Bankomat (ang.automated teller machine, ATM) – samoobsługowe urządzenie służące przede wszystkim do wypłatygotówki[1]. Obecnie bankomaty służą także do drukowania potwierdzeń, dostarczania informacji o staniekonta, przyjmowania wpłat na konto itp. operacji.
Działanie bankomatu opiera się najczęściej nasystemie informatycznym umożliwiającym wymianę informacji z tzw. systemem autoryzacyjnym (w przypadku bankomatówon-line). Na podstawie informacji zawartych na karcie płatniczej i osobistego, poufnego numeru identyfikacyjnego klienta (tzw.PIN-u), zapobiegającego użyciu tej karty przez osobę niebędącą właścicielem bądź zezwalającego na użycie jej przez osobę upoważnioną przez właściciela karty, lub systemu weryfikacjibiometrycznej (obrazsiatkówki oka, układ naczyń krwionośnych w palcu itp.) bankomat łączy się z systemem autoryzacyjnym i po otrzymaniu komunikatu zwrotnego wyrażającego zgodę na wykonanie żądanej operacji, realizuje ją. Operacją taką może być np. wypłata lub wpłata gotówki, wydruk potwierdzenia, stanu rachunku itp., w zależności od wyposażenia i skonfigurowania urządzenia. Istnieje także możliwość działania bankomatu w trybieoff-line, gdzie do wysokości ustalonej kwoty bankomat nie łączy się z systemem autoryzacyjnym, ale sam „podejmuje decyzje” o wypłacie gotówki klientowi.
Wśród używanych bankomatów można wyróżnić kilka ich rodzajów:
CD (Cash Dispenser) – urządzenia monofunkcyjne służące tylko do wypłaty gotówki.
ATM (Automated Teller Machine) – urządzenia wielofunkcyjne, za pomocą których można, oprócz wypłacania gotówki, wpłacić gotówkę, złożyć w bankomacie polecenie przelewu, wypłacić monety, dokonać wydruku stanu konta lub historii dokonanych operacji itp.
Cash Recycler – bankomaty posiadające moduł gotówki umożliwiający wypłaty i wpłaty banknotów w zamkniętym cyklu (banknoty wpłacane przez jednego klienta są wypłacane kolejnemu).
CDM (Cash Deposit Machine) – urządzenia pozwalające na pobieranie i rozpoznanie gotówki, a następnie jej zdeponowanie wewnątrz urządzenia.
Bankomaty bezgotówkowe – urządzenia pozwalające na pobieranie kuponu zkodem kreskowym lubkodem QR. Jest to kupon o równowartości określonej kwoty, który można zrealizować w wybranych sklepach[2].
Bankomaty są wyposażone w kasety nominałowe (w liczbie od 2 do 6), zawierające banknoty przeznaczone do wypłaty lub pochodzące z wpłat, oraz kasety zrzutowe (od 1 do 4) przeznaczone na banknoty uszkodzone, nieodebrane przez klienta lub odrzucone przez moduł gotówkowy.
Do największych producentów bankomatów zalicza się:NCR,Wincor Nixdorf,Diebold. Według szacunków ATM Industry Association w 2008 r. na świecie działało ponad 1,7 mln urządzeń tego typu, a według RBR w 2015 r. będzie ich już 3 miliony[3].
W Polsce usługi bankomatowe zwykle są zlecane specjalizowanym przedsiębiorstwom na zasadzieoutsourcingu (takim jakITCARD), tylko większebanki posiadają własne sieci bankomatów. Często także wewnętrzne umowy międzybankowe pozwalają na bezpłatne korzystanie z bankomatów należących do innego banku. Koszt bankomatu to średnio 11–12 tysięcyeuro[4].
Pierwszy bankomat został zaprojektowany w 1939 roku[5] przez amerykańskiegowynalazcę,Ormianina z pochodzenia,Luthera G. Simjiana[6] (1905–1997) i zbudowany jako „Bankograph” w 1960 dla City Bank of New York (obecnieCitibank)[5]. (Datę powstania wynalazku Simijana (zwanego bankographem) kwestionują jednak badania dokumentów patentowych wskazując na prawdopodobne zaistnienie pomyłki i podając rok 1959, co także uprawdopadabnia data jego prezentacji)[7] Po pół roku został zdemontowany, mniej z powodu trudności technicznych, bardziej z powodu braku akceptacji przez ogół klientów, gdyż najczęściej używali go do składaniadepozytów gracze wygrywający w kasynach i prostytutki, obawiający się identyfikacji[5][8].
Niezależnie wynalazcą bankomatu był równieżJohn Shepherd-Barron (1925–2010), a pierwsze urządzenie tego typu na świecie pojawiło się w oddzialeBarclays Bank wLondynie 27 czerwca 1967 roku[5]. Jak po latach stwierdził w wywiadzie konstruktor, pomysł urządzenia podsunęła mu maszyna wydająca gumę do żucia. Barronowi udało się namówić szefa Barclays Bank, by poświęcił mu tylko 90 sekund swojego czasu, a to wystarczyło, by przekonać bankiera do pomysłu stworzenia bankomatu: „Jeśli potrafi pan zrobić urządzenie, o jakim pan mówi, kupię je natychmiast” – miał on powiedzieć po krótkiej rozmowie.
Pierwsze bankomaty przyjmowały papierowe karty, kupowane uprzednio w banku, również do wypłacenia pieniędzy był potrzebny czek. Po przeprowadzeniu transakcji urządzenie zatrzymywało taką kartę. Ponieważ Shepherd-Barron nie opatentował swojego wynalazku (wiązałoby się to bowiem z ujawnieniem systemu kodów), podobne urządzenia zaczęły pojawiać się w innych bankach i krajach[5]. Pod koniec lat 60. XX w. na świecie było 781 bankomatów, z czego 595 wWielkiej Brytanii[9].
W 1968 rokuDon Wetzel stojąc w kolejce bankowej wpadł na pomysł stworzeniaautomatycznego kasjera. Prototyp powstał w następnym roku, a opatentowany został w roku 1973. Był to pierwszy bankomat wykorzystujący karty z paskiem magnetycznym[6]. W roku 1974 powstało pierwsze urządzenia pracujące w trybieon-line. Dzięki połączeniu z systemem bankowym klient mógł wypłacać kwoty nie wyższe niż miał na rachunku bankowym[6].
