celtycko-słowiańska (bojkowska) – «белз» lub «бевз» (miejsce błotniste),
słowiańska (staro-ruska) – «бълизь» (miejsce białe, polana wśród ciemnego lasu)[9],
słowiańska (polska) – nazwa 'bełz' jest, wedługAleksandra Brücknera, pochodzenia polskiego[10]. Z kolei profesorJerzy Nalepa uważa, żenazwa ta dotyczy nie tylko miasta, ale także rzeki nad którą Bełz leży. Dziś rzeka ta nosi nazwę Sołokija, ale w dawnych źródłach występuje jako Bełz (Jan Długosz) lub Bełza (źródło z XVI w.). Poza tym znane są dwa potoki o nazwie Bełżec w dorzeczu górnego Bugu oraz miejscowość Bełżec.
Z analizy statystycznej częstości występowania nazw miejscowych wynika, że nazwa ma genezę zachodniosłowiańską. Na terenie zachodniosłowiańskim o wiele częściej występują pokrewne nazwy np.Bełzów,Bełżyce. Oprócz nazw miejscowych pojawiają się w zachodniej Słowiańszczyźnie nazwy osobowe typuBełza.
W 1880 r. w Bełzu mieszkało 2135 Żydów, którzy stanowili 51,7% ogółu mieszkańców.
W 1910 r. w Bełzie żyło 3625 Żydów, którzy stanowili 60,2% mieszkańców Bełza[7].
1914 – 6017 mieszkańców, z tych 1153 rz.kat., 1460 gr.kat., 3404 izraelitów[11].
Podczas spisu powszechnego w 1921 r. w Bełzie odnotowano obecność już tylko około 2100 osób pochodzenia żydowskiego, jednocześnie procentowy udział ludności żydowskiej w ogólnej liczbie mieszkańców spadł do 50,7%.
Najdawniejsza przynależność miejscowości w historiografii nie jest do końca ustalona. Bełz położony jest na obszarze Roztocza, którym w starożytności władali indoeuropejscyLugiowie[12] (w późniejszym okresie ulegli celtyckim wpływom kulturowym, a następnie zostali zgermanizowani[potrzebny przypis]), później (II–V w.)wschodniogermańscyGoci[13][14], zeslawizowaniSarmaci (Biali Chorwaci)[15] ilechickie zachodniosłowiańskie plemię –Lędzianie[16]. WedługNestora tereny na wschód odSanu w pierwszej połowie IX wieku zamieszkiwaliRadymicze, po czym przemieścili się w rejon położony międzyDnieprem,Desną aSożem; w 885 roku przyłączeni doRusi Kijowskiej przez księciaruskiegoOlega. Według Nestora Radymicze orazWiatycze mieli pochodzić od Lachów i być Lachami[17][18][19].
Inne źródła (m.in.Gesta Hungarorum) podają, że w 892 roku gródPrzemyśl i okoliczne tereny opanował książę morawskiŚwiętopełk I i wcielił je doPaństwa wielkomorawskiego, po czym ok. 898 roku zajęli jeMadziarzy pod wodząArpada[20]. Historia ziem nad Sanem iBugiem obejmującychGrody Czerwieńskie jest niejednoznaczna i niepewna,dokument praski sugeruje, że po 955 roku podlegały one państwu czeskiemu, natomiast w latach 70. X wieku najprawdopodobniej wchodziły w skład państwaMieszka I. Zamieszkujący ten terenLędzianie[b] stanowili zaporę przed parciemRusi na zachód. Świadczy o tym system obronny Lędzian skierowany w kierunku południowo-wschodnim, w którym kluczową rolę odgrywałyCzerwień (obecnieCzermno) i Bełz oraz zaplecze gospodarcze położone na zachodnim brzeguHuczwy[21].
Wykorzystując zerwanie sojuszu polsko-czeskiego i najazdOttona II naPolskę w 979 roku, książę kijowski Włodzimierz Wielki w 981 roku zagarnął cały obszar zamieszkany przez Lędzian[21].
Źródłem mającym tu największą wagę jest zapiskaPowieści Dorocznej pod rokiem 981[22];
W leto 6489 ide Wołodimer’ k Liachom’ i zaja grady ich: Peremyszl’, Czerwien’, i iny grady jeże sut’ do sego dnie pod’ Rusiu. W sem że letie i Wiaticzi pobiedi i wiezłożi na nia dan’ ot niaouga, jakoże otci (otec) jego imasze.
Roku 6489 [981]. Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich: Przemyśl, Czerwień i inne grody, które do dziś dnia są pod Rusią. Tegoż roku i Wiatyczów zwyciężył i nałożył na nich dań od pługa, jaką i ojciec jego brał.
Roku 6539 [1031]. Jarosław i Mścisław zebrali wojów mnogich, poszli na Lachów i zajęli Grody Czerwieńskie znowu, i spustoszyli ziemię lacką, i mnóstwo Lachów przywiedli, i rozdzielili ich. Jarosław osadził swoich nad Rosią, i są do dziś.
W 1382 r. książęWładysław Opolczyk wywiózł łaskami słynącyobraz Czarnej Madonny (Matki Boskiej Częstochowskiej) z bełskiego Zameczku na Jasną Górę doCzęstochowy. Legenda głosi, że autorem obrazu był św.Łukasz Ewangelista, który namalował go na blacie stołu w domu Marii w Nazarecie. W późniejszych wiekach ikona ta miała być przeniesiona do Konstantynopola, a stamtąd trafiła na Ruś Halicką. Podczas walk polsko-węgiersko-ruskich w XIV w. obraz, wykonany na deszczułkach lipowych, został ukryty na zamku Bełz, gdzie odnalazł go książę Władysław Opolczyk.
W latach 1387–1462 Bełz znajdował się pod jurysdykcją książąt mazowieckich, jako lenno polskie. W 1462 r. włączony bezpośrednio dowojewództwa bełskiego Królestwa Polski w ramachRzeczypospolitej Obojga Narodów. Od XV do XVIII w. miasto było siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego[27]. W 1499 i 1502 r. Bełz przeżył dwa najazdytatarskie pustoszące miasto. Z tego powodu do 1620 roku Bełz był obwarowany potrójnymi wałami z czterema bramami miejskimi: Lwowską, Sokalską, Lubelską i Zamojską.
Bełz odpadł od Polski już wI rozbiorze, zagarnięty przez Austrię, które stworzyła na tym obszarze jednostkę administracyjną pod nazwąGalicja i Lodomeria. Z ważniejszych wydarzeń historii XIX w. w Bełzie należy odnotować dwa: w 1817 r. rebbe-cadyk Sholom Rokeach założyłbełską dynastię chasydzką, a w 1884 r. przez miasto poprowadzono kolej żelaznąJarosław –Rawa Ruska –Sokal.
15 lutego 1951 r. miasto znalazło się w granicachUkraińskiej SRR w ramachwymiany terenów granicznych. W zamian za Sokalszczyznę Polska otrzymała miasteczkoUstrzyki Dolne i ziemie wBieszczadach. Powodem były złoża węgla na Sokalszczyźnie i połączenie kolejoweRawa Ruska-Sokal, za co Polsce przekazano tereny ubogie w substancję architektoniczno-zabytkową, o nieurodzajnych glebach i z wyeksploatowanymi złożami ropy. Przesiedlenie ludności polskiej nastąpiło jesienią (październik–listopad).
Po upadkuKaganatu Chazarskiego w końcu X w. do grodu przybyli pierwsi wyznawcy judaizmu,Karaimi, zajmujący się handlem. Pod koniec średniowiecza (ok. XIV w.) w Bełzie istniał kahał żydowski (aszkenazyjski). W 1665 roku gmina żydowska uzyskała równouprawnienie w prawach i obowiązkach miejskich[9].
Słynna żydowska piosenka w językujidisz „Mayn Sztetele Belz” nie dotyczy, wbrew rozpowszechnionemu przekonaniu, Bełza, lecz miastaBălți (Bielce) na terenie obecnej Mołdawii. Nazwa tego miasta w jidysz brzmiała בעלץ –Belc. W Bielcach urodziła sięIza Kremer, słynna śpiewaczka pochodzenia żydowskiego, pierwsza wykonawczyni specjalnie dla niej napisanego utworu[32].
W 1910 r. w Bełzie żyło 3625 Żydów, którzy stanowili 60,2% mieszkańców Bełza.
Przed zajęciem miasta przez Niemców w 1941 roku, duża część Żydów uciekła wraz z Armią Czerwoną. Niemcy utworzyli w mieście obóz pracy przymusowej. Znaleźli się w nim Żydzi z Bełza i okolicznych miejscowości. W maju 1942 roku znajdowało się w Bełzie 1540 Żydów. 2 czerwca 1942 roku około 1000 osób zostało przewiezionych do Hrubieszowa, a następnie doobozu zagłady w Sobiborze. We wrześniu 1942 pozostali w mieście Żydzi zostali zamordowani w Sobiborze[33].
Kaplica Snopkowskich lub Baszta Ariańska(inne języki) – najstarsza budowla miasta pochodząca z 1606 r. Ma formę niskiej, sześciobocznej wieży o grubych ścianach ceglanych, nieotynkowanych, i obszernych podziemiach ze sklepieniami beczkowymi. W tradycji lokalnej uważana jest za dawny zbórariański (stąd obecna nazwa), choć źródła nie potwierdzają obecności arian w Bełzie. Prawdopodobnie była to pierwotnie kaplica cmentarna (stoi na terenie starego cmentarza bełskiego, zlikwidowanego w XVIII w.), postawiona z fundacji chorążego bełskiego Andrzeja Snopkowskiego. W XVIII w. mieściła archiwum miejskie, później bywała wykorzystywana jako skład.
Ratusz miejski(inne języki), dawne skrzydło północne klasztoru dominikanów. Placówka dominikańska w Bełzie powstała przed 1384 rokiem i funkcjonowała do końca XVIII w. Został zlikwidowany przez władze austriackie w 1788 r. w ramach tzw.reform józefińskich, a budynki przekazano miejscowej parafii. Dwukondygnacyjna budowla na planie prostokąta z charakterystyczną wieżą zegarową. Wieża nakryta czterospadowym dachem z latarnią. Ściany wieży podzielone narożnymi paramipilastrów, belkowaniami i profilowanymigzymsami. W jej wnętrzu odkryto w 2004 r. malowidła z 3 ćwierci XVIII wieku, przedstawiające sceny świętych zakonników dominikańskich.
Kościół dominikański Najświętszej Marii Panny, zbudowany po 1671, a przed 1752 (najprawdopodobniej po 1704 roku). Skasowany przez władze austriackie od 1788 r.. służył jakokościół parafialny. Został zniszczony w czasie ataku oddziałuUPA na Bełz w nocy z 24 na 25 marca 1944 r.[35] Zachowały się jedynie fragmenty ścian wzmocnionychszkarpami oraz część półokrągłejapsydy. Kościół pierwotnie łączył się z klasztorem dominikanów, tworząc jeden wielki zespół klasztorny.
Cerkiew greckokatolicka św. Paraskiewy(inne języki) – cerkiew cmentarna z XVII w., rozbudowana w 1863 i 1906 r. Pierwotnie stała we wsiPrusinów koło Bełza, w XVIII w. została przeniesiona w obecne miejsce. Zamknięta po II wojnie światowej, w 1977 r. odrestaurowana z przywróceniem pierwotnego wyglądu i zamieniona wmuzeum ateizmu. W 1991 r. zwrócona grekokatolikom. Jest to budowla dwudzielna. Posiada nawę nakrytą dużą, spłaszczonąkopułą na ośmiobocznym bębnie oraz pięciobocznie zamkniętym prezbiterium. Ściany i dachy pokrywagont. Obok cerkwi znajduje się drewnianadzwonnica z XIX w. z odkrytą galeryjką pod czterospadowym dachem.
Kościół rzymskokatolicki na Zameczku, obecnie cerkiew prawosławna św. Mikołaja. Kościół został postawiony na miejscu starszych budowli w 1926 r. Stoi na terenie dawnego zamku bełskiego, na którego terenie w średniowieczu stała kaplica prawosławna z obrazem Madonny, przeniesionym następnie do Częstochowy i znanym dziś jakoMatka Boska Częstochowska. Do 1951 r. kościół był celem pielgrzymek ze względu na kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, zwanej też lokalnie Zameczkową, która współcześnie znajduje się w kościele wTarnoszynie. Po przesiedleniu z tych terenów Polaków, w latach 1951–1992 kościół był nieużywany, a następnie przekazany został miejscowej wspólnocie prawosławnej. Jest budowlą trójnawową, na planie krzyża, z krótkimtranseptem i wielobocznie zamkniętymprezbiterium, oraz wystrojemeklektycznym, łączącym elementyneoromańskie,neogotyckie ineobarokowe. Przy kościele znajduje się Wieża Mariacka, wzniesiona w 1933 r. z okazji 550 rocznicy przeniesienia obrazu Matki Bożej do Częstochowy, oraz kaplica odpustowa św. Walentego z 1935 r.
Kościół rzymskokatolicki św. Mikołaja przy klasztorze dominikanek, obecnie cerkiew greckokatolicka pod tym samym wezwaniem. Zespół kościoła i klasztoru dominikanek został ufundowany przez Jadwigę z Łaszczów Tuczapskich Olizarowej, wdowę po Adamie Olizarze (Olizar-Wołczkiewiczu) w 1635 r. i wzniesiony przed 1744 rokiem. Pierwotne zabudowania drewniane zostały w 1748 r. zastąpione przez murowane budowla powstałe przed 1759 rokiem. W 1784 r. klasztor został zlikwidowany, a kościół przekazany grekokatolikom. Świątynia była przebudowywana w 1861 r., między 1945 a 1951 r. służyła jako rzymskokatolicki kościół parafialny, po przesiedleniu Polaków w świątyni urządzono magazyn. Od 1991 r., po generalnym remoncie, służy ponownie jako cerkiew. Do świątyni przylega dwukondygnacyjny budynek klasztorny, w pobliżu stoi dzwonnica zwieńczona kopułą na ośmiobocznym bębnie z 1906.
Dawny klasztor i kaplica felicjanek, obecnie użytkowany jako szpital, a kaplica jako skład. Zespół został zbudowany w latach 1877–1879, nowy budynek szkoły zbudowano w latach 1911–1914. W latach 1945–1951 felicjanki prowadziły w nim gimnazjum krawieckie. W 1951 r. mieścił się polski sztab akcji przesiedleńczej (Akcja H-T), którym kierował gen.Aleksander Zawadzki.
Bożnica towarzystwa dobroczynnego „Iszre Lew”, zbudowana w 1909 r.
Budynekmykwy, jedyna pozostałość po Synagodze Wielkiej, zniszczonej przez Niemców w czasie II wojny światowej, podobnie jak i inne żydowskie domy modlitwy w Bełzie.
Cmentarz żydowski (kirkut), założony w 1790 r., z którego ocalało kilkadziesiąt nagrobków, w tym trzymacewy bełskichcadyków ze słynnej chasydzkiej dynastii Rokeach.
Pozostałości murów obronnych.
Tzw. Baszta Ariańska
Ratusz miejski z (widocznymi po prawej stronie) ruinami kościoła dominikańskiego
Ruiny kościoła dominikańskiego w zbliżeniu
Dawny kościół rzymskokatolicki na Zameczku, obecnie cerkiew prawosławna św. Mikołaja
Kaplica św. Walentego
Cerkiew greckokatolicka św. Paraskewy
Dawny kościół klasztorny dominikanek, obecnie cerkiew greckokatolicka św. Mikołaja,
Dom Ludowy i biblioteka w Bełzie, dawny klub ułański
Synagoga w Bełzie
Dawna bożnica towarzystwa dobroczynnego „Iszre Lew”
↑W 1910 roku w mieście sytuacja wyznaniowa kształtowała się następująco: Żydzi – 60%, osoby wyznania rzymskokatolickiego i greckokatolickiego – po 20%.
↑Чисельність наявного населення України на 1 січня 2019 року. Державна служба статистики України. Київ, 2019. стор.51.
↑Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 173.
↑Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 32.
↑Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 136.
↑Antoni Sozański, Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648–1772), Kraków 1889, s. 6.
↑Wiesław Bondyra, Własność ziemska w województwie bełskim w czasach saskich, Lublin 2015, s. 33.
↑Nestor nie zaliczałLachów do ogólnej nazwy „Słowian” przez którą rozumiał (zgodnie z dzisiejszą terminologią) „Słowian wschodnich”. Dla niego Lachowie (Lędzianie) byli to Słowianie polscy (jako odrębna grupa), podobnie traktował Słowian naddunajskich i Słowian morawsko-czeskich, których nie zaliczał do „Słowian”, poprzez tę nazwę rozumiejąc plemiona „wschodniosłowiańskie”.Henryk PaszkiewiczPoczątki Rusi, Kraków 1996, s. 60–86, 400–416.
↑Kwestią dyskusyjną jest pierwotne miejsce zasiedlania przez Lachów w ówczesnych granicachPolski. Według Nestora„sowieni że owi priszedsze siedosza na Wisle, i prozwaszasja lachowie, a ot tiech lachow prozwaszasja polanie, lachowie druzii luticzi, ini mazowszanie, ini pomorianie”, co w przełożeniu najęzyk polski brzmi:„Gdy bowiem Włosi naszli na Słowian naddunajskich i osiadłszy pośród nich ciemiężyli ich, to Słowianie ci przyszedłszy, siedli nad Wisłą i przezwali się Lachami, a od tych Lachów przezwali się jedniPolanami, drudzy LachowieLutyczami, inniMazowszanami, inni –Pomorzanami”.Powieść minionych lat tłumaczenie profesoraFranciszka Sielickiego z 1968, s. 212. W związku z powyższym jasno wynika, że zarówno rejonWarty (Polanie), dolnejOdry (Lutycy), jak i środkowejWisły (Mazowszanie i dolnej Wisły (Pomorzanie)) dopiero w okresie późniejszym zostały objęte nazwą „Lachy”. Najprawdopodobniejszy rejon pierwotnego osiedlenia Lachów to albo centralna Polska: ziemiasieradzka iłęczycka, lub okolice takich miast jak:Sandomierz, Lublin,Przemyśl.Henryk Paszkiewicz,Początki Rusi, Kraków 1996, s. 403–404.
↑abJan Buraczyński, Roztocze – dzieje osadnictwa, Lublin 2008, s. 45–47.
↑Za tekstem zawartym wwydaniu internetowymPołnoje sobranije russkich letopisiej, t. I., Leningrad 1926–1928.
↑F. Sielicki,Najstarsza Kronika Kijowska. Powieść Minionych Lat, Wrocław 2005.
↑„Laesa, Laesar, Leasum, Lesum, Laesom” są to normańskie określenia Lachów nadsańskich z okresu wyprawyHaralda III z 1031 znajdujące się w Sadze o Haraldzie Hardrada. [w:] Kwartalnik historyczny. t. 108, wyd. 1-3. Towarzystwo Historyczne 2001.
50°22′N 24°00′E/50,366667 24,000000
Z tym tematem związana jest kategoria:Ludzie związani z Bełzem.
