Najbardziej powszechnie pod pojęciem bóg rozumie się określenie istot będących przedmiotemkultu religijnego. Czasem bogami określa się tylko niektóre (najważniejsze) z tych istot, dla innych rezerwując inne określenia (np.półbóg,heros,demon,duch,święty,anioł). W niektórych religiach istotom nadprzyrodzonym przypisywane są cechy płci żeńskiej, istotę taką określa się słowembogini.
Słowobóg pisane małą literą oznacza bogów, których może być wielu (synonimy: bóstwo, bożek, bożyszcze), natomiast w religiach monoteistycznych słowo to jest traktowane jako nazwa własna (imię) i jest pisane wielką literą[2].
Słowo „bóg” jest związane z irańskim terminembaga i słowiańskimbog powiązanym z dobrem, bogactwem, jak i jego nadprzyrodzonym dawcą[3]. Badania językoznawców stwierdziły istnienie w języku polskim szeregu zapożyczeńscytyjsko-irańskich z dziedziny terminologii wierzeń religijnych, jak właśnie słowo „bóg” – dawca bogactwa, szczęśliwego losu[potrzebny przypis]. Natomiast nazwa jednego z czołowych bóstwsłowiańskich,Swaroga, wydaje się właśnie irańskim zapożyczeniem, swar bowiem w sanskrycie oznacza blask, niebo, światłość niebieską i słońce, choć trudno nie dostrzec w nazwie tego bóstwa rodzimego rdzenia war, oznaczającego gorąco, żar[4].
Arystoteles, badając świat przyrody, doszedł do wniosku, że musi istniećpierwsza przyczyna (nieruchomy poruszyciel), która posiada cechy boskie: niezmienność, niezłożoność, niematerialność, duchowość, rozumność, celowość, jedyność, konieczność, doskonałość. W ten sposób doszedł do monoteizmu: skoro istnieje świat, to istnieje też Bóg[5]. Do zbliżonych wniosków doszedł teżPlaton. Z poznania świata wywiódł on pojęcieDemiurga, czyli rozumnego i dobrego stwórcy[6]. Pomimo podobieństw, cechy bytu najwyższego Arystotelesa fundamentalnie odróżniają go od wizji występujących wjudaizmie,chrześcijaństwie iislamie[7].
Nowożytnanauka przyjmuje odgórnienaturalizm metodologiczny, nie zajmując się istnieniem boga (nie potwierdzając go ani mu nie zaprzeczając)[8].
Psychologia,religioznawstwo,antropologia poruszają temat kształtowania się obrazu Boga (bogów) w ujęciu psychologicznym, kulturowym, historycznym.Carl Gustav Jung wprowadza pojęciejaźni –archetypu całości, jedności psychicznej, nazywając go obrazem Boga[9], natomiast w archetypowym obrazie ojca widział obok siebie pozytywne i negatywne elementy. Do istotnych cech archetypu ojca zaliczał wielorakie aktywności i agresje, natrętność, dobitność, destruktywność, niszczenie i pasjonującą owocność, przekonywalność i skuteczność[10]. Bóg wedługZygmunta Freuda jest: wywyższonym ojcem[11] (exalted father), przemienieniem ojca (transfiguration of father), podobizną/postacią ojca (likeness of father), sublimacją ojca (sublimation of father), surogatem (obiektem zastępczym) ojca (surrogate of father), substytutem ojca (substitute of father), kopią/imitacją ojca (copy of father)[12][13]. Religioznawcy i antropolodzy podnoszą kwestię obrazu Boga (bogów) jakopersonifikacjisił natury lub nadprzyrodzonych (np.James George Frazer[14] orazGerardus van der Leeuw[15]).
Powszechnie akceptowane wyjaśnienie, czym jest bóstwo / bóg, nie istnieje. Rozumienie tego pojęcia znacznie różni się między kulturami[18]. Huw Owen twierdzi, że terminy „bóstwo, bóg i ich odpowiedniki w innych językach” mają oszałamiającą rozpiętość znaczeń i wagi – od „nieskończonego,transcendentalnego bytu, który stworzył wszechświat i nim włada” (Bóg), przez „skończoną istotę lub doświadczenie o wyjątkowej wadze lub które przywołuje wyjątkowe uczucia” (bóg) czy „religijną lubfilozoficzną ideę związaną z naturą, siłami wyższymi lub sferą duchową”, aż do „wielu innych zastosowań”[19].
Zazwyczaj bóstwo określane jest jako coś nadnaturalnego lub boskiego, co przejawia się w ideach i wiedzy w formie łączącej doskonałość w kilku lub wszystkich aspektach, walkę ze słabością i problemami w innych aspektach,heroizm w poglądach i działaniach oraz skrępowanie emocjami i pragnieniami[20][21]. W innych przypadkach za bóstwo uznaje się zasadę lub rzeczywistość, jak na przykład ideę„duszy”. PrzykładowohinduskieUpaniszady charakteryzująAtmana (duszę, ja) jakodewa (bóstwo), co prowadzi do twierdzeń, że dewa i wieczna, najwyższa zasada (Brahman) są częścią wszystkich żyjących istot; dusza jest spirytualna i boska; samopoznanie jest równie poznaniu tego, co najwyższe[22][23][24].
Teizm to wiara w istnienie jednego boga-bóstwa lub kilku[25][26].Politeizm to wiara i czczenie kilku bogów-bóstw, którzy są zazwyczaj zebrani wpanteon bogów i bogiń, wraz z towarzyszącymi im rytuałami[47]. W większości religii politeistycznych różni bogowie i boginie reprezentują siły natury lub zasady przodków i mogą być postrzegani jako autonomiczni albo jako aspekty lubemanacje boga-stworzyciela lub transcendentalnej zasady absolutnej (teologiemonoteistyczne), która przejawia sięimmanentnie w przyrodzie[27].Henoteizm akceptuje istnienie więcej niż jednego boga-bóstwa, ale uważa wszystkich bogów-bóstwa za równoważne reprezentacje lub aspekty tej samej najwyższej, boskiej zasady[28][29][30].Monolatria to przekonanie, że istnieje wiele bogów-bóstw, ale tylko jeden z nich może być prawomocnie czczony[31][32].
Monoteizm to przekonanie, że istnieje tylko jeden bóg-bóstwo[33][34]. Monoteistyczny bóg-bóstwo, znany jako „Bóg”, jest zwykle opisywany jako wszechmocny, wszechobecny, wszechwiedzący, wszechdobry i wieczny[35]. Jednak nie każdy bóg-bóstwo jest postrzegany w ten sposób – nie musi posiadać tych wszystkich cech, aby można go było kwalifikować jako bóstwo[36][37][38].
Deizm to wiara w istnienie jednego boga-bóstwo, który stworzył wszechświat, ale zazwyczaj w niego nie ingeruje[39][40]. Deizm był szczególnie popularny wśród Zachodniej inteligencji w XVIII i XIX wieku[41][42].Panteizm to wiara, że sam wszechświat jest Bogiem lub że wszystko składa się na wszechogarniające,immanentne bóstwo[43][44].Pandeizm to pogląd plasujący się między deizmem i panteizmem. Opiera się na przekonaniu, że stwórca stał się panteistycznym wszechświatem[45].Panenteizm to wiara, że boskość przenika wszechświat, ale także go przekracza[46].Agnostycyzm bazuje na przekonaniu, że nie można na pewno wiedzieć, czy istnieje jakiekolwiek bóstwo[47][48].Ateizm to brak wiary w istnienie jakiegokolwiek bóstwa[49].
Na podstawie inskrypcji i sztuki okresu prehistorycznego, m.in. malowideł naściennych, uczeni wnioskują, że prawdopodobnie wierzono wówczas w istnienie bogów-bóstw. Pozostaje jednak niejasne, czym tak naprawdę te szkice i malunki były oraz dlaczego powstały[50]. Niektóre z nich przedstawiają zwierzęta, myśliwych czy rytuały[51]. Swego czasu archeologowie powszechnie interpretowali praktycznie każde przedstawienie postaci żeńskiej z okresu prehistorycznego jako reprezentację pojedynczej, pierwotnej bogini, która miałaby być przodkinią historycznie poświadczonych bogiń, takich jakIsztar,Astarte,Kybele iAfrodyta. Podejście to zostało jednak ogólnie zdyskredytowane. Współcześni archeologowie uznają, że niemożliwym jest jednoznaczne zidentyfikowanie przedstawień z okresu prehistorycznego jako reprezentacji bogów-bóstw, a tym bardziej bogiń. Niemniej jednak możliwe jest dokonanie indywidualnej oceny starożytnych przedstawień i określenie, na ile prawdopodobne jest, że przedstawiają one bóstwa[52].Wenus z Willendorfu, figurka przedstawiająca postać kobiecą i datowana na około 25 000 lat p.n.e., przez niektórych została uznana za przykład prehistorycznej kobiety-bóstwa[51].W wiosceAjn Ghazal odkryto wiele przedstawień, które mogą być reprezentacjami bogów-bóstw. Z kolei dzieła sztuki zÇatalhöyük prawdopodobnie ujawniają odniesienia do złożonej mitologii.[potrzebny przypis]
Zróżnicowane kultury afrykańskie na przestrzeni swojej historii wykształciły teologię i koncepcje bóstw. Na przykład w Nigerii i sąsiednich krajach Afryki Zachodniej w religiiJoruba występują dwa znaczące bóstwa (lokalnie nazywaneÒrìṣà) – bógOgun i boginiOsun[53].Ogun jest pierwotnym bóstwem męskim, a także arcybóstwem i opiekunem zawodów związanych m.in. z wytwarzaniem i używaniem narzędzi, obróbką metalu, polowaniem, wojną, ochroną oraz ustalaniem równości i sprawiedliwości[54][55].Osun jest równie potężnym pierwotnym bóstwem kobiecym i wielowymiarową opiekunką płodności, wody, macierzyństwa, zdrowia, relacji społecznych, miłości i pokoju[53]. Tradycje związane z kultem bogaOgun i boginiOsun zostały przywiezione do obu Ameryk na statkach niewolniczych. Afrykanie zachowali je w społecznościach plantacyjnych, a ich święta są nadal przestrzegane[53][54].
Podobna para bóstw powiła się w kulturach południowoafrykańskich, często przybierając formę bóstw Księżyca i Słońca[56]. W jednej z południowoafrykańskichkosmologii składa się z boga-bóstwa (Hieseba lubXuba), złych duchów (Gaune) i ludzi (Khuene).Hieseba obejmujeNladiba (mężczyznę, stwórczego boga nieba) iNladisara (kobiety, dwie żonyNladiba). Żeńskie bóstwo Słońca i męskie bóstwo Księżyca uznawane są za potomstwoNladiba i dwóchNladisara. Słońce i Księżyc są postrzegane jako manifestacje najwyższego bóstwa. Otacza się je ich własnym kultem[57]. W innych kulturach afrykańskich Słońcu przypisywany jest pierwastek męski, a Księżycowi żeński i oba uważane są za symbole boga-bóstwa[58]. WZimbabwe najwyższy bóg-bóstwo (Mwari Shona) przedstawiany jest jakoandrogyniczny, dający deszcz, patronujący światłu i ciemności[59]. W rejonieJeziora WiktoriiLubaale (zamiennieJok) jest określeniem oznaczającym boga-bóstwo[60].
Wstarożytnym Egipcie czczono liczne bóstwa. Egipskie zapisy i inskrypcje wymieniają imiona wielu, których natura jest nieznana i czynią niejasne odniesienia do innych nienazwanych bóstw[61]. Egiptolog James P. Allen szacuje, że w egipskich tekstach występuje ponad 1 400 bóstw[62], Christian Leitz z kolei ilość egipskich bóstw określił jako “tysiące na tysiącach”[63]. Bóstwa męskie określano mianemnṯr (bóg), a żeńskie –nṯrt (bogini)[64]. Terminy te mogły się jednak odnosić także do wszelkich istot – duchów i zmarłych, choć nie demonów – które w jakiś sposób znajdowały się poza sferą życia codziennego. Egipcjanie swoim bóstwom zazwyczaj przypisywali odpowiednie kulty, role i mitologie[65].
WTekstach Piramid i w starożytnych świątyniach Egiptu wyróżnia się 200 bogów-bóstw. Wiele z nich przybierało formy zoomorficzne. Wśród nich byliMin (bóg płodności), Neith (bogini stwórczyni),Anubis,Atum,Bes,Horus,Izyda,Ra,Meretseger,Nut,Ozyrys,Szu, Sia iThot[66]. Większość egipskich bogów-bóstw reprezentowała zjawiska naturalne, obiekty fizyczne lub społeczne aspekty życia i stanowiła ukryte siły immanentne w obrębie tych zjawisk[67][68]. Przykładowo bóg Szu reprezentował powietrze, bogini Meretseger – części ziemi, a bóg Sia – abstrakcyjne moce percepcji[69]. Z kolei bogowie Ra i Ozyrys kojarzeni byli z osądzaniem zmarłych i opieką nad nimi w czasie życia pozagrobowego[70]. Główni bogowie często pełnili wiele ról i byli zaangażowani w wiele zjawisk[71].
Pierwsze pisemne dowody na istnienie bóstw pochodzą z początku III tysiąclecia p.n.e., prawdopodobnie wywodząc się z wierzeń prehistorycznych[72]. Wysublimowany system bogów-bóstw powstał jednak po uformowaniu państwa egipskiego pod rządami faraonów, których traktowano świętych królów i którym przysługiwało wyłączne prawo do interakcji z bogami-bóstwami, w późniejszej części III tysiąclecia p.n.e.[73][74] W pierwszych wiekach naszej ery Egipcjanie wchodzili w interakcje z sąsiednimi kulturami i niekiedy adaptowali ich bóstwa do swojego kultu[75][76].
↑John E. Hare: God and Morality: A Philosophical History. 2006, s. 15–16.ISBN 1-4051-9598-3. Cytat: „I do not want to deny that there is a huge difference between Aristotle’s views and the views of God in Judaism, Christianity, and Islam (which also differ on this within and between themselves in various ways)”.
↑Carl Gustav Jung: Die Bedeutung des Vaters für das Schicksal des Einzelnen. s. 728n, seria: Ges. Werke. Band IV. (niem.).
↑Zygmunt Freud: Totem i tabu. Kilka zgodności w życiu psychicznym dzikich i neurotyków. Warszawa: Wydawnictwo KR, 1998, s. 365, seria: Pisma Społeczne.ISBN 83-86989-31-9.
↑Guy L. Beck: Alternative Krishnas: Regional and Vernacular Variations on a Hindu Deit. Albany: State University of New York Press, 2005, s. 169.ISBN 978-0-7914-6415-1.
↑Sarah Iles Johnston: Religions of the Ancient World: A Guide. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2004, s. 393–394.ISBN 978-0-674-01517-3.
↑John Baines: Conceptions of God in Egypt: The One and the Many. Wyd. poprawione. Ithaca: Cornell University Press, 1996, s. 42.ISBN 978-0-8014-1223-3.
↑James P. Allen: Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs. New York: Cambridge University Press, 2001, s. 43–45.ISBN 978-0-521-77483-3.
↑Françoise Dunand, Christiane Zivie-Coche, David Lorton: Gods and Men in Egypt: 3000 BCE to 395 CE. Ithaca: Cornell University Press, 2004, s. 26.ISBN 978-0-8014-8853-5.
↑George Hart: Routledge Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses. Wyd. 2. Hoboken: Taylor & Francis, 2005, s. 91, 147.ISBN 978-0-203-02362-4.
↑Byron E. Shafer, John Baines, Leonard H. Lesko, David P. Silverman: Religion in Ancient Egypt: Gods, Myths, and Personal Practice. Ithaca: Cornell University Press, 1991, s. 58.ISBN 978-0-8014-9786-5.
↑Sarah Iles Johnston: Religions of the Ancient World: A Guide. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2004, s. 160.ISBN 978-0-674-01517-3.
_British_Museum.jpg)
