Berlin –stolica, największe miastoNiemiec i zarazemkraj związkowy. Zajmuje powierzchnię ok. 891,70 km² i zamieszkuje go 3 878 100 osób (31 grudnia 2023)[3]. Jest największym miastem wUnii Europejskiej pod względem liczby mieszkańców w granicach administracyjnych.
Berlin jest podzielony na dwanaście okręgów administracyjnych (Bezirk). Przez przestrzeń miejską przepływają m.in. rzekiSprewa iHawela, a ponadto znajduje się wiele jezior i zatok, w tym największeMüggelsee.
Językoznawcy wywodzą nazwę Berlin odprasłowiańskiego*brl, oznaczającegobagno lubmoczary, i podają znaczenie nazwy jakomiasto na bagnach[4]. Według hipotezyReinholda Trautmanna Berlin jest zniekształconą nazwą Bralin (za czym przemawia m.in. zapis w dokumencie z 1215 r. nazwy miejscowości jakoBraline) i pochodzi od nazwy osobowejBral, czyli skróconej formysłowiańskiego imienia złożonegoBratosław[5].
Berlin leży we wschodniej części Niemiec. Miasto znajduje się między płaskowyżami Barnim i Teltow. Leży około 90 km odgranicy zPolską.
Największa długość miasta w kierunku wschodnio-zachodnim wynosi około 45 km, największa długość w kierunku północno-południowym wynosi około 38 km. Najwyższe wzniesienie ma wysokość 115,4 mn.p.m., natomiast najniższy punkt leży na wysokości 34 m n.p.m.[6]
Miasto położone jest nad rzekamiSprewą iHawelą oraz ich dopływami. Sprewa w dzielnicySpandau wpada do Haweli, prawego dopływuŁaby. Berlińskie dopływy Sprewy toPanke(inne języki),Dahme,Wuhle(inne języki) iErpe(inne języki). Hawela płynie przez miasto korytem polodowcowym przypominającym jeziora. Bocznymi odnogami Haweli są jeziora Tegeler See i Große Wansee. Do Haweli wpływają strumienie: Tegeler Fließ oraz Bäke. Największym jeziorem na terenie miasta jest jezioro Große Müggelsee położone w dzielnicy Treptow-Köpenick. Obszar wód chronionych w mieście to 212 km², co stanowi prawie jedną czwartą całkowitej powierzchni miasta[7].
Miasto znajduje się wumiarkowanej strefie klimatycznej. Przeciętna temperatura roczna wynosi +9,1 °C, średnia roczna ilość opadów wynosi 581 mm. Najcieplejszymi miesiącami są lipiec (+14,3 °C) i sierpień (+14,1 °C), a najzimniejszy jest styczeń (–1,9 °C) i luty (–1,5 °C). Dokładną statystykę zawiera poniższa tabela[8]:
U progu nowej ery obszar ten był zamieszkały przez plemiona zwane Varni i Semnones. Mogli stać się oni później częścią związku zwanegoAlamanami. W połowie V w. n.e. mieszkali tamSwebowie (czyli późniejsiSzwabowie, którzy przenieśli się na obszar dzisiejszejBadenii-Wirtembergii).
Osadnictwo słowiańskie w okolicach dzisiejszego Berlina ok. 1150 roku
Przemieszczali się i osiedlali także Sasi na obszarze między Sprewą iOdrą. Następnie pojawili się tam słowiańscyLucice.Sprewianie założyli tam gródKopanica, który później stał się dzielnicą Berlina – Köpenick. Nie wiemy, czy zepchnęli oni wszystkich mieszkańców na zachód, czy osiedlali się obok tych, którzy zdecydowali się nie wędrować, tylko pozostać na ziemi.
W okresie następnym obszar ten ze względu na dobre połączenia rzeczne był infiltrowany przezwikingów.
W pierwszej połowie XII wieku do okolic dzisiejszego Berlina granicę polskich wpływów przesunąłksiążę PolskiBolesław III Krzywousty[9]. Jeszcze w XII wieku istniało na tym obszarze słowiańskieKsięstwo Kopanickie, które w latach 50. XII wieku było lennem Polski. Jego stolicą byłaKopanica – Köpenick, od 1920 dzielnica Berlina.
Najwcześniej w drugiej połowie XII wieku obszar znalazł się w granicachMarchii Brandenburskiej, rządzonej przezAlbrechta Niedźwiedzia. Około 1200 r. był już poddany pełnej kolonizacji niemieckiej, głównie zSaksonii oraz terenów dzisiejszejHolandii.
MiastoCölln (słowiańskie Kolno), położona na wyspie na Sprewie część podwójnego osiedla Berlin-Cölln, zostało po raz pierwszy wspomniane w 1237 r., zaś Berlin, położony na prawym (północnym) brzegu rzeki, w 1244. Przez Berlin-Cölln przebiegała trasaVia Imperii, łączącaSzczecin zRzymem. W 1307 r. zbudowano wspólny ratusz dla obu miast.
W latach 1443–1451 wzniesionozamek. Od 1451 r. Berlin był rezydencjąbrandenburskich margrabiów i elektorów. W trakcie wojny pomiędzy Brandenburgią aśląskimksięstwem głogowskim w 1477 lub 1478 r. pod Berlin dotarł najazdpiastowskiegoksięcia głogowsko-żagańskiegoJana II Szalonego. W XVII wieku Berlin został rozbudowany o kilka przedmieść. W pierwszej połowie XVII w. miasto odwiedził późniejszykról Polski,Jan Sobieski.Wojna trzydziestoletnia (1618–1648) spowodowała zmniejszenie liczby mieszkańców z 14 000 do 8000 osób[12]. W 1650 rozpoczęto budowę Twierdzy Berlin. W 1685 r. elektorFryderyk Wilhelm I zezwolił na osiedlanie się w Brandenburgii francuskimhugenotom. ImigracjaFrancuzów odbywała się czterema falami: w latach 1686/87, 1695, 1697/98 i 1700[13]. W 1700 roku Francuzi stanowili już ok. 30% populacji miasta[13]. Inni imigranci przybywali m.in. zPolski iMonarchii Habsburgów. W 1688 r. pięć sąsiadujących ze sobą miast zostało połączonych, tworząc Wielki Berlin liczący 56 000 mieszkańców (w tym 20 000 pierwotnego Berlina)[12].
W 1701 r. Berlin został stolicą nowo utworzonegoKrólestwa Prus. W latach 1701–1705 hugenoci wybudowaliKatedrę Francuską. W 1708 r. wzniesionoKatedrę Niemiecką. W 1709 r. zjednoczono miasta i gminy Berlin, Cölln, Friedrichswerder, Dorotheenstadt i Friedrichstadt w jedno miastoBerlin. Wkrótce powstały dalsze przedmieścia. W 1742 r. otwartoKrólewski Teatr Dworski. W połowie wieku miasto liczyło ponad 100 000 mieszkańców[12]. W 1760 r. Berlin był przez kilka dni okupowany przez wojska rosyjskie. W latach 1747–1773 w protestanckim Berlinie wybudowano katolickikościół św. Jadwigi. W 1774 r. świątynię konsekrowałIgnacy Krasicki, który został w niej pochowany w 1801 r. W latach 1788–1791 wzniesionoBramę Brandenburską, będącą obecnie jednym z symboli miasta. W 1800 r. Berlin był największym miastem (co najmniej 170 000 mieszkańców[12]) krajów niemieckich poWiedniu. W 1806 r. został zajęty przez armięNapoleona[14]. W latach 1816–1821 stolicarejencji berlińskiej wprowincji Brandenburgia, a w latach 1822–1875rejencji poczdamskiej w tej samej prowincji.
PoI wojnie światowej w 1918 r. ogłoszono w Berlinie republikę. W 1920 r. na podstawie tzw.Ustawy o Dużym Berlinie ponownie znacznie rozszerzono obszar miasta, przyłączając kilka miast i kilkadziesiąt wsi. Berlin osiągnął wówczas około 4 mln mieszkańców.
27 sierpnia 1922 do sądu w Berlinie wpłynął wniosek o rejestracjęZwiązku Polaków w Niemczech. 3 grudnia 1922 sąd zatwierdził statut i odbyło się pierwsze Walne Zebranie Związku, na którymStanisław Sierakowski został wybrany pierwszym jego prezesem. 14 stycznia 1922 ukonstytuowała się 2. dzielnica Związku Polaków w Niemczech. Swoim zasięgiem obejmowała teren Berlina i Ziemi Połabskiej. Od 1924 roku w Berlinie Stanisław Sierakowski wydawał gazetęKulturwehr dla obrony praw autochtonicznych mniejszości narodowych ówczesnychNiemiec:Polaków,Serbołużyczan,Fryzów,Duńczyków iLitwinów. 6 marca 1938 do Berlina przyjechało ok. 5000 Polaków z całej Rzeszy naI Kongres Polaków w Niemczech.
Po II wojnie światowej Berlin został podzielony przezaliantów na4 sektory okupacyjne. Stąd też przed ponownymzjednoczeniem Niemiec miasto było podzielone na część wschodnią, stanowiącąsektor radziecki i od 1949 stolicęNRD (Berlin, Hauptstadt der DDR), i część zachodnią (Berlin Zachodni), będącą specjalnym obszarem administrowanym przez aliantów ze statusem zbliżonym do wolnego miasta (błędem jest stwierdzenie, że Berlin Zachodni należał do RFN) powstałą z francuskiego, brytyjskiego i amerykańskiego sektora okupacyjnego. W latach 1948–1949 Sowieci wprowadziliblokadę Berlina Zachodniego, na co alianci zachodni odpowiedzieli uruchomieniemmostu powietrznego z zaopatrzeniem. W latach 1961–1989 Berlin Zachodni był otoczonymurem, którego zburzenie w 1989 stanowi symbol zjednoczenia dwóch części miasta oraz dwóch państw niemieckich.
DecyzjąBundestagu, od 1991 r. Berlin jest stolicą zjednoczonych Niemiec. Od 1999 r. w Berlinie swoje siedziby mająparlament irząd.
Spis z 2011 r. wskazał, że 21,6% populacji Berlina należało do Kościoła ewangelickiego, 9,6% do Kościoła katolickiego, 1,5% do Kościoła prawosławnego i 0,7% do Wolnego Kościoła Ewangelickiego. W roku 2019 14,4% populacji stanowili protestanci, a 8,3% katolicy. Spośród około 3,8 miliona berlińczyków pod koniec 2020 13,9% było protestantami, 8,1% katolikami, a 78% należało do innych wyznań i religii lub do żadnego z nich. We wschodniej części miasta, które należały do byłej NRD, odsetek osób związanych z chrześcijaństwem jest szczególnie niski[24].
Społeczność żydowska w Berlinie liczyła w 2017 około 10 000 członków[25]. Z kolei 7–9% mieszkańców to wyznawcy religii traktowanych przez wyznawców zaislamskie (2018).
Miasto podzielone jest na 12 okręgów administracyjnych (niem.Bezirk), które dzielą się na 97 dzielnic (niem.Ortsteil, czyli części miasta). Podział ten istnieje od 1 stycznia 2001, kiedy to w wyniku reformy administracyjnej zmniejszono liczbę okręgów administracyjnych z 23 do 12 w celu obniżenia kosztów. Każdy okręg ma oddzielny samorząd i prawa zbliżone do praw miejskich.
Berlin jest ważnym ośrodkiem gospodarczym z rozwiniętym przemysłem, głównie elektrotechnicznym i elektronicznym (m.in.Siemens,AEG), maszynowym, środków transportu, precyzyjnym, spożywczym, poligraficznym i odzieżowym[29]. W Berlinie działa 167 057 przedsiębiorstw (2019)[30].
Pomiędzy 1993 a 2012 r. w prywatne ręce trafiła prawie połowa miejskich zasobów mieszkaniowych, a liczba lokali socjalnych zmalała z 370 do około 150 tys.[31] Działania te wraz z deregulacją polityki czynszowej doprowadziły dogentryfikacji najatrakcyjniejszych dzielnic miasta.
W 2019 r. wartośćPKB wytworzonego w Berlinie wyniosła 157 mld euro[32].
W 2017 r. Berlin odwiedziło ok. 34,1 mln turystów, w tym 13,5 mln turystów zagranicznych[34]. Najpopularniejszą trasą turystyczną w Berlinie jest szlak Muru Berlińskiego (Berliner Mauerweg)[35]. Liczy ok. 160 kilometrów długości, z czego ok. 50 kilometrów prowadzi przez obszar miejski Berlina, w tym ścisłe centrum, a pozostała część przez tereny podmiejskie i leśne. Pierwsza wersja trasy powstała w 1990 przygotowana przez Powszechny Niemiecki Klub Rowerowy (Allgemeiner Deutscher Fahrrad-Club(inne języki), ADFC) z myślą o turystach pieszych i rowerowych. Przez Berlin prowadzą dwaszlaki rowerowe sieciEuroVelo – Szlak Stolic nr 2 i Szlak Słońca nr 7.
Mur Berliński – pozostałości dawnych umocnień rozdzielających Berlin Zachodni od NRD. Zachowało się m.in. dawne przejście graniczne, czyli tzw.Checkpoint Charlie[38].
Kolej z Berlina doPoczdamu była drugą na terenie Niemiec i została uruchomiona w 1838, biegnąc z obecnegoplacu Poczdamskiego przez Steglitz, Zehlendorf i Novawes do Poczdamu.
W XIX wieku w Berlinie powstało 9 dworców czołowych kolei dalekobieżnych. Z czasem poszczególne koleje połączono ze sobą – najpierw linią przetokową, zastąpioną później przezlinię pierścieniową (zwanąRing lubPsią Głową) ilinią średnicową wschód-zachód naestakadzie. Od lat 60. XIX w. kursowały w Berlinie pociągi podmiejskie i regionalne, z biegiem czasu otrzymywały własne tory, zaś od 1924 zostały przekształcone w elektrycznąkolej miejskąS-Bahn. Dla S-Bahn zbudowano w latach 1934–1939 tunel północ-południe.
W latach 50. w związku ze spadkiem dalekobieżnego ruchu kolejowego zamknięto wszystkie dworce czołowe Berlina. W maju 2006 otwarto nowy centralny dworzec, na skrzyżowaniulinii wschód-zachód idrugiego tunelu północ-południe, pod nazwąBerlin Hauptbahnhof, podczas budowy zwanego też nazwąBerlin Hauptbahnhof-Lehrter Bahnhof na pamiątkę istniejącego tam wcześniej dworca Lehrter Bahnhof.
Metro berlińskie (U-Bahn Berlin) ma długość 155,4 km i 175 stacje (2021). Najdłuższą linią jest 32-kilometrowa U7, najkrótszą jest natomiast linia U4 licząca 5 stacji. W godzinach szczytu pociągi kursują w odstępach od 2 do 5 minut, a poza szczytem co 7 do 15 minut. Ponadto od 2003 roku metro kursuje w noce z piątku na sobotę i z soboty na niedzielę. Punktualność metra w Berlinie wynosi 98,7% (2016).
Łączna długość dróg wodnych w granicach miasta wynosi 182 km, a w jego otulinie około 400 km[43].Berlin leży w centrum wschodniego obszaru niemieckich federalnych dróg wodnych. Zbiegają się tu trzy główne drogi wodne: kanał Odra-Sprewa, kanał Odra-Hawela oraz kanał Hawela-Łaba. Największe znaczenie ma kanał Hawela-Łaba który łączy się z poprzez Mittelland Kanal zRenem a poprzezŁabę zHamburgiem.
Kanał Odra-Sprewa łączy Berlin poprzez Górną Odrę zGórnym Ślaskiem, kanał Odra-Hawela łączy się z Dolną Odrą i stanowi drogę wodną do portów wSzczecinie iŚwinoujściu.
Miasto ma trzy porty śródlądowe: Port Neuköln, Port Südhafen w dzielnicy Spandau oraz największy port – Port Westhafen w dzielnicy Moabit.
Berlin, w porównaniu z innymi stolicamieuropejskimi, posiada bardzo dużą liczbę zabytków. Prócz tego znaleźć tu można wielemuzeów i innych instytucji kultury.
W Berlinie znajdują się 3 światowej klasy opery, które mogą pomieścić ponad 4400 widzów. Ponadto w Berlinie znajduje się ponad 150 teatrów i sal na każdy rodzaj imprezy[44].
Europejska Akademia Filmowa – współfinansowana przez Komisję Europejską inicjatywa europejskich reżyserów z siedzibą w Berlinie przyznająca od 1988, co rokuEuropejskie Nagrody Filmowe. Akademia aktywnie uczestniczy w przedsięwzięciach promujących europejską produkcje filmową[45].
Currywurst – tradycyjna niemiecka kiełbaska wieprzowa, grillowana i doprawiona znaczną ilością curry. Pokrojona w plasterki lub serwowana w całości. Niekiedy dodaje się do niej sos pomidorowy również doprawiony curry. Podaje się ją w towarzystwie frytek lub bułeczek na papierowych tackach.
Berliner Pfannkuchen – pączek podawany w czasie podwieczorku, zrobiony ze słodkiego ciasta drożdżowego, smażony na głębokim oleju. Nadziewany dżemem lub marmoladą. Tradycyjnie pojawia się na stołach w Sylwestra oraz w czasie karnawału.
Berliński Hackbraten, jest specjalnością z mielonego mięsa suto doprawionego czosnkiem, w wersji czosnkowej są tu również niemieckie Bratkartoffeln.
Döner kebab: WNiemczech döner kebab spopularyzowany został przez tureckich imigrantów w Berlinie na początku lat 70. XX wieku[47]. To tam danie rozwinęło się ze swojej pierwotnej formy w charakterystyczną kanapkę z obfitą sałatką, warzywami i sosami, sprzedawanymi w dużych porcjach po przystępnych cenach.
Kaufhaus des Westens – luksusowy dom towarowy w Berlinie w dzielnicy Schöneberg. Jest drugim na świecie sprzedawcą żywności w jednym miejscu po tokijskim domu handlowym Takashimaya[48].
Rada Europejskiego Instytutu Technologii i Innowacji (EIT)[51] 16 grudnia 2009 wyznaczyła centra pierwszych trzech węzłów wiedzy i innowacji. Uczelnie z Berlina będą brać udział w pracach węzła informatycznego i węzła klimatycznego.
Pierwszy sezonFormuły E składał się z jedenastu wyścigów, rozgrywanych w dziesięciu różnych miastach-gospodarzach. W stolicy Niemiec od 2021 r. odbywają się jedne z najważniejszych zawodów na kortach trawiastych.German Open – kobiecy turniej tenisowy kategorii WTA 500 zaliczany do cyklu WTA Tour.
W 2013 r. na terenie Berlina popełniono łącznie ponad 503 tys. przestępstw[54]. Dość niebezpiecznym rejonem jest centralnykiezRegierungsviertel (dzielnicaMitte). To tutaj dochodziło najczęściej (w przeliczeniu na 1000 mieszk.) do kradzieży rowerów (w całym mieście zgłoszono ponad 26,5 tys. takich zdarzeń) oraz uszkodzeń mienia (w całym Berlinie – 43,5 tys.). W tym samym rejonie dochodziło także najczęściej do kradzieży w ogóle (w całym Berlinie – ponad 226 tys.). Samochody w stolicy Niemiec w roku 2013 kradzione były łącznie ponad 6,6 tys. razy, najczęściej w dzielnicyHalensee. Podpaleń odnotowano 973. Do uszkodzeń ciała dochodziło najczęściej w rejonieKurfürstendamm (w całym Berlinie – 52,1 tys.). Naruszenia prawa związane z narkotykami odnotowano 13,3 tys. razy (najczęściej w kiezieSchillerpromenade orazSüdliche Luisenstadt). Policja odnotowała ponadto 11,5 tys. włamań do mieszkań i domów (najczęściej w dzielnicyGrunewald)[54].
↑PetrP.JokešPetrP.,Czesi. Przewodnik po historii narodu i państwa, Kraków: Avalon, 2020,ISBN 978-83-7730-439-6(pol.). Brak numerów stron w książce
↑H.W.H.W.KochH.W.H.W.,A history of Prussia, New York: Dorset Press, 1987,ISBN 0-88029-158-3,OCLC17397738 [dostęp 2023-02-13]. Brak numerów stron w książce
↑JerzyJ.KrasuskiJerzyJ.,Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 160,ISBN 978-83-04-04985-7,OCLC750890813.
↑JerzyJ.KrasuskiJerzyJ.,Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 174,ISBN 978-83-04-04985-7,OCLC750890813.
↑Statistischer Bericht – Einwohnerinnen und Einwohner nach Religion am 31. Dezember 2020. (PDF; 1,1 MB) Statistik Berlin Brandenburg, S. 37, abgerufen am 17. Februar 2021.
_(24005317167).jpg)
.jpg)
