Nazwa stanu Bahia pochodzi od Zatoki Wszystkich Świętych (Bahia de Todos os Santos), nad którą leży stolica stanu, Salvador. Od zatoki pochodzi też nazwa jednej z pierwszychkapitanii w Brazylii (Capitania da Bahia de Todos os Santos). W 1821 kapitania została przekształcona w prowincję, a w 1889 w stan Bahia. Zatoka została tak nazwana przezAmerigo Vespucciego, który odkrył ją 1 listopada 1502.
Pisownia słowa „bahia” jest dawnym i nieużywanym obecnie zapisem słowa „baía” oznaczającegozatokę. Stara nazwa zachowała się w określeniu nazwy stanu Bahia i zatoki, nad którą leży, jednak już słowobaiano, którym określa się mieszkańca stanu Bahia, jest zgodne ze współczesną ortografią[5].
Terytorium stanu Bahia było zamieszkane przez Indian na wiele lat przed przybyciem Europejczyków. Pierwsze formy świadczące o bytności Indian na tych terenach tosambaquis, kopczyki z muszli – najstarszym z nich jestPedra Oca w Periperi, obecnej dzielnicy Salvadoru, datowany na 2800 r. p.n.e. Pierwszymi mieszkańcami stanu Bahia bylitapuias – Indianie zsertão, niemówiący językiemtupi. Następnie na te ziemie przybyły plemiona należące do tupi –tupinaés, a po nichtupinambás, zamieszkujący obszar od źródeł rzekiSão Francisco aż do dzisiejszego miastaIlhéus. Dzisiejsza stolica stanu Bahia – Salvador – był określany przez Indian mianemKirymuré lubParaguaçu[6].
Europejczycy, którzy jako pierwsi dopłynęli do wybrzeży Bahia, napotkali tu plemiętupiniquim z rodziny tupinambá, które zamieszkiwało wówczas prawie cały pas wybrzeża stanu[7].
Pedro Álvares Cabral, który oficjalnie odkrył Brazylię 22 kwietnia 1500 roku, przybił właśnie do wybrzeży stanu Bahia, dokładnie w miejscu nazwanymMonte Pascoal (Góra Wielkanocna) w pobliżu dzisiejszego miastaPorto Seguro. W latach 1534–36 Portugalczycy podzielili Brazylię na 15 równoleżnikowych pasów, zwanych kapitaniami, na obszar stanu Bahia przypadały trzy kapitanie:Bahia de Todos os Santos, Ilhéus i Porto Seguro[8]. W latach 1556–65 utworzono dwie kolejne kapitanie:Paraguaçu lubRecôncavo da Bahia orazWysp Itaparica i Tamarandiva[9].
Kapitanie były przyznawane kapitanom-donatariuszom (zwanym również gubernatorami), którzy mieli pełnię władzy administracyjnej i sądowniczej, mianowali urzędników i mogli przekazywać kapitanie spadkobiercom. Wszyscy donatariusze należeli do portugalskiej arystokracji, ale nie do najznakomitszych rodów[10]. Podobny system kapitanii Portugalia stosowała również na wyspach atlantyckich, skąd przeniosła go do Brazylii.
Pierwsi osadnicy zamieszkujący kapitanie w stanie Bahia prowadzili utarczki z miejscowymi plemionami indiańskimi. Ważnym sojusznikiem Portugalczyków był ich rodakDiogo Caramuru (właściwie Álvares Correia), którego statek zatonął u wybrzeży Bahia w 1510 lub 1511 roku. Rozbitek został uratowany przez Indian i włączony do plemienia, gdzie z czasem został członkiem plemiennej starszyzny, zyskał wielki szacunek i ożenił się z córką wodza. Caramuru pomagał osadnikom zawierać rozejmy z Indianami i powstrzymywał plemiona od napadania na wioski Portugalczyków, a także pełnił funkcję ambasadora i emisariusza króla Portugalii, który często kierował do niego oficjalną korespondencję[6].
Pelourinho w Salvadorze
System kapitanii nie do końca się sprawdzał – kapitanie nie przynosiły w większości spodziewanych zysków (z wyjątkiem kapitaniiPernambuco), a donatariusze nie byli w stanie zapewnić osadnikom bezpieczeństwa. Król PortugaliiJan III zdecydował o centralizacji władzy w kolonii i włączeniu kapitanii Bahia bezpośrednio do portugalskiej korony. Nazwał ją Kapitanią Królewską (Capitania Real) i miała się tam znajdować siedziba władz całej kolonii. Pierwszy gubernator generalny Brazylii,Tomé de Sousa przybył do Bahia w 1549 roku i w tym samym roku założył miasto Salvador, które zyskało status stolicy całej kolonii i funkcjonowało w tym charakterze do 1763 roku, kiedy to stolica została przeniesiona doRio de Janeiro[8].
Okres kolonialny to także czas rozkwitu plantacji trzciny cukrowej. Portugalia przeniosła do Brazylii rozwiązanie stosowane na wyspach atlantyckich –Azorach iWyspie św. Tomasza. Przyjmuje się, że produkcja cukru zaczęła się w Brazylii w 1533 roku[8], a pierwszych czarnych niewolników z Afryki do pracy na plantacjach zaczęto sprowadzać w połowie XVI wieku. Do tego czasu przekonano się, że Indianie nie mogą być wykorzystywani do tej pracy, poza tym Indian bronili obecni w kolonii misjonarze. Pod koniec XVI wieku w Brazylii było ponad 100 plantacji trzciny cukrowej, z czego prawie wszystkie w Bahia i Pernambuco. W pierwszym okresie sprowadzano niewolników głównie z regionuZatoki Gwinejskiej, a następnie zAngoli iKonga[6]. Szacuje się, że w sumie do Brazylii sprowadzono ok. 3,6 mln niewolników, z czego ponad milion trafiło do stanu Bahia[11].
Bogactwa portugalskiej kolonii przyciągały także inne mocarstwa europejskie, które chciały zagarnąć dla siebie część terytorium Brazylii. Francuscy kupcy zaczęli pojawiać się w Bahia już w 1504 roku, kroniki mówią o istnieniu Wioski Francuzów (Aldeia dos Franceses) na terenie obecnej dzielnicyRio Vermelho lubItapoan w Salvadorze. Niektóre plemiona indiańskie wchodziły w sojusze z Francuzami, jednak nie mieli oni na celu podboju Brazylii, a jedynie handel[6]. Inne zamiary mieli natomiast Holendrzy, którzy w 1624 roku podbili Salvador. Rok później zostali stąd wyrzuceni, ale w 1627 roku jeszcze dwukrotnie napadali na miasto, tym razem ograniczając się do ograbienia statków, stojących w porcie[8].
W 1798 roku wybuchła w Bahia rewolta o nazwieConjuração Baiana lubRevolta dos Alfaiates (Rewolta Krawców), której celem była niepodległość stanu Bahia. Nie był to pierwszy zryw niepodległościowy w kolonii – 10 lat wcześniej rozpoczęła się rewolucja w stanieMinas Gerais (Inconfidência Mineira), której przywódcaTiradentes jest dzisiaj uważany za bohatera narodowego Brazylii. W stanie Bahia w spisku uczestniczyli ludzie z niższych klas społecznych, wśród nich Mulaci. Władze sprawnie rozprawiły się ze spiskowcami, aresztowano 47 osób, w tym 9 niewolników, a 4 osoby ostatecznie zostały pozbawione życia[8].
Ostatnią walkę o niepodległość, mieszkańcy stanu Bahia stoczyli w latach 1821–23, kiedy to Brazylia przestałą być kolonią (1822). Walki z Portugalczykami w Bahia trwały do 2 lipca 1823 roku i tę datę uważa się dzisiaj za święto niepodległości stanu Bahia[12].
Guerra dos Aimorés (1555–1673) – walka Indian, sprzeciwiających się próbom zniewolenia oraz przeciwko wyprawombandeirantes na ich terytoria. To tylko jeden z przykładów zbrojnego oporu Indian przeciwko kolonizatorom[13].
Czworaki niewolników. Obraz autorstwa Rugendasa
Rewolta Malês (1835) – najgłośniejszy z wielu buntów niewolników, jakie miały miejsce praktycznie od początku istnienia tego procederu w Brazylii, a ich szczególne na początku XIX wieku. Ta rewolta została wywołana przez muzułmańskich niewolników (nagô ihausa) podczasramadanu w styczniu 1835 r. w Salvadorze. Termin “malê” pochodzi z językajoruba i oznacza muzułmanina. Buntownicy żądali wyzwolenia wszystkich muzułmanów w Brazylii, nie zgadzali się też na siłowe narzucanie religii katolickiej, co było wówczas powszechną praktyką wobec niewolników. Bunt został stłumiony przez władze, zginęło 70 osób, a 300 zostało schwytanych i osądzonych[14].
Sabinada (1837–38) – nazwa rewolty pochodzi od nazwiska jej lidera, lekarzaFrancisco Sabino. Buntownicy zwrócili się przeciwko władzom w Rio de Janeiro, które ich zdaniem zawracały Brazylię do czasów kolonii. Sprzeciwiali się też polityce władz prowincji, zależnych od Rio. Opowiadano się za zmianami w administracji, głównie w sądownictwie, a także przeciwko lokalnej arystokracji i plantatorom, którzy układali się z władzą i zdobywali bogactwa, podczas gdy reszta społeczeństwa nie była zamożna. Nie podnoszono postulatów przeciwko niewolnictwu. Buntownicy ogłosili tymczasową niepodległość, do chwili osiągnięcia pełnoletniości przez cesarzaPiotra II. Wojska rządowe stłumiły bunt dopiero po kilkumiesięcznym oblężeniu Salvadoru[6].
Guerra dos Canudos (1896–97) – walka sił rządowych ze społeczno-religijnym ruchem kierowanym przezAntônio Conselheiro. Założył on osadęCanudos w sercu interioru w stanie Bahia, gdzie zamieszkało ponad 5 tys. ludzi[8]. Rząd z Rio de Janeiro wysłał kilka ekspedycji, których celem było spacyfikowanie Canudos – udało się to dopiero za czwartym razem, w październiku 1897 roku. Historia osady w interiorze i jej przywódcy, którego jego wyznawcy uznawali za proroka, stała się inspiracją dla wielu książek, a także filmów i sztuk teatralnych. Najsłynniejsze z tych dzieł to powieśćEuclidesa da Cunha pt.Os Sertões.
Bahia jest piątym co do wielkości stanem Brazylii, obejmuje 6,632% terytorium całego kraju i 36,334% terytorium regionuNordeste (północny wschód)[15]. 70% powierzchni stanu to obszar półpustynny. Stan Bahia ma najdłuższą linię brzegową w Brazylii i wynosi ona 1183 km.[16]
90% powierzchni stanu jest położona powyżej 200 m n.p.m. Najwyżej położony jest region płaskowyżuChapada Diamantina, gdzie znajdują się najwyżej położone wzniesienia:Pico do Barbado (2033) iPico das Almas (1958).
W stanie Bahia przeważa klimat tropikalny ze średnią roczną temperaturą 27 stopni Celsjusza. Najchłodniej jest w rejonie pasmaSerra do Espinhaço, gdzie temperatura w zimie może spaść do 5 stopni. Na obszarze sertão przeważa klimat półpustynny i pustynny. Najcieplejszym regionem w Brazylii jest położony w Bahia ekoregionRaso da Catarina, gdzie zanotowano najwyższą temperaturę: 50,4 stopni Celsjusza. Średnia opadów na wybrzeżu stanu oraz w rejonie miastaIlhéus to 1500 mm rocznie[16], a w sertão do 300 mm.
W Bahia występują trzy typy roślinności:caatinga, las tropikalny orazcerrado. Caatinga jest dominującym typem roślinności, występuje na północy stanu, w dolinie rzeki São Francisco i w paśmie Serra do Espinhaço. Cerrado zajmuje niewielkie obszary na zachodzie, a las tropikalny na południowym wschodzie stanu. W interiorze następuje wyraźny podział na porę suchą, z wyjątkiem doliny rzeki São Francisco[16].
Największą rzeką stanu Bahia jest São Francisco, która swoje źródło ma w stanie Minas Gerais, następnie przecina stan Bahia z południa na północ, stanowi część granicy pomiędzy stanami Bahia a Pernambuco i kieruje się do Oceanu Atlantyckiego pomiędzy stanami Alagoas i Sergipe[17]. Innymi ważnymi rzekami są:Paraguaçu – największa rzeka należąca w całości do stanu Bahia orasRio de Contas, która ma największe dorzecze położone w całości w Bahia, składają się na nie m.in. rzeki Jequitinhonha, Itapicuru, Capivari, Rio Grande.
Baía de Todos os Santos – Zatoka Wszystkich Świętych – widok z windy Lacerda w Salvadorze
Zatoka Wszystkich Świętych – największa zatoka brazylijskiego wybrzeża o powierzchni 1233 km kwadratowych i średniej głębokości 9,8 m[18] – powierzchnia zatoki zajmuje mniej więcej tyle, co drugie pod względem wielkości miasto Brazylii, Rio de Janeiro. Zatoka była nazywana przez Indiantupinambá mianemKirimurê, co znaczy “wielkie wewnętrzne morze”. Nad brzegiem zatoki leży stolica stanu Bahia, Salvador. Należy do niej również 56 wysp, z których największa jestItaparica
Recôncavo Baiano – region geograficzny położony nad brzegiem Zatoki Wszystkich Świętych, jego częścią jest miasto Salvador. W okresie kolonialnym na tym obszarze istniało wiele plantacji trzciny cukrowej, a z związku z tym zamieszkiwali tu liczni niewolnicy z Afryki, stąd też Recôncavo jest uznawane za kolebkę brazylijskiej samby, a dokładniesamba de roda, która narodziła się tu w połowie XIX wieku[19].
Wybrzeże Kokosowe (Costa dos Coqueiros) – rozciąga się na długości 193 km na północnym wybrzeżu stanu Bahia. Najbardziej znaną miejscowością jestPraia do Forte z rezerwatem żółwi morskichTamar. W XVI wieku te ziemie wchodziły z zakres latyfundium należącego do Garcia d'Ávila, który był synem gubernatoraTomé de Sousa[20].
Wybrzeże Kakaowe (Costa do Cacau) – znajduje się na 180-kilometrowym pasie wybrzeża pomiędzy miastamiItacaré iCanavieiras. Nazwa pochodzi od plantacjikakao, które w dużej liczbie występowały tu w okresie kolonialnym. Największe miasto tej części wybrzeża toIlhéus, znane z twórczości pisarzaJorge Amado, który stamtąd pochodził.
Wybrzeże Dendê (Costa do Dendê) – obejmuje 115 km wybrzeża pomiędzy ujściem rzeki Jaguaripe a Zatoką Camamu. W skład Costa do Dendê wchodzą też takie turystyczne miejsca jakMorro de São Paulo i wyspa Boipeba. Nazwa wybrzeża pochodzi od palmy dendê.
Wybrzeże Wielorybów (Costa das Baleias) – położone na południowym krańcu stanu Bahia, należy do niego Park NarodowyAbrolhos, gdzie żyją wielorybyhumbaki oraz występuje 17 gatunków korali[22].
Płaskowyż Chapada Diamantina – położony w geograficznym centrum stanu Bahia, znajduje się tuPark Narodowy Chapada Diamantina. W XVIII i XIX wieku na terenie płaskowyżu odkryto złoto, a następnie diamenty, stąd obecne do dzisiaj osady, będące w przeszłości wioskamigarimpeiros – poszukiwaczy cennych kruszców[23].
Według spisu powszechnego z 2010 roku, przeprowadzonego przez Brazylijski Instytut Geografii i Statystyki (IBGE), stan Bahia jest czwartym pod względem liczby ludności stanem Brazylii i 15. pod względem gęstości zaludnienia. Populacja Bahia wynosi 14 mln, a gęstość zaludnienia 24,82 osób na kilometr kwadratowy. Stan Bahia zamieszkuje 6,8 mln mężczyzn i 7,1 mln kobiet. 10,1 mln mieszka w miastach, a niecałe 4 mln na wsi[24].
W stanie Bahia zamieszkują do dziś potomkowie dawnych niewolników, co znajduje odzwierciedlenie w składzie etnicznym ludności. 59% mieszkańców stanu określa się jakoPardo, 22% jakobiali, a 17% jakoczarni. Widać zatem, że osoby o pochodzeniu afrykańskim lub częściowo afrykańskim stanowią 76% ludności stanu[25]. Badanie przeprowadzone na terenie Recôncavo Baiano wykazało wysoki odsetek ludności o pochodzeniu afrykańskim w gminachCachoeira iMaragojipe – pochodzenie afrykańskie stwierdzono tam u 80,4% badanych, europejskie u 10,8%, a indiańskie u 8,8%.[26]
W samym Salvadorze osób o pochodzeniu afrykańskim jest 49,2%, europejskim 36,3%, a indiańskim 14,5%.[27]
Bahia jest historycznym i kulturalnym centrum Brazylii. Zawdzięcza to w dużej mierze wpływowi afrykańskich niewolników, dzięki którym obecne są tu afrobrazylijskie religie, takie jakcandomblé, taneczna sztuka walkicapoeira czy muzyka:samba (zwłaszczasamba de roda), afoxé,axé oraz kuchnia.
Stolica stanu, Salvador, jest znany z bloków afro, takich jakOlodum,Ara Ketu, É o Tchan! i Ilê Aiyê. Narodziła się tutaj tradycja karnawałowatrios elétricos – ciężarówek z platformami, na których występują artyści. Obecnie jest to nieodłączny element karnawału w Salvadorze. Coraz większą popularność zyskuje darmowa zabawa w karnawałowych pochodach za trios elétricos w tłumie ludzi o nazwie pipoca (popcorn).
W XIX wieku abolicjonista z miastaCachoeira w stanie Bahia, Castro Alves, napisał słynny poematNavio Negreiro, poruszający temat transportu niewolników przez Atlantyk. Poemat ten jest uważany za jeden z najważniejszych tekstów opowiadających się przeciwko niewolnictwu, a zarazem za arcydzieło brazylijskiegoromantyzmu[28].
W XX wieku żył i tworzył jeden z najbardziej znanych na świecie brazylijskich pisarzy,Jorge Amado. Pochodził z miastaItabuna, położonego na południu stanu Bahia niedaleko miastaIlhéus i przez wiele lat mieszkał w Salvadorze. Do jego najważniejszych dzieł należą:Gabriela, goździki i cynamon,Dona Flor i jej dwóch mężów,Tieta. Wiele z jego książek zekranizowano.
.jpg)
.jpg)
.svg)
