mazurkiewicz, wcześniej funkcję tę pełniłRobert Talarczyk.
Ponadto liczne spektakle są wystawiane na przez Bielskie Centrum Kultury im. Marii Koterbskiej, a działalność teatralną nieprofesjonalną prowadzi założone w 1999 Bielskie Stowarzyszenie Artystyczne „Teatr Grodzki”[239].
Bielsko-Biała znane jest jako miasto, w którym ma swoją siedzibęStudio Filmów Rysunkowych – jedna z pięciu wytwórni filmów animowanych, jakie założono wPolsce Ludowej. Istnieje od 1947, powstały w nim takie bajki jakReksio,Bolek i Lolek,Porwanie Baltazara Gąbki,Pampalini łowca zwierząt i szereg dalszych[240]. Do najnowszych dzieł należy serialKuba i Śruba kręcony w latach 2011–2016[241]. W 2024 otwarto na terenie siedziby wytwórni przy ulicy Cieszyńskiej 22–24 Interaktywne Centrum Bajki i Animacji OKO, które pełni funkcję muzeum oraz tematycznego centrum rozrywkowo-edukacyjnego w oparciu o dorobek SFR[242][243]. W ramach centrum działa kino Kreska – jedyne kino studyjne w mieście[244]. Poza nim w Bielsku-Białej znajdują się dwamultipleksy:Helios w centrum handlowymGaleria Sfera orazCinema City w centrum handlowymGemini Park.
Największą galerią sztuki jestGaleria Bielska BWA. To instytucja samorządowa założona w 1994 z przekształcenia dawnego Biura Wystaw Artystycznych. Mieści się w dawnym Pawilonie Plastyków przy ulicy 3 Maja 11, a od 2020 ma również drugą siedzibę w historycznejwilli Theodora Sixta[245]. Jest organizatoremBielskiego Festiwalu Sztuk Wizualnych iBiennale Malarstwa „Bielska Jesień” (ogólnopolski konkurs malarski odbywający się w Bielsku-Białej od 1962)[246]. Przy Galerii Bielskiej BWA działa klubokawiarnia Aquarium, która jest miejscem odbywania się licznych wydarzeń kulturalnych i społecznych[247]. Wśród placówek prywatnych długą tradycją cieszą sięGaleria Wzgórze założona w 1987 przez Franciszka Kukiołę[248] oraz Galeria Sztuki Współczesnej przy pracowni rzeźby i ceramiki Ars Nova istniejąca od 1991[249].
Rolę miejskiej biblioteki publicznej pełniKsiążnica Beskidzka, która poza swoją główną siedzibą przy ulicy Słowackiego 17A ma również siedemnaście oddziałów dzielnicowych[250]. Przy ulicy Komorowickiej 48 (pałacyk Rosta) mieści się Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka[251].
Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej ma swoją główną siedzibę nazamku książąt Sułkowskich, gdzie prezentowana ekspozycja stała podzielona jest na dziewięć części: Dzieje Bielska-Białej i okolic (wystawa historyczna i archeologiczna), Biedermeier czyli salon mieszczański II połowy XIX wieku, Salon muzyczny, Sala sztuki dawnej, Strzelnica (zbiory broni), Galeria malarstwa europejskiego i polskiego XIX i XX wieku, Galeria malarstwa portretowego XIX i I połowy XX wieku, Galeria grafiki przełomu XIX i XX wieku, Galeria sztuki współczesnej regionu bielsko-bialskiego (dzieła z II połowy XX wieku ze szczególnym uwzględnieniem twórców zGrupy „Beskid”)[252]. Ponadto muzeum posiada trzy oddziały:
Stara Fabryka – dawniej Muzeum Techniki i Włókiennictwa, ekspozycja poświęcona dziejom bielsko-bialskiego przemysłu z kolekcją historycznych maszyn umieszczona w przestrzeni dawnej fabryki włókienniczej przyplacu Żwirki i Wigury[253]
Dom Tkacza – rekonstrukcja wnętrza domu i warsztatu mistrza sukienniczego z epoki przedindustrialnej w XVIII-wiecznym domu przy ulicy Sobieskiego 51[254]
Ekspozycja stała Interaktywnego Centrum Bajki i Animacji OKO
Rolę muzeum poświęconego historiiStudia Filmów Rysunkowych oraz technologiianimacji filmowej pełni otwarta w 2024 ekspozycja stała Interaktywnego Centrum Bajki i Animacji OKO.
W mieście istnieją ponadto niewielkie muzea prywatne:
Muzeum Motoryzacji – kolekcja starych samochodów i innych eksponatów motoryzacyjnych udostępniana w dawnej fabryce przy ulicy Kazimierza Wielkiego 1 od 2006 przezAutomobilklub Beskidzki, który jest również organizatorem corocznego Beskidzkiego Rajdu Pojazdów Zabytkowych[256]
W 2021 oddana została do użytku nowoczesna sala koncertowa Cavatina Hall przy ulicy Dworkowej 2 o parametrachfilharmonicznych[263]. Do popularnych klubów i pubów muzycznych należą (stan na rok 2022): RudeBoy (1 Maja 20)[264], Klimat (w budynku centrum handlowegoGaleria Sfera)[265], Miasto (Plac Mickiewicza 2)[266], Galicja (11 Listopada 14)[267], Agrafka (Barlickiego 10)[268], 2Be Club (Ratuszowa 3)[269], Bliska (Piwowarska 8)[270], XOXO (Grażyńskiego 38)[271], Metrum (Partyzantów 22)[272], Sepia (3 Maja 13)[273].
Od 2002 ważne miejsce w krajobrazie muzycznym Bielska-Białej zajmujeLOTOS Jazz Festival – Bielska Zadymka Jazzowa, festiwal muzykijazzowej organizowany przez Stowarzyszenie Sztuka Teatr, którym kierujeJerzy Batycki. Zadymka odbywa się tradycyjnie (z wyjątkiem edycji 2022) w lutym lub marcu korzystając z różnych scen w Bielsku-Białej (Teatr Polski, klub Klimat, Cavatina Hall, koncerty plenerowe naRynku i inne), a także wKatowicach iZabrzu[274]. Poza wymienionymi wcześniej orkiestrami powiązanymi z Bielskim Centrum Kultury działa w mieście od 1993 Orkiestra im. Telemanna, której celem jest upowszechnianie muzyki dawnej[275].
Najważniejszym lokalnym tytułem prasowym jest „Kronika Beskidzka” – tygodnik publicystyczno-informacyjny wydawany od 1956, pierwotnie jako organ prasowyPZPR, od 1990 jako niezależne czasopismo. Współcześnie wychodzi w nakładzie od 11 do 20 tysięcy egzemplarzy, swoim zasięgiem obejmuje obszar całego dawnegowojewództwa bielskiego[276]. Urząd Miejski wydaje w formie dwutygodnika oraz dodatkowych wydań kwartalnych darmowy „W Bielsku-Białej. Magazyn Samorządowy”[277] oraz w formie miesięcznika informator kulturalny „Pełna Kultura”[278]. Również bezpłatne, ale wydawane prywatnie, są: regionalny (dystrybuowany na południu Śląska, w Katowicach i zachodniej Małopolsce) miesięcznik lifestylowy „2BStyle. Magazyn Ciekawych Ludzi”[279], miesięcznik informacyjny „Kurier.BB” powiązany z lokalnym ugrupowaniem politycznym Niezależni.BB[280], miesięcznik informacyjny „Gazeta Beskidzka” powiązany z bielskim oddziałemNSZZ „Solidarność”[281], a także miesięcznik informacyjno-reklamowy „Senior BB”[282]. W Bielsku-Białej mieści się redakcja lewicowego kwartalnika „Równość” nawiązującego do tradycjiXIX-wiecznego czasopisma o tym samym tytule wydawanego przezPolską Partię Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego[283].Regionalny Ośrodek Kultury wydaje kwartalnik „Relacje Interpretacje”[284]. Dwa razy do roku wychodzi młodzieżowe czasopismo „redakcjaBB”, którego wydawcą jest Fundacja Zróbmy To realizująca projekty z zakresu aktywizmu społecznego[285]. Swoje redakcje lokalne w Bielsku-Białej posiadają „Gazeta Wyborcza”[286] i „Dziennik Zachodni”[287], znajduje się tu też biuro ogłoszeń tygodnika ogłoszeniowego „Jarmark”[288]. Wszystkie bielskie gazety i czasopisma dostępne są również w formacie elektronicznym.
Do internetowych portali informacyjnych należą te związane z redakcjami mediów tradycyjnych – beskidzka24.pl (Kronika Beskidzka)[294], radiobielsko.pl[295], bielskobiala.wyborcza.pl[296], bielskobiala.naszemiasto.pl (Dziennik Zachodni)[297], gazetabeskidzka.pl[298] – a ponadto: bielsko.info[299] (wraz z mutacją tematyczną dla kierowców bielskiedrogi.pl[300]), bielsko.biala.pl[301], bbfan.pl[302], bielskonews.pl[303], lubbie.pl[304], super-nowa.pl[305] i beskidinfo.pl[306].
Od 1995 istniejetelewizja kablowaTV Bielsko, oferująca swoje usługi pod nazwą RegionalnaTV również w innych miastach dawnego województwa bielskiego[307]. We współpracy TV Bielsko i portalu bielsko.biala.pl powstała Bielska Telewizja Internetowa[308]. Spółka Bielskie Media, która jest właścicielem portali bielsko.info i bielskiedrogi.pl, prowadzi telewizję internetową bielsko.tv[309]. W Bielsku-Białej mieści się ponadto redakcja terenowaTVP3 Katowice[310].
W Bielsku-Białej działa jedna samodzielna publiczna szkoła wyższa –Uniwersytet Bielsko-Bialski (UBB). Została założona w 2001 na bazie przekształcenia istniejącej od 1969 bielskiej filiiPolitechniki Łódzkiej pod nazwąAkademia Techniczno-Humanistyczna, która obowiązywała do września 2023[311]. Obecnie (2023) tworzy ją pięć wydziałów: Wydział Budowy Maszyn i Informatyki; Wydział Inżynierii Materiałów, Budownictwa i Środowiska; Wydział Zarządzania i Transportu; Wydział Humanistyczno-Społeczny oraz Wydział Nauk o Zdrowiu[312]. W roku akademickim 2022/2023 na ATH kształciło się około pięciu tysięcy studentów[313]. Kampus uczelni, gdzie mają siedzibę wszystkie wydziały oraz rektorat, znajduje się wMikuszowicach Śląskich, w rejonie ulicy Willowej i Szerokiej („naBłoniach”). Dom studencki UBB położony jest naosiedlu Kopernika[314].
8 innych placówek oświatowych (Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 2, Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii, Bielski Szkolny Ośrodek Gimnastyki Korekcyjno-Kompensacyjnej, Ognisko Pracy Pozaszkolnej, Zespół Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych, Zespół Szkół i Placówek Oświatowych, Bursa, Bielsko-Bialski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli)
Ponadto w mieście znajdowały się liczne placówki edukacyjne niepubliczne[322]:
40 przedszkoli i punktów przedszkolnych, w tym trzy specjalne, do których uczęszczało łącznie 2093 uczniów
19 szkół podstawowych, w tym trzy specjalne i dwie z oddziałami przedszkolnymi, do których uczęszczało łącznie 2836 uczniów
23 szkoły ponadpodstawowe, w tym 19 liceów ogólnokształcących i 4 technika, do których uczęszczało łącznie 2937 uczniów
Jako placówki publiczne prowadzone przez inny podmiot niż miasto klasyfikowane były dwie szkoły podstawowe ewangelickiego Towarzystwa Szkolnego im. Mikołaja Reja wraz z oddziałami przedszkolnymi (łącznie 852 uczniów), a także szkoła podstawowa i liceum katolickiegoZgromadzenia Córek Bożej Miłości (205 uczniów w szkole podstawowej i 139 w liceum)[322]. Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych im. Juliana Fałata prowadzi bezpośrednioMinisterstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego[323].
W 2022 zarejestrowanych było w Bielsku-Białej 71 klubów i związków sportowych zarejestrowanych wKrajowym Rejestrze Sądowym[327] oraz ponadto 68 klubów uczniowskich, parafialnych i innych nie prowadzących działalności gospodarczej[328].
Samorządową instytucją zajmującą się krzewieniem kultury fizycznej, sportu i rekreacji jest Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji (BBOSiR). Jego zadaniem jest również utrzymanie szeregu obiektów sportowych i rekreacyjnych na terenie miasta[329]:
Stadion „Na Górce” przy ulicy Młyńskiej – otwarty w 1911, historyczna arena BBTS Włókniarz, a obecnie przede wszystkim obiekt sparingowy i treningowy dla różnych bielskich klubów, ma pojemność 677 miejsc[331]
stadion lekkoatletyczny wWapienicy (ulica Jaworzańska) – otwarty w 1987, stadion domowy klubuKS Sprint, ma pojemność 1640 miejsc[332]; połączony w jeden kompleks z boiskiem piłkarskim „Zapora”, z którego korzystają przede wszystkim zawodnicy LKS Zapora Wapienica, ale okazjonalnie też inne kluby[333]
pływalnie odkryte: „Panorama” przy ulicy Konopnickiej (historyczny kompleks basenów oddany do użytku w 1936)[336] oraz „Start” przy ulicy Startowej[337]
hala widowiskowo-sportowa przy ulicy Karbowej („podDębowcem”) – otwarta w 2010, łączy funkcję wystawienniczą, estradową, sportową (pojemność w tym wariancie: 3053 miejsca) i konferencyjną; spośród wydarzeń sportowych odbywają się tu m.in. ligowe rozgrywki siatkarskie oraz treningi klubów BBTS i BKS Stal, a ponadto zawody w różnych dyscyplinach, takich jakjudo,karate,tenis stołowy czygimnastyka akrobatyczna[339]
Ośrodek Sportowo-Rekracyjny „Victoria” przy ulicy Bratków z halą sportową i boiskiem wielofunkcyjnym – wykorzystywany m.in. przez lokalne amatorskie ligikoszykówki itenisa stołowego, a także udostępniany jako baza dla zgrupowań klubowych[340]
ogólnodostępne wielofunkcyjne tereny wypoczynkowe i rekreacyjne „Błonia” wMikuszowicach Śląskich (rejon ulicy Pocztowej) z amfiteatrem, skateparkiem, placami zabawi, siłownią plenerową, boiskami i licznymi punktami gastronomiczno-usługowymi
ogólnodostępne wielofunkcyjne tereny wypoczynkowe i rekreacyjne „Wapienica” w rejonie ulicy Leśników
Mozaika wyznaniowa – w szczególności współistnienie wyznaniarzymskokatolickiego,luterańskiego orazjudaizmu – wyróżniała dwumiasto przed 1945 i mimo wielkich przemian społeczno-narodowościowych, jakie nastąpiły po II wojnie światowej, pozostała cechą charakterystyczną do dziś[347].
Organem wykonawczym gminy jest Prezydent Miasta Bielska-Białej. Urząd ten utworzono w 1951 po połączeniu Bielska i Białej Krakowskiej (wcześniej Bielsko posiadałoprezydenta, natomiast Białaburmistrza[383]). Od 2018 funkcję prezydenta miasta pełniJarosław Klimaszewski. Jego zastępcami są obecnie (2024) Przemysław Kamiński, Adam Ruśniak i Piotr Kucia[384]. Urząd Miejski, którego siedzibą jestRatusz i kompleks sąsiednich budynków przyPlacu Ratuszowym, składa się z 32 wydziałów[385].
Przewodniczącą Rady Miejskiej jest Dorota Piegzik-Izydorczyk (PO), a wiceprzewodniczącymi Karol Markowski (KWW JK) i Konrad Łoś (PiS)[386]. W skład Rady wchodzi 25 radnych (od 2002, wcześniej było ich 45) wybieranych na 5-letnią kadencję[387]. Rada Miejska posiada osiem komisji stałych[388] W czasie wyborów samorządowych wyznaczonych jest w granicach miasta pięć okręgów wyborczych[389]. Poniższa tabela przedstawia skład partyjny Rady Miejskiej od roku 2002:
Bielsko stało się garnizonem wojskowym w 1890, natomiast Biała była miastem garnizonowym do roku 1870 oraz w okresieII Rzeczypospolitej. W obu miastach stacjonowały jednostki austro-węgierskie, polskie i niemieckie. W 1951 garnizony Bielsko i Biała połączono w jedengarnizon Bielsko-Biała.
↑Jedyny szczyt Beskidu Małego w granicach Bielska-Białej
↑W niektórych źródłach (por. Monografia 2010 ↓, s. 501 (tom IV)) podaje się liczbę 73 tysiące mieszkańców dla roku 1950. Wynika ona z wliczania do statystyk dla Bielska-Białej równieżMikuszowic Śląskich (por.Ludność w miastach liczących w 1970 r. 100 tysięcy i więcej ludności. W: Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1971. Katowice: Główny Urząd Statystyczny, 1971, s. 114. [dostęp 2023-01-07].)
↑abRozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1950 r. w sprawie utworzenia powiatu miejskiego Bielsko-Biała, zmiany granic powiatów: cieszyńskiego, wadowickiego i żywieckiego, zniesienia powiatu bialskiego i utworzenia powiatu oświęcimskiego (Dz.U. z 1950 r. nr 58, poz. 531)
↑Wojciech Łachowski, Aleksandra Łęczek. Tereny zielone w dużych miastach Polski. Analiza z wykorzystaniem Sentinel 2. „Urban Development Issues”. 68 (1), s. 81, 2020.DOI:10.51733/udi.2020.68.07. ISSN1733-2435.
↑abcdJacek Zachara, Wojciech Mikler: Przyroda Bielska-Białej. Bielsko-Biała: Stowarzyszenie „Olszówka”, 2004.ISBN 83-918676-0-9. Brak numerów stron w książce
↑Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528-1653). Idzi Panic (redakcja). Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2011, s. 262–264.ISBN 978-83-926929-5-9.
↑Walter Kuhn: Geschichte der deutsche Sprachinsel Bielitz (Schlesien). Würzburg: Holzner Verlag, 1981, s. 429. (niem.).
↑Kontrreformacja w Bielsku 1628–1709. W: Piotr Kenig, Grzegorz Madej: Pod znakiem róży nad Białą. Iwona Purzycka (red.). Bielsko-Biała: Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej, 2017, s. 10.
↑Parafia ewangelicka w Bielsku 1781–1918. W: Piotr Kenig, Grzegorz Madej: Pod znakiem róży nad Białą. Iwona Purzycka (red.). Bielsko-Biała: Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej, 2017, s. 22.
↑Grzegorz Wnętrzak: Stosunki polityczne i narodowościowe na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Galicji Zachodniej w latach 1897-1920. Toruń: adam marszałek, 2014, s. 347–354.ISBN 978-83-7780-882-5.
↑Ewa Chojecka: Architektura i urbanistyka Bielska-Białej do 1939 roku. Miasto jako dzieło sztuki. Bielsko-Biała: Urząd Miasta Bielsko-Biała, 1994, s. 124–127.ISBN 83-901390-0-6.
↑Georg Jenkner. Buchprojekt über Rudolf Wiesner – das Gesicht des Nationalsozialismus in Bielitz. „Bielitz-Bialaer Rundbrief aus Hannover”. 62, s. 47–50, 2022-11-15. Hannover/Detmold: Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V. Zweiggruppe Hannover. (niem.).
↑Wojciech Dziubek, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce i fotografii w czasach II wojny światowej. Bielsko-Biała: beskidia.pl, 2021, s. 15.ISBN 978-83-953489-1-4.
↑Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN: Bielsko-Biała: Demografia. Wirtualny Sztetl. [dostęp 2022-12-23].
↑Era „Antka Burzyciela”. W: Jacek Kachel: Od szlaków handlowych po autostrady. Zarys dziejów drogownictwa na terenie Bielska i Białej. Bielsko-Biała: Miejski Zarząd Dróg w Bielsku-Białej, 2020, s. 144–151.ISBN 978-83-956843-0-2.
↑Radosław Cyran. Proces suburbanizacji na przykładzie miasta Bielsko-Biała i wybranych gmin powiatu bielskiego. „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”. 279 (2016). s. 204–213. ISSN2083-8611.
↑Michał Bulsa, Krystyna Wieczorek,Wnętrze gmachu Banku Polskiego przy ul. Teodora Sixta 19 w Bielsku-Białej jako przykład klasycyzującego modernizmu dwudziestolecia międzywojennego, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Śląskiego” 2023, t. 15, s. 30.
↑Na przykład:Marcin Żerański: Bielsko-Biała. Szczypta Śląska i odrobina Małopolski. Cieszyn: Pracownia na Pastwiskach, 2015.ISBN 978-83-939300-9-8. Brak numerów stron w książce
↑Uchwała nr III/54/1/2010 Sejmiku Województwa Śląskiego z 11 sierpnia 2010 w sprawie podziału Województwa Śląskiego na okręgi wyborcze, ustalenia ich granic i numerów oraz liczby radnych wybieranych w okręgu wyborczym w wyborach do Sejmiku Województwa Śląskiego (Dz. Urz. Woj. Śl. Nr 182, poz. 2847).
↑Wykaz miejscowości wyróżnionych odznaczeniami państwowymi, [w:]UrszulaU.LewandowskaUrszulaU.,KrystynaK.MalikKrystynaK.,Przewodnik po Polsce, Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1991, s. 20,ISBN 83-217-2519-8(pol.).
Bolesław Dolata, Tadeusz Jurga: Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939–1945. Warszawa: 1977.
Bielsko-Biała. Monografia miasta. Idzi Panic (red.). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2010.ISBN 978-83-60136-26-3.
Marcin Żerański: Bielsko-Biała: szczypta Śląski i odrobina Małopolski. Przewodnik turystyczny. Cieszyn: Pracownia na Pastwiskach, 2015.ISBN 978-83-939300-9-8.
↑abcdefghijklmnopqrstuDo 1991, miasto i jednoimienna gmina posiadały wspólne organa, mimo że stanowiły odrębne jednostki administracyjne.
↑abcdefghijklmnopqrstuNa przełomie 1991/92, miasto i jednoimienną gminę (posiadające wspólne organa) formalnie połączono w jedną gminę miejsko-wiejską.
_1891_map.jpg)
_206.jpg)
-zbiornik_Wielka_Laka2.jpg)
.jpg)
.jpg)
_02.jpg)
.jpg)
.jpg)
_206.jpg){kind=link}