Autokratōr (grecki: αὐτοκράτωρ, dosłownie "samowładca", "ten który rządzi samodzielnie") –grecki tytuł używany w stosunku do jednostek posiadających absolutną władzę, niemających nad sobą żadnego zwierzchnika. Przysługiwał on greckim ibizantyjskim, naczelnym dowódcom wojskowym, a później cesarzom. Autokrator stał się z biegiem czasu tytułem władcy - w wyniku utożsamienia z łacińskim określeniemimperator. We współczesnej grece zachowuje on swoje dawne znaczenie. W stosunku do władczyń używa się określenia αὐτοκράτειρα (autokrateira). Od terminu autokrator pochodziautokracja, nazwa systemu sprawowania rządów.
Określenie autokrator pojawia się w źródłach pod koniecV wieku p.n.e. w odniesieniu dodowódców. Początkowo nie funkcjonował jako oddzielny tytuł, ale jako wyróżnik takiego generała, który posiadał całkowitą kontrolę nadsiłami zbrojnymi, będącegowodzem naczelnym. Tacy dowódcy byli wówczas określani jakostratēgos autokratōr. WstarożytnychAtenachstratēgoi autokratores byli wodzami o znacznym stopniu autonomii, mogli podejmować wiele ważnych decyzji, dotyczących wojska bez konieczności konsultowania ich z władzą cywilną. Takie uprawnienia zyskiwali stratedzy, którzy mieli przez dłuższy czas prowadzićdziałania wojenne w znacznej odległości odAten, na przykład w czasieWyprawy sycylijskiej. Posiadaniawładzy absolutnej nad powierzonymi siłami zbrojnymi nie oznaczało, że po powrocie z wojny posunięcia i decyzje wodza nie były oceniane i rozliczane przez władzę[1].
Podobny system funkcjonował w innych greckichpoleis, na przykład wSyrakuzach, gdzie całkowita zwierzchność nad siłami zbrojnymi była podstawą władzy tamtejszychtyranów. Częstą praktyką było powoływanie naczelnego wodza w przypadkusojuszu kilku miast lub związków, mającego przewodzić połączonym siłom zbrojnym. Początkowo to był tytuł mający ścisły związek z wojskiem. Autokrator zachował swoje militarne konotacje także w czasach panowaniamacedońskich królów w Grecji, kiedy po raz pierwszy przysługiwałkoronowanym władcom[2]. Strategami-autokratorami byliFilip II iAleksander Wielki[3], choć wtedy wynikało to nie z władzy politycznej, ale z tego iż byli naczelnymi dowódcami wojsk swoich greckich sojuszników i poddanych.
Przejście tytułu autokrator na władców wiąże się zpodbojem świata greckiego przezRzym. Zmiana nie dokonała się od razu. Na początku rzymskiego panowania określenie autokrator było odpowiednikiem wojskowych tytułówrepubliki rzymskiej. Na przykładPolibiusz uważał, iż autokrator jest odpowiednikiemrzymskiego dyktatora[4], aPlutarch utożsamiał je z honorowym tytułem imperatora, nadawanymzwycięskiemu wodzowi, aby mógł odbyćtriumf. Ewolucja autokratora w stronę tytułu władcy była zatem najprawdopodobniej spowodowana takim samym procesem w przypadku określenia imperator i wynikała z przemianustrojowychImperium Rzymskiego.
Cesarze rzymscy, a potemwschodniorzymscy,tytułowali się po grecku wyłącznie jako autokratorzy aż do czasówHerakliusza, który w 629 roku zaczął używać tytułubasileus[5]. Autokrator był przez pewien czas używany tylko okazyjnie, aż doIX wieku, kiedycesarze bizantyjscy zaczęli w swojejtytulaturze określać się mianem βασιλεύς καὶ αὐτοκράτωρ,basileus kai autokratōr, co tłumaczy się "imperator i autokrata". Używanie tytułu autokraty jest w pełni potwierdzone od 912 roku, a praktyka utrzymywała, o czym świadczą na przykładchryzobulle zXI wieku i licznemanuskrypty[5]. Za rządówPaleologów tytuł autokraty przysługiwał potomkowi cesarza wyznaczonemu nanastępcę tronu.
W czasach bizantyjskich określenia autokrator używano również do dowódców wojskowych, określając ich jak starożytni Grecy –stratēgos autokratōr[5]. Tytuł przysługiwał na przykładBelizariuszowi wVI wieku iDawidowi Arianitesowi wXI wieku[6].
Tytulaturę bizantyjską zapożyczyliSłowianie. Panujący wCarstwie BułgariiCarowie bułgarscy w okresiedrugiego państwa bułgarskiego tytułowali się "W Chrystusie, wierny Bogu, Imperator i Autokrata wszystkich Bułgarów, Rzymian i Wołochów".Monarcha Serbów, panujący wCarstwie SerbskimStefan Duszan tytułował się "Basileus i autokrata Serbów i Rzymian". Rosyjscy carowie określali się jako "Imperatorzy i Autokratorzy wszystkich Rusinów"[potrzebny przypis].