 nr rej. 172/55 z dnia 28.09.1955 | |||||
| bazylika mniejsza | |||||
 Kościół i dzwonnica (2014) | |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Miejscowość | |||||
| Wyznanie | |||||
| Kościół | |||||
| Parafia | św. Jakuba Starszego Apostoła i św. Agnieszki Panny Męczennicy w Nysie | ||||
| bazylika mniejsza • nadający tytuł | od 2009 | ||||
| Wezwanie | |||||
| |||||
Położenie na mapie Nysy  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa opolskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu nyskiego  | |||||
Położenie na mapie gminy Nysa  | |||||
 50°28′29″N 17°20′04″E/50,474722 17,334444 | |||||
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Bazylika pw. św. Jakuba Apostoła i św. Agnieszki, Dziewicy i Męczennicy wNysie – kościółdekanalny,bazylika, największy obiekt sakralny w mieście, cenny zabytek uznany zapomnik historii.
Z uwagi na wielkość bryły, uwarunkowania historyczne, oraz pochowanych we wnętrzu biskupów, przez mieszkańców nazywany jest katedrą.
Według legendy spisanej przezMikołaja Titzmanna, proboszczaparafii św. Jakuba z końca XVI wieku, tu, gdzie dziś stoi kościół, wcześniej znajdowało się miejsce kultupogańskiego. Około roku 1000 pewien pobożny i bogaty mieszkaniec ówczesnej osady nyskiej Jakub wraz ze swą małżonką Agnieszką zbudowali tu średnich rozmiarów kościół drewniany. Później świątyni tej nadano wezwanie od patronów fundatorów. Zgodnie z innymi tradycyjnymi przekazami stała tu drewniana kaplica z drugiej połowy X wieku, zbudowana na miejscu zburzonej świątyni pogańskiej.
Faktem historycznym pozostaje natomiast to, że pierwszy murowany kościół w tym miejscu został ufundowany ikonsekrowany przezbiskupa wrocławskiegoJarosława Piasta, który ukończył dzieło swego poprzednikaŻyrosława II. W 1195 roku położono fundamenty, a trzy lata później budowla była już gotowa. Istnienie murowanego kościoła w tym miejscu świadczy o istnieniu sporej osady, gdyż obiekty takie wznoszono wtedy tylko w znaczniejszych miejscowościach, stanowiących większe skupiska ludzi niż zwykła wieś. Ta kamiennaromańska świątynia miała służyć nowo utworzonej parafii, obejmującej obszar nazwany później Nowym Miastem (dzisiejsze Śródmieście). W sąsiedniej, starszej od Nysy osadzie, określanej następnie jako Stare Miasto (obecnie okolice ulic Słowackiego i Mariackiej), być może istniał już wówczaskościół św. Jana.
Kościół św. Jakuba i św. Agnieszki został zniszczony wiosną 1241 roku, podczasnajazdu tatarskiego. W podziemiach dzisiejszej świątyni można oglądać odkryte po powodzi z 1938 roku pozostałościław fundamentowych i filarów tej romańskiej budowli. Zajmowała ona około 1/3 powierzchni obecnego gmachu.
W 1249 roku, podczas walk międzyBolesławem RogatkąaHenrykiem III, miasto ponownie spłonęło. Po tym wydarzeniu, około połowy XIII wieku zrujnowany kościół został przebudowany i powstała druga romańska murowana świątynia. Przetrwała ona niemal 150 lat, mimo poważnych zniszczeń dokonanych w 1285 roku przez wojskaHenryka IV Probusa.
Pod koniec XIV wieku świątynia była już w katastrofalnym stanie, groziła zawaleniem i jej wschodnia część została rozebrana.
Obecny kościół powstawał w dwóch etapach. Pierwszy przypada na okres przed 1392 rokiem i obejmuje budowęprezbiterium zambitem z fundacji biskupaWacława Piasta. Zamiarem hierarchy było wzniesienie reprezentacyjnego kościoła dlaksięstwa nyskiego. Miałby on równocześnie pełnić funkcję świątynipielgrzymkowej i być przeznaczony dla pątników podążających krzyżującymi się w Nysie głównymi polskimi szlakami pielgrzymimi – zGniezna przezBramę Morawską doRzymu oraz zKrakowa na zachódEuropy.
W ciągu kilku lat wzniesiono budyneksześcioprzęsłowy, lecz spłonął on w 1401 roku podczas pożaru, który opanował większość miasta. Odbudowano go prowizorycznie pięć lat później. Kościół wraz ze swoim wypalonym wnętrzem trwał do 1424 roku i stopniowo zmieniał się w całkowitą ruinę. Brak środków na odbudowę spowodowany został załamaniem gospodarki miasta, jakie nastąpiło w wyniku tragicznejepidemii z roku 1413.W tej sytuacji biskup Wacław ogłosił siedmioletniodpust dla osób, które wspomogą materialnie odbudowę świątyni, a gdy to nie przyniosło spodziewanych efektów, w 1416 roku ustanowił specjalny podatek na ten cel. Mimo tych zabiegów nie zdołał jednak zebrać wystarczających funduszy.
Drugi etap budowy przypada na lata 1424-1430 i związany jest z planem wzniesienia reprezentacyjnego kościoła mieszczańskiego, jaki mieli rajcy nyscy. Zdecydowali się oni na finansowanie dalszej odbudowy i rozbudowy świątyni biskupiej. Do kierowania pracami Rada Miejska Nysy zaangażowała słynnego architektaPiotra Frankensteina (Piotra z Ząbkowic). Korzystając częściowo z fundamentów dwu romańskich poprzedniczek oraz z istniejącej zrujnowanej budowli biskupa Wacława, rozpoczął on budowę obecnej, gotyckiej bazyliki na wzórkatedry gnieźnieńskiej. Wskazują na to prawie identyczne poziome przekroje świątyń w Nysie i w Gnieźnie.
W swoich dalszych, burzliwych dziejach kościół doświadczył licznych pożarów, zniszczeń i był poddawany wielokrotnej modernizacji, nie zawsze dla niego korzystnej. Jednak charakterystyczna sylwetka budowli pozostała niezmieniona do dziś.
Podczas kolejnego wielkiego pożaru Nysy 20 maja 1542 roku zniszczeniu uległosklepienie sieciowe nawy głównej – odbudowano je jako gwiaździsto-sieciowe. Przed 1551 rokiem wykonano nowąwięźbę dachową i jejpokrycie łupkowe, a w 1553 r. – drewnianą nadbudowęszczytufasady. W latach pięćdziesiątych XVI wieku z fundacji biskupaMarcina Gerstmana przebudowano i wydłużono chórorganowy, tworząc tzw.chór mieszczański.
Około 1619 roku prawo własności kościoła św. Jakuba stanęło pod znakiem zapytania z uwagi na roszczenia wysuwane przezprotestantów, których liczba w tamtym okresie stała się niezwykle duża. W celu rozstrzygnięcia sporu zorganizowanospis ludności parafii, który wykazał przewagę liczebnąkatolików nad protestantami wynoszącą 3 osoby. Kościół pozostał więc świątynią katolicką.
Z kultem św. Jakuba związana jest legenda, odnosząca się do autentycznych wydarzeń z okresuwojny trzydziestoletniej, kiedy to wojska szwedzkie 6 czerwca 1642 roku zaatakowały Nysę i po trwającym dziesięć dni oblężeniu zdobyły i splądrowały miasto, nałożyły wysoką kontrybucję i wzięły jako jeńców wielu bogatych mieszczan w celu wymuszenia za nich uwolnienie wysokiego okupu. Opuszczając Nysę 17 lipca, protestanccy Szwedzi podłożyli ogień w kilku miejscach, chcąc spalić miasto, określane przez nich jakogniazdopapistów. Mieszczanie, nie widząc ratunku, zgromadzili się w kościele i żarliwymi modlitwami zaczęli błagać św. Jakuba o ratunek. Niespodziewanie z bezchmurnego nieba na miasto spadł ulewny deszcz, gasząc niszczycielski pożar. Wydarzenie to uznano zacud dokonany za przyczyną patrona. Od tej pory kult tego apostoła w Nysie stał się niezwykle silny. Mieszczanie uroczyście ślubowali, że na pamiątkę tego wydarzenia będą co roku organizowaćprocesję (tradycja ta utrzymała się bardzo długo).
W XVII i XVIII wieku pod wpływembaroku całkowicie zmieniono wnętrze kościoła.Najpierw w latach 1648–1650 dla upamiętnienia ofiar epidemii i wojny trzydziestoletniej zbudowano z prywatnej fundacji Anny Gritzner barokową kaplicę zmarłych (obecniebaptysterium). Następnie zredukowano liczbęołtarzy z 43 do 23, zatynkowano malowidła i usunięto wiele starych gotyckich obrazów, rzeźb iwitraży w celu zapewnienia architekturze kościoła regularności i porządku oraz dostosowania wnętrza do potrzebkontrreformacji i wybujałej sztuki barokowej. W 1690 roku powstała tzw. mała zakrystia, a w latach 1677–1679 kardynałFriedrich von Hessen ufundował barokową kaplicę boczną oraz okazały ołtarz główny z wielkim obrazem, ukazującym cudowne ocalenie Nysy podczas wojny trzydziestoletniej.
W latach 1650–1810 kościół stał się reprezentacyjną świątynią biskupów wrocławskich, którzy rezydowali wówczas w Nysie jako w swej stałej siedzibie. Dostosowując kościół do pełnienia tej nowej funkcji ufundowano w nimtron biskupi. Przy bazylice działała także w tym samym okresie przeniesiona zOtmuchowakapituła kolegiacka, instytucja kościelna o poważnym wówczas znaczeniu. Świadectwem tego są zachowane bogato zdobionestalle dlakanoników.
Poważnych zniszczeń doznał kościół w 1741 roku podczaswojen śląskich. Wkrótce jednak nastąpiła jego odnowa, a w 1752 roku dobudowane zostały dwie symetryczne kaplice –Świętej Trójcy od północy iNajświętszego Sakramentu od południa.
Jeszcze większe zniszczenia świątyni dokonały się w roku 1807, podczas oblężenia i ciężkiego ostrzału artyleryjskiego miasta przezarmię napoleońską. Z tego powodu przez niemal cały XIX wiek kościół znajdował się w stanie krytycznym, bardzo długo czekając na odbudowę.
Nastąpiła ona dopiero w latach 1889–1895 i połączona była z kolejną radykalną zmianą wystroju kościoła, tym razem w styluneogotyckim. Nad nawą główną powstało nowesklepienie krzyżowo-żebrowe (błędnie sądzono wówczas, że takie sklepienie posiadał kościół pierwotnie), które zastąpiło istniejące gwiaździsto-sieciowe. W ten sposób inicjator odbudowyAugustyn Pischel uzyskał wolne płaszczyzny do namalowania nowychfresków. Barokowe polichromie ukazujące ideęzbawienia człowieka zostały przy tym zniszczone.
Ponadto usunięto z prezbiterium nagrobek biskupaJakuba von Salzy i umieszczono w jego miejscu neogotycki kamiennybaldachim. Przywrócono zdjętą podczas barokizacji kościoła gotyckąbelkę tęczową w zwieńczeniu Wielkiego Ołtarza wraz zGrupą Ukrzyżowania, pochodzącą z lat 1400-1430. Dobudowano nowąkruchtę zachodnią z dwoma ozdobnymiportalami (obecnie wejście główne). Pracami tymi kierowałJoseph Ebers.
W latach trzydziestych XX wieku ponownie doszło do zmian w wyglądzie świątyni. Nastąpił częściowy i niekonsekwentny powrót do pierwotnego stylu gotyckiego, a z kolumn usunięto późniejszą warstwę tynku.
W 1938 roku, po wielkiej powodzi, która nawiedziła miasto, przeprowadzono kolejne prace renowacyjne, przede wszystkim wzmacnianie fundamentów poprzez wstrzykiwanie mieszanki betonowej. Odkryto wówczas w podziemiach fragmenty świątyni romańskiej.
Tuż przed wybuchemdrugiej wojny światowej postanowiono dokonać całkowitego powrotu do pierwotnego, gotyckiego wyglądu wnętrza kościoła – zredukowano wiele elementów, usunięto kamienny baldachim oraz dziewiętnastowieczne polichromie, a ściany pomalowano na biało.
W wyniku działań wojennych 21 marca 1945 roku świątynia przeżyła największy w swej historii kataklizm. Spłonął dach, barokowyprospekt organowy, dwie boczne kaplice i grupa tęczowa (krucyfiks w zwieńczeniu Wielkiego Ołtarza), zawalił się szczyt zachodni, przestały istnieć witraże, poważnemu zniszczeniu uległy także pozostałe boczne kaplice i większość wyposażenia.
Ówczesny proboszcz, ksiądz Karl Wawra zdołał jeszcze przed nadejściem frontu uratować niektóre obiekty z wnętrza kościoła – ołtarze boczne wysłano doJavornika, a naczynia liturgiczne zamurowano pod głównym ołtarzem[1].
Odbudowa zaczęła się wkrótce po przejęciu tych terenów przez państwo polskie. Inicjatorem renowacji kościoła był ks. prałat Józef Kądziołka. Przebiegała ona jednak bardzo powoli, a na dodatek Nysa była wówczas zobowiązana do dostarczania dużych ilości cegły rozbiórkowej na odbudowęWarszawy[2]. Prace na dobre ruszyły dopiero w roku 1957.
Odbudowa przeprowadzona została według projektu architektaFeliksa Kanclerza. Nową konstrukcję nośną dachu wykonano tym razem nie z drewna, lecz z elementów stalowych, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo powstania w przyszłości katastrofalnego pożaru. Nakalenicy wybudowano ośmioboczną wieżyczkę nasygnaturkę, a olbrzymi dach pokrytodachówkami ceramicznymi. Wzmocniono fundamenty i sklepienia oraz wmontowano trzy nowe witraże zaprojektowane przez prof.Adama Stalony-Dobrzańskiego. Przy okazji dokonano dalszej "regotyzacji"- z filarów skuto tynk, zdjęto z nich także wielkie figuryapostołów orazambonę. Zdemontowano również zniszczony Wielki Ołtarz. Odsłonięcie surowej cegły było jednak sprzeczne z wymogami stylugotyckiego. Odbudowa trwała do roku 1961, natomiast nieustanne prace konserwatorskie nigdy się nie skończyły. Ponownego poświęcenia kościoła dokonał kardynałStefan Wyszyński 15 sierpnia 1959 roku.
25 lipca 2009 roku, w Uroczystość św. Jakuba Starszego Apostoła, wWatykanie został podpisany przez papieżaBenedykta XVI dekret przygotowany przezKongregację do spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Dokument nadawał kościołowidekanalnemu w Nysie tytułbazyliki papieskiej (łac. „Basilica minor” czylibazylika mniejsza).23 sierpnia2009 roku decyzja ta została ogłoszona przezordynariuszadiecezji opolskiejarcybiskupaAlfonsa Nossola[3].
Tytuł ma znaczenie historyczne i honorowe. W województwie opolskim nadano go wcześniej również sanktuarium naGórze św. Anny. Znakiem nyskiej bazyliki jest umieszczony nad głównym wejściem, odlany zbrązuherb papieski.
RozporządzeniemPrezydenta RP z dnia 28 lutego 2011 bazylika została uznana zapomnik historii[4].
Kościół św. Jakuba, którego bryła architektoniczna góruje nad miastem, zajmuje wyjątkowe miejsce w zespole budowli zabytkowych Nysy. Posiada jeden z najbardziej spadzistych dachów w Europie o niebagatelnej powierzchni 4 tysięcy metrów kwadratowych oraz jeden z najniżej zawieszonych, ponad ośmiuset letni żyrandol. Jest to drugi pod względemkubatury, pogdańskiej bazylice mariackiej, zabytkowy kościół w Polsce. Wsparte na smukłych 27-metrowychfilarach sklepienie, tworzy wyrafinowany efekt przestrzenny, nadając wnętrzu monumentalny wygląd.
W Nysie, od czasu jej lokacji w 1223 roku (a nawet wcześniej) rezydowali w swoim zamku biskupi wrocławscy. Przez 160 lat miasto to było ich stałą siedzibą. Nic więc dziwnego, że wspaniała, olbrzymia, reprezentacyjna świątynia tych hierarchów nieoficjalnie nazywana była (i jest nadal) przez mieszkańców Nysykatedrą, a od XVIII wieku często również bazyliką.
Kościółśw. Jakuba iAgnieszki to obiekthalowy, dziewięcioprzęsłowy, o trzechnawach równej wysokości,orientowany, zbudowany z jasnoszaregopiaskowca i różowejcegły.
Na zewnątrz budynek świątyni opięty jest uskokowymiprzyporami, między które wbudowane zostały w XV i XVI wieku niskiekaplice. Powyżej znajdują się duże oknaostrołukowe zmaswerkami.
Szczyt zachodni (w górnej części zrekonstruowany w 1957 roku), podzielony jest dwoma przyporami ilizenami z ostrołukowymiblendami.
Kościół nakryty zostałdachem dwuspadowym z wieżyczką sygnaturkową na kalenicy.
Nawa główna, starazakrystia, boczne kaplice i kruchty nakryte są sklepieniem krzyżowo-żebrowym,chór muzyczny – gwiaździsto-sieciowym, ambit – trójdzielno-przeskokowym, a baptysterium –kopulastym z sześciobocznąlatarnią. W sklepieniach naw bocznych widoczne sązworniki w kształcie ludzkich głów.
Nawa główna przechodzi w niewyodrębnione, zamknięte trójbocznie prezbiterium. Nawy boczne tworzą od wschodu sześcioboczne, zamknięte obejście. Od północy do prezbiterium przylega zamknięta trójbocznie stara zakrystia, a od północnego wschodu dobudowane jest ośmioboczne baptysterium.
Głównykorpus budynku otoczony jest przez wieniec 16 gotyckich kaplic. Przy ósmym przęśle, od południa i północy, w miejscu dawnych wejść, urządzono dwie dodatkowe kaplice barokowe.
W kościele znajdują się 24 potężne filary (dwukrotność liczby 12). Każdy z nich jest podzielony przez 12 kamiennych opasek, pomiędzy którymi znajduje się po 12 warstw cegieł. Ta symbolika architektoniczna odnosi się m.in. do patrona – św. Jakuba Starszego, jednego z dwunastu apostołów.
Do korpusu od zachodu dostawiona jest zamknięta dwubocznie, neogotycka kruchta o szerokości nawy głównej, wykonana zwapienia francuskiego i jasnego piaskowca. Na osi trzeciego przęsła korpusu dobudowano dwie symetryczne kruchty od południa i północy.
Na zewnątrz kościoła, w jego południowo-zachodnim narożniku zachowała się grupa Ukrzyżowania z 1729 roku.
Z powodu licznych modernizacji kościół wydaje się być obecnie budowlą jednolitą, jednak część zachodnia różni się od wschodniej kształtem obramowań okien oraz inną budową wsporników sklepień. Kaplice boczne w części wschodniej zostały wstawione wtórnie między skarpy, natomiast w części zachodniej kaplice były wznoszone równolegle z murami kościoła.
Część zachodnią tradycyjnie uznawano za starszą, pochodzącą sprzed pożaru w 1401 roku.
Według nowszych analiz to jednak wschodnia część kościoła powstała wcześniej i to właśnie ona miała pierwotnie funkcjonować jako świątynia biskupia. Wskazywać na to mógłby brak w niej wieńca stopniowo dobudowywanych kaplic, charakterystycznego dla ówczesnych mieszczańskich kościołów oraz wielka zakrystia i znajdujący się nad nią, otwarty na nawę chór, gdzie biskup wysłuchiwał homilii. Natomiast od 1424 roku budowę finansowała rada miejska, chcąc zapewne uczynić kościół św. Jakuba bardziej kościołem miejskim, a nie tylko biskupim. Rozbudowano wtedy kościół, dodając część zachodnią, do której w ciągu około stu lat dobudowano kolejno wszystkie obecne boczne kaplice, ufundowane przez osoby prywatne i różne organizacje mieszczańskie (cechy,gildie itp.)
Osobny artykuł:Dzwonnica przy bazylice św. Jakuba i św. Agnieszki w Nysie.Obok świątyni wznosi siędzwonnica, której budowę rozpoczęto w1474. Czwartą kondygnację ukończono w1516 i przykryto dachem, choć początkowo planowano jeszcze wybudować wieżę, która mogła osiągnąć wysokość 100-120 metrów. Do1945 w dzwonnicy znajdowała się drewniana konstrukcja nośna, utrzymująca dzwony. Do1914 było ich osiem – największy "Święty Jakub" ważył 8,2 tony i pochodził z XV wieku. W1945 stopił się podczas pożaru a z jego resztek odlano dwa nowe dzwony.
W pustym i wypalonym wnętrzu w2005 otwartoSkarbiec św. Jakuba – wystawę cennych sprzętów liturgicznych i innych dzieł sztuki złotniczej, wykonanych w większości przez nyskich złotników.
Północna barokowa kaplica Trójcy Świętej z przełomu XVII i XVIII wieku, wykonana według projektuKrzysztofa Tauscha, przykryta jest kopułą zesztukateriami ipolichromiamiFeliksa Antoniego Schefflera z 1753 roku. Z tego samego okresu pochodzi rokokowy ołtarz z marmuru przeworzeńskiego, wykonany przez rzeźbiarza Antoniego Joerga. Znajduje się tu także malowany witraż przedstawiającyŚwiętą Rodzinę.
Barokowa kaplica Najświętszego Sakramentu w południowej części kościoła powstała w 1679 roku. Zachował się w niej fragment fresku, prawdopodobnie autorstwaAntoniego Schefflera.
W kościele znajduje się ponadto szesnaście bocznych kaplic gotyckich. Są to:
Zachowały się także gotyckie portale z połowy XV wieku, z bogatą ornamentacją (głównie florystyczną) w Starej Zakrystii i w niektórych kaplicach.
Dawny neogotycki ołtarz główny (tzw. Ołtarz Wielki) został zniszczony w roku 1945. W prezbiterium w jego miejscu stanął drewniany gotycko-renesansowytryptyk z początku XVI wieku, złożony zpłaskorzeźbionegoawersu z malowanymirewersami skrzydeł, zwany OłtarzemPasyjnym. Został on zwrócony po wojnie Polsce przez władzeczechosłowackie, potem był przechowywany m.in. wPszczynie. Jest to jedyny ocalały z 43 ołtarzy kościoła św. Jakuba. W jego polu środkowym umieszczona została rzeźbiona grupa ukrzyżowania –Jezus wiszący na krzyżu, klęcząca u jego stópMaria Magdalena i stojący po bokach Matka Boża orazśw. Jan Ewangelista. Na awersach skrzydeł przedstawiono cztery sceny pasyjne – Modlitwa wOgrójcu, Biczowanie, Cierniem Ukoronowanie iEcce homo. Rewersy zawierają kolejne cztery przedstawienia męki Chrystusa – Pojmanie, SądPiłata, Niesienie Krzyża i Ukrzyżowanie.Wpredelli ukazany jest upadek pod krzyżem, a półkoliste zwieńczenie części środkowej posiada bogatądekorację roślinną. Dwukrotne powtórzenie motywu ukrzyżowania wskazuje na to, ze ołtarz mógł być złożony z dwóch oddzielnych dzieł.
Wyposażenie wnętrza pochodzi z okresów gotyku, renesansu i baroku. Jest ono stosunkowo ubogie – podczas działań wojennych znaczna jego większość została zniszczona, większość rzeźb pochodzi z okresu najnowszej renowacji. Wciąż jednak w kościele znajduje się wiele wartych uwagi dzieł sztuki sakralnej.
Najstarsze z nich to pochodzący z nieistniejącego już nyskiego kościołaMaria in Rosis posąg tzw.pięknej Madonny z Dzieciątkiem z 1410 roku, zaliczany do najbardziej wartościowych śląskich rzeźb tego typu.
Późnogotycka figuraśw. Anny Samotrzeciej, pochodząca z około 1500 roku, przedstawia tę świętą, trzymającą na rękach Maryję i Jezusa. W pierwszej połowie XVIII wieku rzeźba otrzymała srebrną oprawę.
ObrazMaryja z Dzieciątkiem iCzternastu Świętych Wspomożycieli, pędzlaHansa Dürera (1490-1538), namalowany został na desce w roku 1524, przypuszczalnie na zamówienie biskupa Jakuba Salzy. Przedstawia on objawienie maryjne wdiecezji bamberskiej. Matka Boża została ukazana jako Królowa Nieba, w geście błogosławienia, zberłem w ręku, trzymająca Dzieciątko Jezus, na którego kolanach spoczywajabłko – symbol strawy duchowej. Wokół unosi się obłok z tłumem małych aniołów. Poniżej, na tle realistycznego krajobrazu stoi czternastu świętych:Krzysztof,Katarzyna,Barbara,Jerzy,Błażej,Cyriak,Małgorzata,Dionizy,Wit,Idzi,Erazm,Pantaleon,Achacy iEustachy. Widoczna tu jest charakterystyczna dla malarstwa renesansowego głęboka i rozległaperspektywa – sugestywne połączenie ziemi z niebem, sugerujące nieskończoność.
ObrazMęczeństwośw. Bartłomieja z początku XVII wieku, autorstwaMichała Leopolda Willmana, to dzieło wyróżniające się dramatem akcji i doskonałością formy. Brutalny, lecz niezwykle realistycznie przedstawiony temat inspirowany jest częściowo takżemitologią grecką, nawiązując do historiiMarsjasza. Stanowi on również dla malarza pretekst do studium anatomii ciała ludzkiego.
Późnogotyckachrzcielnica z końca XV wieku, ozdobiona została drewnianąboazerią z barokowymi malowidłami, przypisywanymiKarolowi Dankwartowi.
W obejściu prezbiterium zachowały się cztery barokowekonfesjonały.
Wyjątkowej wartości dziełamikowalstwa artystycznego są bogato dekorowane późnogotyckie, renesansowe, manierystyczne i barokowe, kute z żelaza kraty w bocznych kaplicach.
Pamiątkę po odwiedzeniu katedry przezZygmunta III Wazę stanowi wbudowana we wnętrzu kościoła pamiątkowa tablica.
W kościele pochowano ośmiu biskupów wrocławskich – Wacława Piasta,Jana Sicza, Baltazara z Promnicy, Kaspra z Łagowa, Jakuba Salzę,Sebastiana Rostocka,Martina Gertsmanna iPawła Alberta. Ponadto jest tu jeszcze złożone serce biskupa Fryderyka von Hessen. W świątyni znajduje się w związku z tym szczególnie bogaty i o wyjątkowej wartości zespół rzeźby nagrobnej z XV–XVIII wieku, obejmującysarkofagi iepitafia nie tylkobiskupów, ale także licznych innychduchownych oraz wielurycerzy imieszczan.
Gotyckapłyta nagrobna biskupaWacława II legnickiego została przeniesiona w 1491 roku z Otmuchowa do nyskiego kościoła św. Jana Chrzciciela. W latach 1663–1682 znajdowała się w kościele św. Mikołaja, skąd dotarła do kościoła św. Jakuba. Podczas tych przeprowadzek pomnika, związanych ze zmianami siedziby kapituły kolegiackiej, dokonano w nim wielu zmian – obecnie epitafium ma formę marmurowej płyty i przedstawia biskupa w stroju pontyfikalnym, zpastorałem imitrą, a także odlane z brązu figury świętychPiotra iPawła, wizerunkipsów (symbol wierności),orłów (symbol cnót) oraz dziewięcioramienną gwiazdę. Te zachowane elementy sugerują, że pierwotne epitafium stanowiło unikat, będąc w całości odlane z brązu.
Renesansowy nagrobek biskupaJakuba Salzy przedstawia na pokrywietumby płaskorzeźbioną w czerwonymsalzburskim marmurze postać zmarłego w pozycji leżącej, nakatafalku, ubranego wszaty liturgiczne. Obok znajduje się portretKarola V, wizerunki trzech bliżej niezidentyfikowanych rycerzy oraz aniołów zkadzielnicą ikropidłem, co nawiązuje do typowychegzekwii. Ziemski wymiar życia biskupa podkreśla umieszczony na ścianie czołowej drugi jego portret wrokiecie – stroju noszonym wówczas przez biskupów –starostów Śląska.
Na nagrobkuBaltazara z Promnicy znajduje się także leżąca figura zmarłego w szatach biskupich, pod baldachimem, jako osoba śpiąca – jest to pochodzący z Włoch typrzeźby sansowinowskiej. Ujawnia się tutaj jednak nowy sposób rozumienia śmierci jako snu, czyli oczekiwania na wzbudzenie do życia wiecznego. Baldachim symbolizuje niebo, zaś umieszczone obok przedstawienielwa pożerającego kulę ziemską wprowadzaeschatologiczny wątek ostatecznego zwycięstwa dobra nad złem.
Późnorenesansowe reliefowe epitafiumKaspra z Łagowa, zostało wykonane w piaskowcu, prawdopodobnie przezMichała Kramera. Leżącą postać biskupa w stroju pontyfikalnym otaczają figury dwóch świętych Janów – Chrzciciela i Ewangelisty, pomiędzy którymi stoi ChrystusZmartwychwstały. W zwieńczeniu znajduje się herb biskupa z wizerunkiemBoga Ojca orazalegorie Wiary i Sprawiedliwości.
Przyścienne epitafiumMarcina Gertsmanna, opatrzone kolumienkami i zwieńczone gzymsem z figurami świętych Jana Chrzciciela i Jakuba Starszego, jest zapewne również autorstwa Michała Kramera. Realistyczne popiersie zmarłego biskupa wyrzeźbił jednak w czerwonym marmurze inny, nieznany artysta. W skład kaplicy-mauzoleum tego biskupa oprócz epitafium wchodzi także ołtarz, w kierunku którego zwrócone są oczy hierarchy na rzeźbie nagrobkowej. Ma to w sposób symboliczny przypominać o wieczystejadoracji, duchowej obecności zmarłego i zbawieniu. Sam zaś renesansowy ołtarz zawiera przedstawieniaOstatniej Wieczerzy, Ukrzyżowania, Zmartwychwstania, cztery sceny pasyjne (Modlitwa na Górze Oliwnej,Biczowanie,Ecce Homo iChrystus niosący krzyż) oraz figury Apostołów Piotra, Pawła i Jana.
Manierystyczne epitafium biskupaJana Sicza z popiersiem zmarłego wykonano w kamieniu i częściowo w stiuku. Wokół umieszczone są figury Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, a powyżej – wizerunki świętychWawrzyńca iJadwigi,herb biskupi oraz trzy scenybiblijne, wyrażające wiarę w zmartwychwstanie i zbawienie –Przemienienie Pańskie,WizjaEzechiela iJonasz z rybą. Znajdujący się w kaplicy ołtarz, konsekrowany w 1612 roku, ukazuje motywy adoracji oraz obcowania świętych i zawiera następujące przedstawienia:Zwiastowanie,Pokłon Pasterzy,Maryja z Dzieciątkiem napółksiężycu w towarzystwie św. Katarzyny i św. Jadwigi, figury świętych – Jana Chrzciciela, Jana Ewangelisty,Henryka iWincentego, a w zwieńczeniu – rzeźbępelikana karmiącego pisklęta (symbol ofiary Krwi Chrystusa). Tak silne wyeksponowaniepotrydenckiej ideiobcowania świętych nawiązuje do poglądów i działalności biskupa, który był zdecydowanym zwolennikiem kontrreformacji.
Epitafium biskupaSebastiana Rostocka ufundował w 1674 roku proboszcz kościoła św. JakubaprałatJan Henryk Heymann. Składa się ono z oprawionego wmedalion portretu zmarłego, przedstawienia insygniów pontyfikalnych hierarchy orazputta trzymającego jego herb w otoczeniurogów obfitości i tablicy z opisem zasług biskupa.
W prezbiterium znajduje się kamienna tablica, pod którą złożono serce biskupaFryderyka von Hessen, fundatora Wielkiego Ołtarza.
Niezwykłym dziełem sztuki jest pomnik nagrobnyWincentego Hortensiusa,prepozytakatedry wrocławskiej, (zm. 1555). Przedstawia on młodego boga greckiegoChronosa jako dziecko zklepsydrą i czaszką, leżące w bramie zwieńczonej muszlą. Symbolika tego dzieła koncentruje się na motywach przemijania czasu i przejścia do innej rzeczywistości.
Inspirowane twórczościąCorneliusa Florisa jest manierystyczne epitafium nyskiego lekarzaJakuba Schorensiusa, (zm. 1590), wykonane zalabastru i zawieszone na filarze chóru mieszczańskiego. Obok klęczących postaci zmarłego, jego żony Anny i dziecka przedstawia ono DrabinęJakubową, wizerunek Boga Ojca, oraz scenę Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa, z krzyżem, w otoczeniu aniołów trzymających chustę i kielich (alegoria Ofiary Krwi Zbawiciela).
Renesansowe nagrobki wykazują duże podobieństwo do wzorcówwawelskich.
W kościele znajduje się również relikwiarz z doczesnymi szczątkami błogosławionejMarii Luizy Merkert.
