Santa Maria Consolatrice al Tiburtino (27 czerwca 1977), diecezja Velletri-Segni (5 kwietnia 1993), diecezje Ostia i Velletri-Segni (30 listopada 2002)
Joseph Ratzinger urodził się 16 kwietnia 1927 roku o godz. 4.15, w Wielką Sobotę. Był synem Josepha, który był wiejskim żandarmem w randze komisarza, czyliGendarmerie-Kommissar, i Marii, która była kucharką, pracującą w małych pensjonatach. Rodzina należała pod względem majątkowym do niższej klasy średniej[6]. Zostałochrzczony w dniu narodzin przez wikariusza miejscowej parafii ks. Josepha Stangla[7][8], w małym kościele parafialnym we wsiMarktl[9] w Górnej Bawarii.
Joseph był trzecim dzieckiem swoich rodziców, którzy pobrali się w 1920, i mieli już dwójkę dzieci: Marię Ratzinger (ur. 7 grudnia 1921, zm. 2 listopada 1991) iGeorga Ratzingera (ur. 15 stycznia 1924, zm. 1 lipca 2020[10])[11].
Ojciec papieża zmarł w wieku 82 lat (ur. 6 marca 1877, zm. 25 sierpnia 1959), zaś matka w wieku 79 lat (ur. 8 stycznia 1884, zm. 16 grudnia 1963). W swoich wspomnieniach przyszły papież podkreślił, że ojciec dał mukrytyczny umysł, zaś matka obdarzyła goserdecznym zmysłem religijnym. Ojciec był osobą głęboko religijną. W niedzielę uczęszczał na trzy nabożeństwa: na msze o 6.00 i główną o 9.00 oraz na popołudniowe nabożeństwo[11].
BratGeorg też został duchownym. Siostra, Maria Ratzinger, nigdy nie wyszła za mąż, była gospodynią Josepha aż do śmierci w 1991. Ich stryjeczny dziadek (brat dziadka ze strony ojca)Georg Ratzinger był do 1888 księdzem, a po porzuceniu kapłaństwa deputowanym doLandtagu iReichstagu[12].
Rodzina mieszkała w dużym lecz skromnym trzykondygnacyjnym drewnianym budynku. Ojciec mający stałe dochody dzięki pracy na stanowisku nadzorczym w urzędzie państwowym, był lepiej sytuowany od większości rolników we wsi Marktl[13]. Miejscowość ta liczyła ok. 2750 mieszkańców zamieszkujących w ok. 1000 gospodarstw domowych[13].
W 1929, gdy Joseph miał dwa lata rodzina przeprowadziła się do Tittmoning. Jak pisze biograf papieża, opierając się na jego wspomnieniach:
to właśnie spędzony w dzieciństwie czas w Tittmoning wywołuje najcieplejsze wspomnienia kardynała. Pisze o szczęśliwych dniach spędzanych na polu, o szukaniu rzeczy dotyczących pochodzenia rodziny i o pobożnych wycieczkach do kaplicy Ponlach. Opisuje odwiedziny u starszej pani w Tittmoning w Boże Narodzenie, której pamiątki rodzinne zajmowały dosłownie cały salonik, i to, jak bardzo uderzyła go siła jej prostej wiary[14].
Krytykowanie nazistów przez ojca zmusiło rodzinę Ratzingerów do kolejnej przeprowadzki. W 1932 zamieszkali oni w miejscowości Aschau am Inn. Rodzina zajęła pierwsze piętro budynku, pobudowanego przez miejscowego rolnika, który wydzierżawił go miejscowej policji. Ratzinger jako komisarz miał prawo do piętra, natomiast na parterze znajdowały się biura oraz mieszkanie jego pomocnika. Właśnie w tej miejscowości przyszły papież zakochał się w mszy św. Jak wynika ze wspomnień, miało to miejsce podczas rezurekcji wielkanocnej, gdy okna kościoła były zasłonięte, zaś w momencie zaintonowania przez księdza pieśniChrystus zmartwychwstał odsłaniano okna i kościół zapełniał się światłem –Było to robiące największe wrażenie przedstawienie zmartwychwstania Chrystusa, jakie mogę sobie wyobrazić. Tam też Joseph otrzymał pierwszy mszalik z tekstem łacińskim i niemieckim[15].
W 1937 Joseph ukończył sześćdziesiąty rok życia i zgodnie z prawem nabył uprawnienia emerytalne. Rodzina wówczas przeprowadziła się do liczącej ok. 11 000 mieszkańców miejscowości Traunstein. Zamieszkali w starym drewnianym domu, który został zakupiony przez ojca w 1933 z myślą o emeryturze[16].
Do 1937, kiedy przeprowadzili się doTraunstein, ojciec Joseph służył w Bawarskiej Policji Landowej (Bayerische Landespolizei(inne języki)) i w niemieckiej policji państwowej (Ordnungspolizei). Londyński „The Sunday Times” pisał o Ratzingerze seniorze jakoantynaziście, którego próby powstrzymania Brązowych Koszul (Oddziałów Szturmowych SA)zmusiły do kilku przeprowadzek wraz z rodziną[17]. Według „International Herald Tribune”[18] przeprowadzki te były bezpośrednio związane z postawą Josepha Ratzingera, który sprzeciwiał sięnazizmowi, czego rezultatem były degradacje i przeniesienia. Brat papieża,Georg powiedział:Nasz ojciec był zaciekłym przeciwnikiem nazizmu, ponieważ uważał, że było to w sprzeczności z naszą wiarą[19]. Jednak rodzinę dotknęły także boleśniejsze represje ze strony reżimu. John Allen (watykański komentator), donosi o słowach wygłoszonych przez kardynała Ratzingera 28 listopada 1996 w Watykanie:Kuzyn cierpiący nazespół Downa, który w 1941 miał 14 lat i był zaledwie kilka miesięcy młodszy (niż Ratzinger), został zabrany przez nazistowskie władze na terapię.Niedługo później rodzina otrzymała informacje o jego śmierci[20].
Przez następne dwa lata przyszły papież uczęszczał do miejscowego gimnazjum. Podróż do szkoły w jedną stronę zajmowała mu około 30 minut. Uczył się w nim intensywnie greki i łaciny. Później pisał:spoglądając wstecz, wydaje mi się, że kształcenie bazujące na dorobku starożytności greckiej i łacińskiej stanowiło duchową postawę, która odpierała zniewolenie przez totalitarną ideologię[21]. Ze szkoły, do której uczęszczał, zwolniono po kolei dwóch dyrektorów, którzy przeciwstawiali się nazistowskiej ideologii. Niedługo później ograniczono naukę greki i łaciny. Podczas pobytu w Traunstein zafascynował się muzyką Mozarta. W 1996 Ratzinger zapisał:w żadnym wypadku nie można uznać jej za czystą igraszkę – słychać w niej cały tragizm ludzkiego bytu[21]. Znajdował chociaż 15 minut dziennie, żeby grać na fortepianie utwory Mozarta i Beethovena. Próbował również Brahmsa, ale te utwory były dla niego zbyt trudne[21].
Według kuzynki, Eriki Kropp, Ratzinger od dzieciństwa nie chciał zostać nikim innym niż księdzem. Kiedy miał 15 lat, mówił, że zostanie biskupem, a ona żartobliwie zapytała „Czemu nie papieżem?”[22]. Wcześniej (w 1932) do miasteczka, w którym mieszkali Ratzingerowie, przyjechał arcybiskup Monachium,Michael von Faulhaber. Pięcioletni Joseph był w grupie dzieci wręczających kardynałowi kwiaty; tego dnia powiedział, że także chciałby zostać kardynałem.
W 1939 wstąpił do niższego seminarium w Traunstein. Musiał wówczas zamieszkać w szkole. Ponieważ jego starszy brat wcześniej rozpoczął naukę w seminarium, toteż znał już kilka osób uczących się w tej szkole. Codziennie musiał także dwie godziny spędzać na boisku szkolnym. Ponieważ był niższy i słabszy fizycznie, było to niezbyt miłe doświadczenie. W 1942, gdy III Rzesza prowadziła wojnę z ZSRR, zaszła konieczność zamiany seminarium na szpital wojskowy, zaś studentów odesłano do domu. Georg został wzięty do wojska, zaś Joseph ponownie powrócił do nauki w gimnazjum, gdzie odkrył wspaniałą literaturę, zwłaszcza Goethego i Schillera. Przebywał tutaj do 1943[21].
W wieku 14 lat (w 1941), został członkiemHitlerjugend, w której to organizacji członkostwo było obowiązkowe od 25 marca 1939. Według korespondenta tygodnika „National Catholic Reporter(inne języki)” Johna Allena, Ratzinger nie podchodził entuzjastycznie do członkostwa w tej organizacji, odmawiał brania udziału w spotkaniach. Ratzinger wspominał, że nazistowski profesor matematyki postarał się o zmniejszenie mu czesnego w szkole. Do tego teoretycznie była wymagana dokumentacja obecności na spotkaniach Hitlerjugend, jednak według Ratzingera profesor załatwił mustypendium bez konieczności udziału w zebraniach[23].
W wieku 16 lat (1943) wraz z innymi kolegami z klasy rozpoczął obowiązkowe przygotowanie wojskowe w zakresieobrony przeciwlotniczej. Powołany został do programuLuftwaffenhelfer(inne języki). Zostali przydzieleni do oddziału odpowiedzialnego za ochronę fabryki silników lotniczychBMW wLudwigsfeld(inne języki) na północ odMonachium. Następnie zostali przeniesieni doUnterföhring i na krótko doInnsbrucka. Z Innsbrucka ich oddział udał się doGilching, by ochraniać bazęmyśliwców niemieckich i atakowaćbombowcealiantów, które urządzały naloty na Monachium. W Gilching Ratzinger służył w posterunku telefonicznym.
10 września 1944 jego klasa została zwolniona z korpusu. Jednak wracając do domu, Ratzinger otrzymał nowe powołanie doReichsarbeitsdienst (Służby Pracy Rzeszy). Został oddelegowany do węgierskiego obszaru granicznego z Austrią, która zostałazaanektowana przez Niemcy w 1938. Tu pracował aż do czasu, kiedyArmia Czerwona zajęła Węgry; wtedy został skierowany do przygotowywania umocnień przeciwpancernych szykowanych na ofensywę wojsk radzieckich. Tam też był świadkiem pędzenia Żydów doobozów zagłady. 20 listopada 1944 jego oddział został zwolniony ze służby.
Ratzinger znowu wrócił do domu, jednak nie na długo. Już trzy tygodnie później dostał wezwanie do stawienia się w Monachium, gdzie otrzymał przydział do koszarWehrmachtu w mieścieTraunstein, blisko którego mieszkała jego rodzina. Po podstawowym szkoleniu w piechocie Ratzinger służył w różnych posterunkach wokół miasta, gdzie stacjonowała jego jednostka. Nigdy nie został wysłany na front.
Na przełomie kwietnia i maja, w ostatnich dniach lub tygodniach przed poddaniem się Niemiec, Ratzingerzdezerterował. Dezercja była powszechna w ostatnich tygodniach wojny, chociaż karana śmiercią (często zasądzana była bez procesu prawnego, wykonywana nieprzerwanie do końca). Obniżonemorale i niewielkie ryzyko osądzenia przez zdezorganizowane wojsko niemieckie przyczyniło się do rosnącej fali dezercji wśród żołnierzy. Ratzinger opuścił miasto Traunstein i udał się do położonej nieopodal rodzinnej wsi.
Użyłem mało znanej drogi, spodziewając się bezproblemowego przejścia. Ale kiedy wychodziłem z przejścia podziemnego pod torami kolejowymi, dwóch żołnierzy stało na posterunku; przez chwilę sytuacja była dla mnie niezmiernie krytyczna. Dzięki Bogu, że oni także mieli dosyć wojny i nie chcieli stać się mordercami[potrzebny przypis].
Za usprawiedliwienie uznali fakt, że miał rękę natemblaku, i pozwolili mu odejść do domu.
Wkrótce po tym dwaj członkowieSS, którzy schronili się w domu Ratzingerów, zwrócili uwagę na młodego człowieka w poborowym wieku i zaczęli zadawać pytania. Jego ojciec stanowczo wyraził swoje nieprzychylne zdanie na temat Hitlera i nazajutrz dwóch członków SS zniknęło, nie podejmując żadnych działań. Kardynał Ratzinger powiedział później:Jakiś anioł wydawał się nas chronić[potrzebny przypis].
Później do wsi przybyli Amerykanie.
Zostałem rozpoznany jako niemiecki żołnierz, musiałem ubrać się z powrotem w mundur, który wcześniej zrzuciłem, a także trzymać ręce u góry i dołączyć do stale rosnącej grupy jeńców wojennych, których oni ustawiali w szeregu na naszej łące. To szczególnie zraniło serce mojej matki, gdy zobaczyła swojego chłopca i resztę pokonanej armii stojącej tam, wystawionej na niepewny los[potrzebny przypis].
Ratzinger przez krótki czas był internowany wobozie jenieckim niedalekoUlm. Został wypuszczony 19 czerwca 1945. Wraz z innymi młodymi ludźmi zaczął iść do domu (120 km), jednak został podwieziony do Traunstein w ciężarówce wiozącej mleko. Rodzina ponownie była w komplecie, gdy brat Georg został wypuszczony z obozu jenieckiego we Włoszech.
29 czerwca 1951 on i jego brat zostali wyświęceni na kapłanów przez arcybiskupa MonachiumMichaela von Faulhabera. W 1953 zdobył stopieńdoktora pracą o św. Augustynie, zatytułowanąLud i Dom Boży w doktrynie kościelnej św. Augustyna. W 1957habilitował się rozprawą o św. Bonawenturze pt.Świętego Bonawentury teologia historii. W 1958 zostałprofesoremkolegium we Fryzyndze.
Przez następne lata posługiwał jako pomocnikbiskupa Fryzyngi (1957–1959). W 1959 został profesorem naUniwersytecie w Bonn. Swój inauguracyjny wykład zatytułowałBóg wiary i Bóg filozofii. W 1963 zaczął wykładać naWestfalskim Uniwersytecie Wilhelma w Münsterze. Na pierwszym wykładzie aula była wypełniona po brzegi, bo Ratzinger już wtedy był znanymteologiem. NaII Soborze Watykańskim (1962–1965) był doradcą teologicznym niemieckiegoarcybiskupa KoloniiJosepha Fringsa. Kontynuował obronęNostra aetate, dokumentu na temat związków z innymi religiami,ekumenizmu i deklaracji prawa doreligijnej wolności. Później, jakoprefektKongregacji Nauki Wiary jasno wyjaśnił stanowiskoKościoła wobec innych religii w dokumencieDominus Iesus (2000), w którym także mówił o prawidłowej drodze do nawiązaniaekumenicznego dialogu. Podczas soboru był uważany za zdecydowanego reformatora i faktycznie współpracował z takimimodernistami, jakHans Küng iEdward Schillebeeckx. Sam Ratzinger przyznał, że był i po części pozostał wielbicielemKarla Rahnera, znanego teologaNouvelle Théologie(inne języki), który popierał reformy i sam wznosił nowe, teologiczne poglądy. W 1966 Ratzinger został ustanowiony przewodniczącym wydziału teologii dogmatycznej naUniwersytecie Eberharda i Karola w Tybindze, gdzie został ponownie współpracownikiem Hansa Künga. W swojej książceWprowadzenie do chrześcijaństwa (1968), pisał, że papież ma obowiązek słuchania różnych głosów w Kościele podczas podejmowania decyzji. Pisał także, że Kościół od wieków jest zbyt scentralizowany, ograniczony i nadmiernie kontrolowany przez Rzym. Te zdania jednak nie zostały wydrukowane w kolejnych wydaniach książki, gdyż zostały błędnie zinterpretowane przez autorów kolejnychprzedruków. W tym czasie oddalił się odTybingi, co spowodowane było atmosferą imarksistowskimi ruchami wśród studentów w latach 60., które w Niemczech szybko się radykalizowały, szczególnie w latach 1967 i 1968, by osiągnąć kulminację w serii zamieszek w kwietniu i maju 1968. Ratzinger wiązał to (a także spadek szacunku do autorytetów wśród studentów, oraz rosnący, niemiecki ruch na rzecz prawhomoseksualistów) z odejściem od tradycyjnego katolickiego nauczania. Coraz częściej jego poglądy kontrastowały z poglądamiliberalnymi, które wtedy zyskiwały na popularności wśród teologów. Przez lata na II Soborze Watykańskim i na tybińskim uniwersytecie profesor Joseph Ratzinger publikował artykuły w reformatorskim, teologicznym czasopiśmieConcilium, chociaż wybierał coraz częściej mniej reformatorskie tematy niż inni współtwórcy pisma, teologowie moderniści Hans Küng czy Edward Schillebeeckx.
W końcu w 1969 wrócił do Bawarii, naUniwersytet w Ratyzbonie, do środowiska o mniej reformistycznych poglądach.
W 1972 założył pismo teologiczneCommunio, wraz zHansem Ursem von Balthasarem,Henrim de Lubakiem,Walterem Kasprem i innymi.Communio, publikowane w różnych językach (niemieckim, angielskim, hiszpańskim, polskim i innych), stał się wybitnym dziennikiem współczesnej katolickiej myśli teologicznej. Do czasu wyboru na papieża, Ratzinger pozostawał najbardziej aktywnym publicystą gazety.
Herb kardynalski Josepha RatzingeraKardynał Ratzinger (1988)
25 marca 1977 został ustanowiony przezPawła VIarcybiskupem Monachium i Fryzyngi. Sakrę biskupią przyjął 28 maja 1977[24] z rąkbiskupa WürzburgaJosefa Stangla (zbieżność nazwisk z księdzem, który udzielił chrztu – były to dwie różne osoby). Współkonsekratorami byli: biskup RatyzbonyRudolf Graber oraz biskup pomocniczy archidiecezji Monachium i FryzyngiErnst Tewes(inne języki)COr. Za swoją biskupią dewizę przyjąłCooperatores Veritatis, co oznacza „współpracownicy prawdy”. Zostało to zaczerpnięte z Biblii, z3. Listu św. Jana (3 J, 8). Wybór skomentował w swojej autobiograficznej pracyMoje życie wydanej w 1997 r. z okazji siedemdziesiątych urodzin[25].
Nakonsystorzu 27 czerwca 1977 został kreowany kardynałem. W czasiekonklawe w 2005 był jednym z trzynastu[26] żyjących kardynałów mianowanych przez Pawła VI i jednym z trzech z nich w wieku poniżej 80 lat; w konklawe wzięli udział jednak tylko on iWilliam Wakefield Baum (kardynałJaime Lachica Sin z przyczyn zdrowotnych nie mógł przybyć do Rzymu). Po śmierci kardynałaArnsa w grudniu 2016 był ostatnim żyjącym uczestnikiemobukonklawe w 1978. Był ostatnim żyjącym duchownym kreowanym kardynałem przez papieża Pawła VI[27], choć od swojego wyboru na papieża nie był już członkiemKolegium Kardynalskiego.
Kardynał Ratzinger celebruje mszę świętą podczas pogrzebu Jana Pawła II
22 lipca 1992 wydał dokument, w którym stwierdził, iż dyskryminacja ze względu na orientację seksualną nie jest tym samym, co dyskryminacja ze względu na rasę, pochodzenie etniczne itd. Według wydanego dokumentu Kongregacji Nauki Wiary:
„istnieją dziedziny, w których nie jest przejawem niesprawiedliwej dyskryminacji uwzględnienie orientacji seksualnej, na przykład gdy chodzi o adopcję dziecka lub powierzenie go opiekunom, zatrudnienie nauczycieli lub trenerów sportowych, służbę wojskową”.
Podstawowe prawa człowieka (m.in. zagwarantowane przezEuropejską Konwencję Praw Człowieka, jak i konstytucje wielu krajów) według dokumentu Kongregacji mogą zostać „słusznie ograniczone ze względu na obiektywne nieuporządkowane zachowania zewnętrzne”. Dokument, dla przykładu, podał przypadek „osób chorych fizycznie lub umysłowo”, którym można ograniczyć możliwość korzystania z pewnych praw „by chronić dobro wspólne”[28][29]. Dokument był krytykowany między innymi przez trzech biskupów (Charles Buswell(inne języki),Thomas Gumbleton iWalter Sullivan(inne języki))[30] oraz organizacjeLGBT[31]. Urzędowanie zakończył 2 kwietnia 2005 w związku zsediswakancją po śmierci papieża Jana Pawła II[a].
Wkrótce po objęciu urzędu prefekta Kongregacji Nauki Wiary, na początku 1982 zrzekł się funkcji arcybiskupa Monachium i Fryzyngi. W 1993 został podniesiony do stopnia kardynała biskupa i otrzymał tytuł podmiejskiej stolicy biskupiejVelletri-Segni. W latach 1981–2005 byłghostwriteremJana Pawła II[32].
W 1998 został wicedziekanem, a 30 listopada 2002dziekanemKolegium Kardynalskiego i otrzymał związany z tym stanowiskiem tytuł podmiejskiejdiecezji Ostii. Pełnił tę funkcję do 19 kwietnia 2005, czyli do wyboru na papieża.
8 kwietnia 2005, jako dziekan Kolegium Kardynalskiego, rozpoczął mszę żałobną w intencji zmarłegoJana Pawła II. Był to jeden z największych pogrzebów w dziejach świata (do Rzymu przybyło 4 królów, 5 królowych, ponad 70 prezydentów i premierów oraz 2 miliony wiernych)[33]. Milion wiernych naplacu św. Piotra i w bocznych uliczkach żegnał Jana Pawła II. Na słowa kardynała Josepha RatzingeraNasz ukochany Papież stoi teraz w oknie domu Ojca, widzi nas i nam błogosławi. Tak, pobłogosław nam Ojcze Święty, wierni odpowiedzieli gromkim „Santo! Santo!” (Święty! Święty!) oraz „Subito Santo!” (Święty natychmiast!). Kluczem homilii kard. Josepha Ratzingera o życiu zmarłego papieża był biblijny cytat: „Pójdź za mną”. Mówił o wędrówce Karola Wojtyły za Bogiem przez całe jego życie. W sumie mszę koncelebrowało 140 kardynałów i patriarchówunickich Kościołów wschodnich[34].
2 stycznia 2005 magazyn „Time” cytował anonimowe, watykańskie źródło, które twierdziło, że Ratzinger jest pierwszy do zajęcia miejsca Jana Pawła II po jego śmierci lub gdy będzie zbyt chory, by przewodzić Kościołowi. Po śmierci Jana Pawła II, dziennik „Financial Times” napisał, że Ratzinger jest liderem wśród kandydatów na nowego papieża, ale dawał także duże szanse rywalom z liberalnego skrzydła Kościoła. W kwietniu 2005, przed wyborem papieża, „Time” opublikował listę stu najbardziej wpływowych ludzi świata, wśród których znalazł się Ratzinger. Jako prefektKongregacji Nauki Wiary mówił, że chciałby wrócić na wieś do Bawarii i poświęcić się pisaniu książek, jednak przed śmiercią Jana Pawła II, powiedział do przyjaciół, że „jest gotowy na przyjęcie obowiązku, jaki (ewentualnie) umieści na nim Bóg”.
Chociaż jego wybór był uważany za najbardziej prawdopodobny przez media na świecie, niektórzy[kto?] utrzymywali, że jego elekcja jest zbyt oczekiwana, aby mogła się ziścić. Wybory zarówno Jana Pawła II, jak i jego poprzednikaJana Pawła I, były raczej niespodziewane. Dlatego dla niektórych wybór Ratzingera na papieża był pewnym zaskoczeniem.
19 kwietnia 2005 w drugim dniukonklawe, po czterech głosowaniach, został wybrany następcą Jana Pawła II, którego 6 lat później osobiściebeatyfikował. Benedykt XVI stał się 265. papieżem (według Watykanu). W dniu wyboru miał 78 lat i był najstarszą osobą wybraną na papieża od czasówKlemensa XII[35] oraz pierwszym Niemcem na tym urzędzie od czasów Wiktora II (1055–1057).
Kardynał Ratzinger miał nadzieję przed konklawe, że odejdzie w pokoju, powiedział:Podczas konklawe modliłem się do Boga, żeby mnie nie wybrano. Tym razem jednak Bóg wyraźnie mnie nie posłuchał.[36]
Umiłowani bracia i siostry. Po wielkim papieżu Janie Pawle II kardynałowie wybrali mnie – prostego, skromnego pracownika winnicy Pana. Pocieszam się faktem, że Pan potrafi się posługiwać niedoskonałymi narzędziami i działać przy ich pomocy, a przede wszystkim zawierzam się waszym modlitwom. W radości Pana zmartwychwstałego, ufni w Jego stałą pomoc, idziemy przed siebie. Pan nam pomoże, a Maryja, Jego Najświętsza Matka, stoi u naszego boku. Dziękuję[37][38].
Po tym pobłogosławił ludzi zebranych na placu przed bazyliką.
Benedykt XVI użył imieniaBenedykt (łac. błogosławiony) po raz pierwszy podczasaudiencji generalnej naplacu św. Piotra. Podczas pierwszej audiencji generalnej, 27 kwietnia 2005, papież uzasadnił wybór takiego imienia nawiązaniem doBenedykta XV za jego dążenie do pokoju w czasach I wojny światowej oraz dośw. Benedykta za jego wkład w budowę chrześcijańskiej tożsamości Europy[39].
Papież Benedykt XVI podczas modlitwy anioł pański w oknie pałacu apostolskiego, 2007 rok
12 września 2006 r. naUniwersytecie w Ratyzbonie, gdzie był wcześniej profesorem teologii, wygłosił wykład, nazwany późniejratyzbońskim, na temat:Wiara, rozum i uniwersytet – wspomnienia i refleksje (niem.Glaube, Vernunft und Universität – Erinnerungen und Reflexionen)[40]. Papież mówił m.in. na temat stosunku chrześcijaństwa iislamu do rozumu i filozofii greckiej. Czerpiąc z prac prof.Teodora Khoury’ego, zacytował też dialog cesarza bizantyjskiegoManuela II Paleologa oraz refleksje muzułmańskiego uczonegoIbn Hazma (zm. 1069), które ukazywały, że idea islamskiegodżihadu, świętej wojny i nawracania siłą, a nie rozumem, sprzeciwia się Bogu, oraz że dla muzułmanów Bóg nie jest ograniczony nawet przez swoje Słowo i nic nie zmusi Go do objawienia nam prawdy. Jeśli taka będzie Jego wola, człowiek będzie musiał nawet czcić bożki. Wystąpienie papieskie wywołało międzynarodowe reakcje i kontrowersje w świecie muzułmańskim[41].
Helikopter z emerytowanym papieżem, który po dwóch miesiącach pobytu w Castel Gandolfo powraca doWatykanuPapież senior wraz ze swoim następcą papieżemFranciszkiem podczas uroczystości odsłonięcia pomnikaMichała Archanioła przed budynkiem gubernatorstwa Państwa Watykańskiego w dniu 5 lipca 2013Papież senior w dniu pierwszejkreacji kardynałów przez Franciszka w dniu 22 lutego 2014Benedykt XVI wraz ze swoim bratemGeorgiem (2019)
28 lutego 2013 o godz. 20:00[45] czasu lokalnego w Rzymie zgodnie z decyzją zakończył swój pontyfikat, zostającemerytowanym papieżem (łac.Pontifex Romanus emeritus)[46]. Ustąpił z urzędu jako pierwszy papież od czasówGrzegorza XII w 1415 r.[5]Papież senior Benedykt XVI zdecydował, że nie zamierza zmieniać swojego herbu biskupiego i chce pozostać przy obecnym[47]. Następcą Benedykta XVI został, wybrany podczaskonklawe 13 marca 2013, argentyński kardynał Jorge Mario Bergoglio, który przybrał imięFranciszek. 23 marca papież senior Benedykt XVI spotkał się wCastel Gandolfo z nowo wybranym następcą[48].
2 maja 2013 emerytowany papież, po dwóch miesiącach pobytu w Castel Gandolfo, powrócił do Watykanu. Zamieszkał wklasztorze Mater Ecclesiae. Papieża seniora przywitał jego następca oraz delegacja Stolicy Apostolskiej z sekretarzem stanu kardynałemTarcisio Bertone i dziekanem Kolegium Kardynalskiego kard.Angelo Sodano[49][50].
Benedykt XVI 5 lipca 2013 po raz pierwszy od momentu rezygnacji wziął udział razem z papieżem Franciszkiem w ceremonii zorganizowanej na terenie Watykanu. Jak podały media – podczas uroczystości odsłonięcia pomnikaMichała Archanioła przed budynkiem gubernatorstwa Państwa Watykańskiego obaj papieże siedzieli obok siebie. W trakcie krótkiego przemówienia Franciszek podziękował Benedyktowi XVI za jego przybycie[51].
1 września 2013, po raz pierwszy od rezygnacji, Benedykt XVI odprawił na terenie Watykanu publiczną mszę św. dla „kręgu uczniów Ratzingera”, stanowiącą ostatni etap ich spotkania wCastel Gandolfo. Podczas homilii papież emeryt powiedział, że ludzkość nie może obejść się bez danego za darmo chrześcijańskiego ducha[52].
22 lutego 2014 Benedykt XVI wziął udział w konsystorzu, podczas któregoFranciszek kreował 19 nowych kardynałów[53]. Emerytowany papież siedział wraz z kardynałami i został powitany na początku uroczystości przez ówczesnego papieża[53]. To pierwsza uroczystość wbazylice św. Piotra wWatykanie z udziałem dwóch papieży – urzędującego i emerytowanego[54].
Benedykt XVI podczas wywiadu dla niemieckiej gazety zażyczył sobie, aby do niego zwracać i nazywać go po niemiecku „Vater Benedikt” – „Ojciec Benedykt” lub po włosku – „Padre Benedetto”[59]. 14 lutego 2015 Benedykt XVI po raz drugi wziął udział w konsystorzu, podczas któregoFranciszek kreował 20 nowych kardynałów[60]. 8 grudnia 2015 Benedykt XVI towarzyszył swojemu następcy, papieżowi Franciszkowi w ceremonii otwarciaDrzwi Świętych – był to punkt kulminacyjny rozpoczęciaRoku Miłosierdzia[61]. Jako emerytowany papież, sześć razy tj. 19 listopada 2016[62], 28 czerwca 2017[63], 28 czerwca 2018[64], 5 października 2019[65], 28 listopada 2020[66] i 27 sierpnia 2022[67] przyjmował w swojej rezydencji Franciszka z nowymi purpuratami, którzy tego samego dnia otrzymali insygnia kardynalskie.
18 czerwca 2020 r. Benedykt XVI po raz pierwszy od swojej rezygnacji opuścił Watykan i udał się na pięciodniową wizytę do Niemiec, aby odwiedzić swojego ciężko chorego brata księdza infułataGeorga Ratzingera, jak również groby rodziców i siostry[68][69][70]. Powrócił 22 czerwca do Watykanu[71].
2 września 2020 wyprzedził wiekiem żyjącego w latach 1810–1903 papieżaLeona XIII[72] i tym samym stał się najdłużej żyjącym papieżem w historii[73]. 11 stycznia 2021 roku przekroczył moment, w którym czas jego emerytury stał się dłuższy niż czas jego pontyfikatu[74].
Emerytowany papież rzadko pojawiał się publicznie, lecz czasami w mediach społecznościowych były udostępniane zdjęcia z papieżem z różnych spotkań w klasztorze Mater Ecclesiae[75][76][77].
Publiczna obecność emerytowanego papieża Benedykta XVI
Uroczystość pogrzebowa emerytowanego papieża Benedykta XVIPapież Franciszek przy trumnie swojego poprzednikaTrumna z ciałem Benedykta XVI w grobie w Grotach Watykańskich, po lewej abp Georg Gänswein
Grób Benedykta XVI krypcie w podziemiach bazyliki Świętego Piotra
Benedykt XVI zmarł 31 grudnia 2022 roku o godzinie 9:34, w klasztorze Mater Ecclesiae, w wieku 95 lat[79][80]. Emerytowany papież chorował nastwardnienie zanikowe boczne, a dodatkowo miewał problemy z mową[81][82]. Stan zdrowia Benedykta XVI pogorszył się pod koniec grudnia 2022 roku, kiedy zaczął miewać problemy z oddychaniem[83]. Wówczas został on objęty stałą opieką lekarza, a papież Franciszek, podczas audiencji generalnej, poprosił o modlitwę za swojego poprzednika[84]. 28 grudnia Benedykt XVI otrzymał sakramentnamaszczenia chorych orazKomunii Świętej[85].
Informacja o śmierci emerytowanego papieża wywołała wiele reakcji międzynarodowych[86]. Na znak żałoby po śmierci papieża seniora wKostaryce[87],Kubie[88] iPortugalii[89] ogłoszonożałobę narodową. 2 stycznia 2023 ciało zmarłego papieża zostało wystawione na widok publiczny w Bazylice św. Piotra, dając wiernym możliwość oddania mu hołdu do 4 stycznia[90]. Stolica Apostolska podała, że w trakcie na hołd zmarłemu papieżowi seniorowi oddało ok. 200 tys. wiernych[91].
Pogrzeb Benedykta XVI odbył się 5 stycznia 2023 o godz. 9.30 naplacu św. Piotra pod przewodnictwem papieżaFranciszka[92]. Liturgii eucharystycznej przy ołtarzu oraz obrzędom pogrzebowym przewodniczył dziekan Kolegium KardynalskiegoGiovanni Battista Re[93][94][95]. W uroczystości uczestniczyły dwie delegacje z Niemiec na czele zprezydentem ikanclerzem oraz Włoch na czele zprezydentem ipremier, a także wielu prezydentów i premierów innych państw (m.in. prezydent PolskiAndrzej Duda), którzy chcieli oddać hołd zmarłemu[96][97][93][98][99]. Podczas uroczystości uczestniczyło w niej 400 biskupów, 120 kardynałów, ponad 3700 kapłanów z całego świata oraz 100 tysięcy wiernych zgromadzonych na placu św. Piotra[100].
Ciało papieża emeryta, zgodnie z jego życzeniem, zostało pochowane wGrotach Watykańskich, w miejscu gdzie wcześniej, do czasu beatyfikacji, pochowani byli najpierw w latach 1963–2000 Jan XXIII a później w latach 2005–2011 Jan Paweł II[101][102][103][94][104][105].
Była to pierwsza w historii uroczystość w Watykanie, podczas której odbył się pogrzeb emerytowanego papieża, a uroczystościom przewodniczył urzędujący biskup Rzymu. Ostatni taki przypadek miał miejsce w 1802 roku, kiedy to ówczesny papieżPius VII przewodniczył uroczystości pogrzebowej swojego, zmarłego trzy lata wcześniej, poprzednikaPiusa VI[106]. Była to też pierwsza taka uroczystość, po której nie zostało zwołane konklawe w celu wyboru nowego papieża[107][108][109].
Prace badawcze i publikacje Benedykta XVI odnoszą się głównie do szeroko rozumianejteologii dogmatycznej ifundamentalnej. Wiele książek i rozpraw poświęciłtajemnicy Kościoła. Drugi wielki temat w działalności naukowej kardynała Ratzingera to osobaJezusa Chrystusa. Można go uważać za zwolennikachrystologii sensu. Podejmował także prace z zakresuekumenizmu. Kilkakrotnie podejmował tematykę teologii i duchowości sakramentu kapłaństwa[110]. Szczególne znaczenie ma jego nowa wykładniasoteriologii w dzieleTheologische Prinzipienlehre. Bausteine zur Fundamentaltheologie. Ulubionym tematem i motywem prac Ratzingera jest rozumienie wiary[111]. Nieustannie stwierdzał konieczność stałego dialogu między filozofią a teologią. Podkreślał, że według niego poszukiwany przez myślicieliLogos tożsamy jest z Jezusem Chrystusem[112].
Głównym tematem teologii papieża Benedykta XVI jest Bóg jakomiłość. Trzy ważne dokumenty papieskie mają w tytule słowomiłość (łac.caritas):
Według Pascala Ide’a, który specjalizuje się wteologii Józefa Ratzingera, miłość stanowiła dla papieża klucz interpretacyjny dla zrozumienia chrześcijańskiego misterium. Według badań leksykalnych, które uczony przeprowadził przed 2007 rokiem, w dziełach Józefa Ratzingera rzeczownikmiłość wystąpił ponad 2400 razy, czasownikkochać ponad 300 razy. Inne podobne słowa:
W sumie opublikował ponad 60 pozycji książkowych, z których wiele zostało przetłumaczonych na języki obce. Był także autorem kilkuset artykułów i rozpraw opublikowanych w różnych międzynarodowych czasopismach teologicznych i dziełach zbiorowych. Był współtwórcą czasopisma teologicznego „Communio”.
Benedykt XVI w czasie mszy w bazylice św. Piotra (2006)
Duży obszar badań Ratzingera poświęcony jest aktualnej kondycji chrześcijaństwa na świecie, zwłaszcza opisowi wiary w kontekście jej aktualnych zagrożeń[114] oraz perspektyw rozwoju[115]. Zaniepokojenie Ratzingera wywoływało zwłaszcza częściowe lub całkowite kwestionowanie konkretnych treści doktrynalnych. Dostrzegał on rozpowszechniające się błędy w zakresie wiary w poszczególne OsobyTrójcy Świętej. Zwracał przy tym szczególną uwagę na teorie relatywizujące znaczenie jedyności i powszechności zbawczej Chrystusa oraz Kościoła. Stwierdzał również, że współczesny człowiek przyjmuje często tylko to, co nie kłóci się zmaterialistyczną wizją świata. Na tej płaszczyźnie rodzi się zdaniem Ratzingera stopniowa utrata wiary w życie wieczne oraz w możliwość potępienia. Wśród zorganizowanych form ataku na wiarę Ratzinger zwracał szczególnie uwagę na sekty, ideologięNew Age, skrajnie radykalny feminizm oraz rozwijaną w Ameryce Południowejteologię wyzwolenia (pozostającą w związku z ideologią marksistowską). Bardzo negatywne skutki dla wiary wynikają jego zdaniem z kwestionowania zasad moralności chrześcijańskiej, szczególnie z odrzucenia tzw.prawa naturalnego, Dekalogu i współczesnego nauczania kościelnego (etyka życia). Brak świadectwa, niewłaściwe metody i zachwiane proporcje w procesie przekazu wiary, błędnie pojmowana czy celebrowana liturgia, sprawiają jego zdaniem, że wiara dla dzisiejszego człowieka bywa niezrozumiała, a także mało interesująca.
W przedmowie do wydanej w 2007 książkiKreacja i Ewolucja napisał, że teoria ewolucji autorstwaKarola Darwina według niego nigdy nie została ostatecznie dowiedziona. Odnosił się zatem sceptycznie wobec tych ustaleń współczesnejkosmologii, które wykluczają lub pomijają przesłanie o stwórczej roli Boga niesione przezkreacjonizm[116].
Jak napisał „nauka niepotrzebnie marginalizuje poglądy na temat kreacjonizmu”[117]. W przytaczanej książce stwierdził ostatecznie: „Nie możemy powiedzieć: kreacjonizm albo ewolucja. Właściwą formułą jest kreacjonizm i ewolucja, ponieważ oba odpowiadają na dwa różne pytania”. Natomiast w dniu inauguracji pontyfikatu powiedział: „Nie jesteśmy przypadkowym i pozbawionym znaczenia produktem ewolucji. Każdy z nas jest owocem zamysłu Bożego. Każdy z nas jest chciany, każdy miłowany, każdy niezbędny”.
Benedykt XVI dużą uwagę przez cały swój pontyfikat przykładał do kwestiihermeneutyki ciągłości. Kwestia ta po raz pierwszy została podkreślona przez papieża w przemówieniu wygłoszonym 22 grudnia 2005 do członków Kurii Rzymskiej. Wówczas to papież stwierdził, iż:
Sobór Watykański II, definiując na nowo relację między wiarą Kościoła a pewnymi istotnymi elementami myśli nowożytnej, dokonał rewizji czy wręcz korekty pewnych decyzji z przeszłości, ale przy tej pozornej nieciągłości zachował i pogłębił rozumienie swej wewnętrznej natury i prawdziwej tożsamości. Kościół jest – zarówno przed Soborem, jak i po nim – tym samym Kościołem (...)[118].
Benedykt XVI w zimowej wersji mucetuBenedykt XVI w camauroBenedykt XVI w czerwonymsaturno (2007)
Ważnym, według papieża, elementem ochrony tzw.depozytu wiary (depositum fidei) w zgodzie z nurtem hermeneutyki ciągłości, było przywracanie elementów tradycji liturgicznej. Benedykt XVI w adhortacji apostolskiejSacramentum Caritatis podkreślił wagę użycia łaciny w liturgii. W sposób szczególny miano skupić się na przywracaniu do programów nauczania przyszłych kapłanów, elementów języka i kultury łacińskiej, aby w pełni świadomie mogli celebrować liturgię sprawowaną w łacinie. Papież podkreślał również w tym dokumencie wagę estetyki w zakresie architektury i wystroju kościołów, dbania o piękno śpiewu liturgicznego oraz potrzebę większego udziału w celebrze pieśni gregoriańskich[119][120].
Przełomowym dla kwestii tradycji liturgicznej było motu proprioSummorum Pontificum z 7 lipca 2007 r[121]. W dokumencie tym papież zezwolił na odprawianie mszy św. wedługmszału Jana XXIII, po wcześniejszym spełnieniu określonych warunków. Wcześniej, zgodnie z wytycznymi wskazanymi przezJana Pawła II w motu proprioEcclesia Dei, konieczne było uzyskanie każdorazowo zezwolenia biskupa lub wyższego przełożonego duchownego zgromadzeń zakonnych. Obecnie, od 2007, zgoda nie jest wymagana, gdy duchowny odprawia mszę bez udziału ludu lub z udziałem tylko tych wiernych, którzy dobrowolnie chcą uczestniczyć w takiej celebracji. Również na prośbę grupy wiernych proboszcz powinien wyrazić zgodę na odprawienie liturgii w zgodzie z rytem nadzwyczajnym, a w przypadku nieuzyskania takiej zgody zezwolenia powinien udzielić miejscowy biskup[121].
Benedykt XVI chciał również znieść powstałe poSoborze podziały wewnątrz Kościoła katolickiego. Między innymi dążył do pojednania zBractwem Kapłańskim św. Piusa X i jego sympatykami. Na mocy dekretu Kongregacji ds. biskupów, 21 stycznia 2009 zniesiono ekskomunikę z biskupów Bractwa, którzy zostali wyświęceni bez zgody papieża w 1988 roku. Było to pokłosie m.in. spotkania Benedykta XVI z biskupemBernardem Fellayem, które miało miejsce 29 sierpnia 2005 roku. Przy tej okazji papież wyraził gotowość do rozpoczęcia dialogu. Istotnym był również list przesłany Benedyktowi XVI w grudniu 2008, w którym biskup Bernard Fellay, deklarował w imieniu wspólnoty, iż:
zawsze jesteśmy zdecydowani w naszej woli pozostać katolikami i umieścić wszystkie nasze wysiłki w służbie Kościołowi Naszego Pana Jezusa Chrystusa, którym jest Kościół rzymskokatolicki. Akceptujemy jego nauczanie w synowskim duchu. Wierzymy mocno w Prymat Piotra i w jego prerogatywy, a to sprawia, że trwanie w obecnej sytuacji sprawia nam wszystkim ból[122].
Zmiany w dotychczasowym stylu sprawowanej papieskiej celebracji zauważalne stały się po zmianie, w listopadzie 2007 roku, na stanowiskumistrza papieskich ceremonii liturgicznych, kiedy to funkcję tę objąłGuido Marini, chętnie podkreślający swoje przywiązanie do tradycji przedsoborowej[123].
Benedykt XVI przywrócił również do użycia tron papieski, z którego ostatecznie zrezygnował Jan Paweł II[124]. Drobne zmiany widoczne były również w charakterze stroju chórowego papieża, do którego już od 2005 powróciła zimowa wersjamucetu, nieużywana od czasów Pawła VI. Natomiast od Wielkanocy 2008 Benedykt XVI zaczął nosić białą wersję mucetu, która została użyta po raz ostatni w 1967 roku. Benedykt XVI nosił tę odmianę mucetu w okresie wielkanocnym (od Wielkanocy do Zesłania Ducha Świętego). W 2006 roku papież użyłsaturno – czerwonego kapelusza z szerokim rondem, dawniej często noszonego przez papieży, w tym jeszcze niedawno przez Jana XXIII i Pawła VI, a także w pierwszych latach pontyfikatu przez Jana Pawła II. Podczas dwóch audiencji generalnych – 21 i 28 grudnia 2005 – papież założyłcamauro, nakrycie głowy z czerwonego aksamitu obszyte białym futrem z gronostaja, które nie było używane od czasów Jana XXIII.
Jako Kardynał Prefekt Świętej Kongregacji Nauki Wiary przedłożył do zatwierdzenia papieżowi Janowi Pawłowi II na specjalnej audiencji 26 listopada 1983 dokument zatytułowanyDeklaracja o stowarzyszeniach masońskich „Quaesitum est”. Deklaracja ta była odpowiedzią na zapytanie dotyczące wątpliwości, czy zmienił się stosunek Kościoła dostowarzyszeń masońskich. Oficjalnie zostało przypomniane, że przynależność do masonerii została zakazana, i że wierni należący do niej pozostają w staniegrzechu ciężkiego, co uniemożliwia im przyjmowanieKomunii Świętej. Dokument zredagowany przez kard. Ratzingera przypomniał również, iż:
nie należy do lokalnego autorytetu eklezjalnego wypowiadanie się o naturze stowarzyszeń masońskich sądem, który implikowałby uchylenie ustaleń deklaracjiQuaesitum est[125].
Za działalność dla pokoju Benedykt XVI otrzymał przyznaną przez Zarząd Krajowy Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Społecznego „Misja Pojednania” (powołanego w wyniku historycznego spotkania i pojednania się w 1993 obrońcówWesterplatte i marynarzy z pancernikaSchleswig-Holstein) KomandorięMissio Reconciliationis.
W 2006 r. imieniem Benedykta XVI nazwano nowo wzniesiony most na Wiśle wBobrku (gmina Chełmek), którym to mostem papież przejeżdżał 28 maja tegoż roku, udając się do dawnego niemieckiego obozu koncentracyjnegoKL Auschwitz[130].
W okresie pontyfikatu Benedykta XVI ogłoszono 44 nowych świętych oraz 289 błogosławionymi. Benedykt XVI osobiście przewodniczył wszystkim uroczystościom kanonizacyjnym. W sumie w okresie od kwietnia 2005 – do lutego 2013 odbyło się ich dziesięć, przy czym jedna została zorganizowana 11 maja 2007 roku wSão Paulo, pozostałe w Watykanie. Papież przewodniczył również dwóm uroczystościom beatyfikacyjnym: 19 września 2010 roku podczas mszy w Cofton Park wBirmingham, w czasiePielgrzymki Benedykta XVI do Wielkiej Brytanii, gdy na ołtarze został wyniesionyJan Henryk Newman oraz 1 maja 2011 roku, gdy papież beatyfikował w WatykanieJana Pawła II.
Benedykt XVI w czasie swojego pontyfikatu odbył 24 podróże zagraniczne, w tym najwięcej (3 razy) doswojej ojczyzny i doHiszpanii, oraz zasłynął spotkaniami z młodzieżą naŚwiatowych Dniach Młodzieży. Odbył też 33 podróże apostolskie na terenie Włoch.
Benedykt XVI w Pałacu PrezydenckimPapież na Okęciu w towarzystwie prezydenta Lecha Kaczyńskiego z małżonką i prymasa Polski kard. Józefa GlempaBenedykt XVI w towarzystwie prezydenta Lecha Kaczyńskiego w KL AuschwitzBenedykt XVI na Błoniach krakowskichBenedykt XVI na Błoniach krakowskich
Przed wyborem na papieża Joseph Ratzinger kilkukrotnie odwiedzałPolskę. Pierwszy raz w 1977 – jako arcybiskupMonachium był członkiem delegacji episkopatu Niemiec, która przyjechała naDolny Śląsk. W 1979 towarzyszył Janowi Pawłowi II podczas pierwszej pielgrzymki do Polski. W dniach 11–12 września 1980 był członkiem delegacji episkopatu Niemiec, która naJasnej Górze spotkała się zprymasem PolskiStefanem Wyszyńskim. 31 maja 1981 roku brał udział wWarszawie w uroczystościach pogrzebowychprymasa PolskiStefana Wyszyńskiego. Po ogłoszeniustanu wojennego Ratzinger organizował w Monachium modlitwy w intencji Polski. Jako arcybiskup Monachium w 1982 roku odwiedziłKatowice (Górny Śląsk). Ufundował dla katowickiejkatedry Chrystusa Króla imponującą mozaikę, która znajduje się obecnie w kaplicy Najświętszego Sakramentu.
W 1999, jako ówczesny prefekt Kongregacji Nauki Wiary, odbył podróż doKwidzyna. Tam wkatedrze kwidzyńskiej w kaplicy błogosławionejDoroty z Mątowów modlił się przed jej wizerunkiem.
↑Na podstawie pkt. 14 konstytucji apostolskiej Jana Pawła IIUniversi Dominici gregis z 22 lutego 1996:(...) z chwilą śmierci Papieża wszyscy Kierownicy Dykasterii Kurii Rzymskiej, tak Kardynał Sekretarz Stanu, jak i Kardynałowie Prefekci, Arcybiskupi Przewodniczący, jak również członkowie tych Dykasterii, przestają wypełniać swe urzędy. Por. także: pkt. 25 wspomnianej konstytucji.
↑L’Osservatore Romano, wydanie polskie, nr 6 (274), 2005, s. 3,ISSN 1122-7249. Tekst oryginalny:Drodzy Bracia i drogie Siostry! Po wielkim Papieżu Janie Pawle II kardynałowie wybrali mnie, zwykłego i skromnego pracownika winnicy Pańskiej. Otuchy dodaje mi fakt, że Pan potrafi pracować i działać również wtedy, gdy narzędzia są niedoskonałe. A przede wszystkim zawierzam się waszym modlitwom. W radości zmartwychwstałego Pana, ufni w Jego nieustającą pomoc, idziemy naprzód. Pan nam pomoże. Maryja, Jego Najświętsza Matka, jest z nami. Dziękuję!.
Ide P.: Chrystus daje wszystko. Teologia miłości Benedykta XVI. W. Szymona OP (przekład). Kraków: Wydawnictwo Esprit, 2011, s. 221.ISBN 978-83-61989-42-4.
.jpg)
.png)
.png)
_1.jpg)
_mod.jpg)
