Banan zwyczajny, banan właściwy, błogosława, figa rajska, muza, pizang[4], banan zaostrzony[5] (Musa paradisiaca L.[6],Musa ×paradisiaca[7],Musa paradisiaca var.sapientum[4],Musa acuminata × balbisiana[8]) –gatunek rośliny jednoliściennej należący do rodzinybananowatych (Musaceae), powszechnie uprawiany dla owoców[4]. Banan zwyczajny jest hybrydą prawdopodobnie dwóch gatunków dzikich:Musa acuminata iMusa balbisiana; nazwaMusa paradisiaca odnosi się tylko do roślin uprawnych[9] będącychhybrydami taksonów rodzicielskich niezależnie od ich ploidii i kombinacjigenomów[10]. Nie stwierdzono występowania banana zwyczajnego w stanie dzikim[4]. Najważniejszaroślina uprawna w krajach o klimacie tropikalnym[11].
Banan zwyczajny jest gatunkiem właściwym dlapaństwa paleotropikalnego. Nie występuje w stanie dzikim[4]. Uprawiany jest w rejonach tropikalnych i subtropikalnych: wAmeryce Łacińskiej (m.in. Brazylii, Ekwadorze, Kolumbii, Kostaryce, Hondurasie), Afryce Wschodniej, Zachodniej i Południowej (m.in. w Kamerunie, Nigerii, Wybrzeżu Kości Słoniowej,Demokratycznej Republice Konga, Ghanie, Burundi, Kenii, Rwandzie, Tanzanii, Ugandzie), w Australii i krajach Pacyfiku (m.in. Australii, Mikronezji,Filipinach, Papui-Nowej Gwinei), Azji (m.in. Indiach, Bangladeszu, Tajwanie)[12], a także Turcji[13].
Trwałabylina z liśćmi na długich, mięsistych ogonkach liściowych, które tworzą nibypień[14] o średnicy ok. 40 cm[15] (pochwa nowego liścia obejmuje pozostałe[4]). Poprzez pień przenika oś kwiatostanu[11]. Banan zwyczajny posiada silnekłącze, z którego wyrasta krótkałodyga[15]. Gatunek ten osiąga do 15 metrów wysokości[4].
Liście pojedyncze, lancetowate, równowąskie, z blaszką o długości do 3–4 m, z grubymnerwem środkowym. Nerwy boczne wyrastają niemal pod kątem prostym. Są całobrzegie, jednak niewzmocnione brzegi liścia zbudowane z niewytrzymałej tkanki miękiszowej[4] mogą ulegać postrzępieniu. Wyrastają zwinięte w rurkę[15].
Niezróżnicowane na okwiat i koronę, dwuwargowe kwiaty na początku są białawożółte, a następnie ciemnieją. Zebrane są w szczytowy, duży i zwisający pod wpływem własnego ciężarukwiatostan, osiągający nawet 3 metry długości[15]. Kwiaty pozornie obupłciowe: wszystkie wytwarzają zarówno pręciki, jak i słupki, jednak w dolnej części kwiatostanu znajdują się tzw. kwiaty żeńskie niezdolne do produkcji pyłku, a w szczytowej – kwiaty męskie z niezdolnym do zapylenia słupkiem[4]. Środkową część zajmują kwiaty obupłciowe[11]. Kwiaty żeńskie posiadają słupek złożony z trzechowocolistków oraz 3 – komorową zalążnię, natomiast kwiaty męskie – 5 lub 6 pręcików. Każdy kwiat posiada barwny, silnie grzbiecisty[14], trzykrotnyokwiat[11]. Pięć listków okwiatu jest zrośniętych, a szósty – wolny[4].
Beznasienne, lekko zakrzywione, podłużne jagody, trój- lub czworograniaste[4], powszechnie zwane bananami. Okrywająca owoc skórka (o kolorach od zielonego do czerwonopomarańczowego[16]) w trakcie dojrzewania zmienia kolor; u najpopularniejszych odmian z zielonego na żółtą[4]. W kwiatostanie powstaje do 400 owoców, zebranych w szeregi zwane rączkami; każda rączka składa się z od 4[11] lub 6 do 20 jagód, czyli paluszków[15]. Miąższ owoców banana zwyczajnego jest słodki, mączysty i kremowy[4].
Dane liczbowe na podstawie:[17] WartościRDA iAI wyznaczone na podstawie danychInstitute of Health[18]
Za zapach owoców odpowiedzialny jest olejek eteryczny będący mieszaniną estrów, występujący w ilości do 0,3–0,6% suchej masy[15]; jego głównym składnikiem (pod względem zapachu) jestoctan izoamylu[19].
Musa paradisiaca rozmnaża sięwegetatywnie poprzezkłącza. Banan zwyczajny wytwarzapartenokarpiczne owoce, chociaż jego pręciki produkują pyłek[20]. Ziarna pyłku są jednak pozbawione zdolności kiełkowania, a zalążki są zwykle nie w pełni wykształcone[4]. Roślina na poszczególnych pędach nadziemnych kwitnie i wytwarza owoce tylko raz, po czym pęd taki zamiera, a z kłącza wyrasta kolejny[21]. Kwitnienie i owocowanie następuje po 2 latach od zasadzenia[5].
Odmiany banana zwyczajnego różnią się między sobąploidią. Wyróżnia się odmianytriploidalne oraztetraploidalne[9]. Triploidy posiadają 3n = 33 chromosomy, natomiast tetraploidy 4n = 44 (oba diploidalne garunki wyjścioweM. acuminata orazbalbisiana to diploidy o 2n = 22 chromosomach)[22]. Odmiany genetyczne oznacza się, zakładając oznaczenie genomów wyjściowych: AA w przypadkuMusa acuminata oraz BB w przypadkuMusa balbisiana[23].
Banan zwyczajny posiada odmiany skrobiowe (plantany[11], banany warzywne[15]), spożywane po ugotowaniu; deserowe, spożywane na surowo; jak również odmiany o uniwersalnym zastosowaniu[10]. Większość odmian to triploidy[24].
Skórki bananów to bogate źródło minerałów, związków bioaktywnych i błonnika pokarmowego[25]. Można z nich np. upiec ciasto, przygotowaćocet lub wykorzystać je do zmiękczania mięsa[26]. Od niedawna produkuje sięmąkę ze skórek bananowych[25].
Owoce odmian skrobiowych, bogatych w skrobię[15], przed spożyciem gotuje się, piecze[10] lub smaży. Można je utrwalać, susząc lub wędząc[15]. Wytwarza się z nich także mąkę[4][25]. Są jedną z podstaw wyżywienia w krajach Afryki, Indiach, Indonezji, na wyspach Pacyfiku oraz części Ameryki Południowej[20]. Przetwarza się je także nachipsy bananowe[15].
W czasie dojrzewania zawarta w jagodach skrobia jest rozkładana do cukrów prostych[4]. Słodkie owoce odmian deserowych spożywa się na surowo, po obraniu[10]. Wykorzystuje się je także jako składniki deserów (jakbanana split[27]), dżemów, galaretek, napojów; sporządza się również syropy, wina i likiery. Banany przechowuje się w temperaturze pokojowej[15].
Spożywa się kwiaty w postaci surowej (Laos,Tajlandia) bądź po ugotowaniu (Mjanma). Górna część (ok. 30 cm) pseudopnia bananowca po posiekaniu wykorzystywana jest jako składnik birmańskiej zupy rybnejmohinga[28]. Pęd kwiatowy wewnątrz młodego pnia pozornego, a także szczyt niedojrzałego kwiatostanu spożywa się po ugotowaniu jako warzywo[4]. W krajach afrykańskich wykorzystuje się równieżpąki, kwiaty,przysadki oraz młode, zwinięte jeszcze liście[11].
W medycynie ludowej krajów tropikalnych młode liście bananów używane są do leczenia oparzeń, sok z pędów jako środekprzeciwbiegunkowy oraz hamujący wypadanie włosów, natomiast sok z korzeni jako lekprzeciwgorączkowy[24]. W Indiach podaje się plantany jako lekkostrawny posiłek łagodzącywzdęcia,niestrawność iwrzody żołądka. Ponadto spożywanie bananów ma przyczyniać się do obniżenia poziomucholesterolu we krwi[15]. Prowadzone na szczurach badania sugerują pozytywny wpływ pozyskiwanych z banana zwyczajnego substancji m.in. w leczeniucukrzycy ze współwystępującą chorobą wrzodową żołądka[29], w kontrolowaniu masy ciała i poziomuglukozy we krwi w cukrzycy[30] oraz w stymulowaniu właściwego funkcjonowaniająder (działanie androgeniczne i anaboliczne)[31]. Wykazano również ochronne działanie banana zwyczajnego nawątrobę[32] oraz znane z medycyny ludowej działanie przeciwbiegunkowe[33]. Potwierdzono także wspomaganie przez wyciągi z liści leczenia ran i oparzeń oraz ich antybakteryjne działanie[34]. Banany niedojrzałe wykazują silniejsze działanie lecznicze. Banany wykorzystuje się również do produkcji kremów pielęgnujących suchą i wrażliwą skórę[15].
Z bananów można uzyskiwać m.in. skrobię, pektynę, celulozę, barwniki, aromaty, naturalne substancje konserwujące oraz substancje biologicznie czynne[8]. Części rośliny nieprzeznaczone do spożycia można wykorzystać jako paszę dla zwierząt hodowlanych[15]. Skórki owoców można wykorzystać jako naturalny nawóz i składnik kompostu[35]. Liście bananowca są wykorzystywane powszechnie jako opakowanie produktów spożywczych oraz w roli podkładki, na którą nakłada się posiłki. Używa się też ich do pokrycia domów; włókna z liści skręca się w powrozy, z których wyplata się maty[15]. Części bananów niewykorzystywane w przemyśle spożywczym można wykorzystywać m.in. jako źródło biomasy, włókien, nawozów lub substancji pochłaniających metale ciężkie[8].
Satay z kurczaka z ryżem podany na talerzu z liścia banana,Jawa
Podobieństwa między gatunkami i hybrydami uprawnymi sprawiają, że w kulturze mogą być one nierozróżnialne.
Banan w wierzeniach religii hinduistycznej symbolicznie reprezentujeLakszmi,Sakambhari iWanadurgę. Występuje też jako symbol znaczeniamantryNeti neti[36]. W kulcie jest używany podczasLakszmipudźy iDurgapudźy (wtedy jest kąpane i ubierane w szaty analogicznie jak posążki bóstw).
W Tajlandii z pozornych pni bananów rzeźbi się dekoracje używane podczas pogrzebów i uroczystości religijnych, nazywanethaeng yuak[37].
Podczas tajlandzkiego świętaLoy Krathong spławia się tratewki wykonane z liści bananów[38].
Określenie „bananowa młodzież”, stworzone w latach 60. i używane przez PZPR (nawiązujące do luksusowych i deficytowych w czasach PRL bananów) miało kompromitować studentów związanych zmarcowymi protestami w 1968 roku.
Poślizgnięcie się na skórce od banana jest znanymslapstickowymgagiem, wykorzystywanym od czasów kina niemego[40].
Banany prawdopodobnie uprawiano już 4000 lat temu[4]. Obecnie rośliny te, w tymMusa paradisiaca, uprawia się w około 120 krajach. Owoce zawdzięczają popularność niskiej cenie i dużym wartościom odżywczym[41]. W uprawie banan zwyczajny wymaga wilgotnego klimatu[4] i temperatury od 15 do 35 °C, a także dużych ilości wody. Preferuje tereny nizinne[41]. Banany w uprawie rosną w tzw. gniazdach zawierających od 3 do 5 pędów[4]. Owoce uzyskuje się po 2 latach od posadzenia rośliny[5]. W sprzyjających warunkach z każdego gniazda owoce można uzyskiwać co 3–6 miesięcy; uprawę można prowadzić cały rok[4]. Średni plon owoców uzyskany z hektara uprawy może osiągać 30 ton na hektar. Banany w kiściach przed zebraniem często okrywa się folią lub specjalnymi klatkami, chroniąc je w ten sposób przed zjedzeniem przezzwierzęta, np.nietoperze[15]. Niedojrzałe banany przewozi się, głównie do Europy, w temperaturze ok. 12 °C. Dojrzewanie owoców można przyspieszyć, poddając je działaniuetylenu[4]. Na plantacjach wysokotowarowych bananowce uprawia się zwykle przez 5–20 lat, ale przy uprawie ekstensywnej gaje bananowców mogą mieć nawet 60 lat[21].
Używane pestycydy i nawozy mogą być niebezpieczne dla środowiska i zanieczyszczać wodę oraz glebę, przyczyniając się do jej wyjałowienia. Pozyskiwanie ziemi pod uprawę bananów wiąże się zdeforestacją, a intensywna uprawa może być przyczynąerozji gleby. Produkcja bananów jest także źródłem wielu odpadów[43].
Banany są najważniejszym w handlu owocem tropikalnym[20]. Większość owoców jest produkowana i dystrybuowana przez międzynarodowe firmy, takie jakChiquita lubDole[44]. Owoce importowane są głównie przezkraje Unii Europejskiej,USA orazJaponię[41].
Kontrowersje wzbudza często niewspółmierna do czasu poświęconego pracy pensja pracowników[45], stanowiąca bardzo małą część ceny rynkowej owocu[46]. Pracownicy plantacji, narażeni na kontakt z toksycznymi środkami ochrony roślin, nie są wyposażani w niezbędne środki ochrony osobistej. Na plantacjach chętniej zatrudnia się też mężczyzn niż kobiety[45]. Przy uprawie bananów w wielu krajachpracują dzieci[47].
↑abcdefgStanisławS.LisowskiStanisławS.,Świat roślinny tropików: przewodnik do Wystawy Botanicznej w Palmiarni Poznańskiej, Wydawnictwo Sorus, 1998. Brak numerów stron w książce
↑John H.J.H.HarveyJohn H.J.H.,Turkey as a Source of Garden Plants, „Garden History”, 4 (3), 1976, s. 21–42,DOI: 10.2307/1586521,JSTOR: 1586521 [dostęp 2017-04-27].1 stycznia
↑abBogdanB.ZemanekBogdanB.,Encyklopedia biologiczna: wszystkie dziedziny nauk przyrodniczych,CzesławC.Jura,HannaH.Krzanowska (red.), t. Tom I, 1998. Brak numerów stron w książce
↑abcdefghijklmnopqElizaE.Lamer-ZalewskaElizaE.,Owoce egzotyczne, Wydawnictwo Astrum, 1996. Brak numerów stron w książce
↑Jens G.J.G.RohwerJens G.J.G.,Atlas roślin tropikalnych, Horyzont – Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, 2002. Brak numerów stron w książce
↑Bananas, raw. [w:]FoodData Central [on-line]. U.S. Department of Agriculture. [dostęp 2022-03-13].
↑abcGabriele i PeterG.P.ColditzGabriele i PeterG.P.,Owoce egzotyczne: warzywa, owoce, orzechy, Wydawnictwo Multico, 1995. Brak numerów stron w książce
↑abJ.G. Vaughan, C.A. Geissler: Rośliny jadalne. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 114.ISBN 83-7255-326-2.
↑OGTR (autor korporatywny),The biology of Musa L. (banana), Canberra: Department of Health and Ageing, Office of the Gene Technology Regulator Australian Government, 2008. Brak numerów stron w książce
↑abBernardB.NowakBernardB.,BettinaB.SchulzBettinaB.,Atlas owoców egzotycznych, Horyzont – Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, 2002. Brak numerów stron w książce
↑MohanM.KumarMohanM.,Manish KumarM.K.GautamManish KumarM.K.,AmitA.SinghAmitA.,Raj KumarR.K.GoelRaj KumarR.K.,Healing effects of Musa sapientum var. paradisiaca in diabetic rats with co-occurring gastric ulcer: cytokines and growth factor by PCR amplification, „BMC Complementary and Alternative Medicine”, 13, 2013, s. 305,DOI: 10.1186/1472-6882-13-305,ISSN1472-6882,PMID: 24192345,PMCID: PMC3826524 [dostęp 2017-04-27].1 stycznia
↑IroaganachiI.MIroaganachiI.,Eleazu CE.C.OEleazu CE.C.,Okafor PO.P.NOkafor PO.P.,NwaohuN.NNwaohuN.,Effect of Unripe Plantain (Musa paradisiaca) and Ginger (Zingiber officinale) on Blood Glucose, Body Weight and Feed Intake of Streptozotocin-induced Diabetic Rats, „The Open Biochemistry Journal”, 9, 2014, s. 1–6,DOI: 10.2174/1874091X01509010001,PMID: 25674161,PMCID: PMC4319205 [dostęp 2017-04-27].1 stycznia
↑Musa ToyinM.T.YakubuMusa ToyinM.T.,Theo OyetayoT.O.OyeyipoTheo OyetayoT.O.,Ayodeji LuqmanA.L.QuadriAyodeji LuqmanA.L.,Musbau AdewumiM.A.AkanjiMusbau AdewumiM.A.,Effects of aqueous extract of Musa paradisiaca root on testicular function parameters of male rats, „Journal of Basic and Clinical Physiology and Pharmacology”, 24 (2), 2013, s. 151–157,DOI: 10.1515/jbcpp-2012-0059,ISSN2191-0286,PMID: 23412874 [dostęp 2017-04-27].1 stycznia
↑M.M.NirmalaM.M.,K.K.GirijaK.K.,K.K.LakshmanK.K.,T.T.DivyaT.T.,Hepatoprotective activity of Musa paradisiaca on experimental animal models, „Asian Pacific Journal of Tropical Biomedicine”, 2 (1), 2012, s. 11–15,DOI: 10.1016/S2221-1691(11)60181-0,ISSN2221-1691,PMID: 23569826,PMCID: PMC3609216 [dostęp 2017-04-27].1 stycznia
↑Musa T.M.T.YakubuMusa T.M.T.,Quadri O.Q.O.NurudeenQuadri O.Q.O.,Saoban S.S.S.SalimonSaoban S.S.S.,Monsurat O.M.O.YakubuMonsurat O.M.O.,Rukayat O.R.O.JimohRukayat O.R.O.,Antidiarrhoeal Activity of Musa paradisiaca Sap in Wistar Rats, „Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine: eCAM”, 2015, 2015, s. 683726,DOI: 10.1155/2015/683726,ISSN1741-427X,PMID: 25893000,PMCID: PMC4393921 [dostęp 2017-04-27].1 stycznia
↑KuppusamyK.AmuthaKuppusamyK.,UlagesanU.SelvakumariUlagesanU.,Wound healing activity of methanolic stem extract of Musa paradisiaca Linn. (Banana) in Wistar albino rats, „International Wound Journal”, 13 (5),2016, s. 763–767,DOI: 10.1111/iwj.12371,ISSN1742-481X,PMID: 25224162 [dostęp 2017-04-27].
Zobacz też:banan orazbanan (owoc).
Osobny artykuł:Banan (owoc).
.jpg)
