| bóg wegetacji | |||
 Typowe wyobrażenie Attisa ztympanonem (zbiory watykańskie – Muzeum Chiaramonti) | |||
| Występowanie | |||
|---|---|---|---|
| Atrybuty | czapka frygijska, tympanon; kogut | ||
| Siedziba | góra Dindymon | ||
| Teren kultu | |||
| Szczególne miejsce kultu | |||
| Nazwa święta | wiosenne Dendroforia | ||
| Rodzina | |||
| Matka | Nana | ||
| Żona | Kybele | ||
| |||
Attis (takżeAttys, Atys,gr. Ἄττις lub Ἄττης bądź Ἄτυς) – starożytne bóstwo wegetacji, mityczny towarzysz i kochanek boginiKybele przedstawiany w postaci młodego pasterza.
W wierzeniach starożytnych był synemnimfy Nany, która urodziła go po spożyciu owocówmigdałowca.Pauzaniasz w swym dziele[1] przytacza opartą na podaniachfrygijskich, znacznie poszerzoną wersjęmitologiczną, według której faktycznym rodzicem Attisa miał być dwupłciowy demon (hermafrodyta)Agdistis; obawiający się go bogowie podstępem we śnie pozbawili męskich genitaliów – w miejscu, gdzie upadły, wyrósł migdałowiec, którego owoc spożyła przypadkiem Nana, córka boga rzekiSangarios (łac. Sangarius)[2]. Urodziła dziecko, które porzuciła i którym zaopiekował się kozioł, a później zajęli się przybrani rodzice. Kiedy Attis dorósł, jego boska uroda zwróciła uwagę Agdistisa, który jako Kybele zakochał się w pięknowłosym młodzieńcu. Wówczas jego przybrani rodzice wysłali go do pobliskiegoPesynuntu, gdzie poślubić miał córkę króla (według niektórych podań był nimMidas). W momencie gdy zabrzmiała pieśń godowa, niespodzianie pojawiła się Kybele-Agdistis i zesłała na oblubieńca obłęd, wskutek czego Attis pozbawił się męskości pod drzewem sosny. Z krwi jego wyrosły kwiaty (inna wersja mówi o zamienieniu się wdrzewo figowe), lecz bogini ubłagałaZeusa, by ciało Attysa nigdy nie ulegało rozkładowi, później zaś wskrzesiła go, ażeby odtąd jako jej małżonek (lub kochanek) stał się symbolem wiecznie odradzającej się przyrody.
Ten prawdopodobnie pierwotny mit został w okresie rozwiniętego już kultu w świecie grecko-rzymskim zastąpiony złagodzoną i uszlachetnioną wersją, zgodnie z którą Kybele zakochała się w pięknym pasterzu, wybierając go na swego kapłana i wymuszając na nim śluby czystości. Kiedy jednak jej wybrany zakochał się wnimfie rzecznej, dotknęła go szaleństwem i wówczas dokonał samookaleczenia (kastracji). Odzyskawszy świadomość zapragnął popełnić samobójstwo, ale litościwa bogini zamieniła go w sosnę (lub jodłę).
Po opanowaniu Frygii przezLidów na rodzimą warstwę mitologiczną nałożył się dodatkowo kontekst lidyjski, znany z przekazuArnobiusza z Sikki[3]. Wedle niego Attys jako syn frygijskiego króla Kalaosa, sam będąceunuchem wprowadził kult Kybele w Lidii i nauczył jej mieszkańcóworgiastycznych obrzędów, co zjednało mu szczególne łaski bogini. Wzbudziło to zazdrość i gniew Zeusa, który zesłał dzika[a] niszczącego zasiewy – w końcu uśmiercił on wielu Lidów wraz z Attysem, z którego krwi zrodziły się fiołki[4].Herodot zaś przytacza już zhistoryzowaną wersję tego mitu, która czyni z Attysa syna lidyjskiegoKrezusa, zabitego przypadkowo przezAdrasta podczas polowania na dzika[5].
Nazwę bóstwa wywodzi się z frygijskiegoattis (piękny młodzieniec, piękniś) bądź też od słowaattagus (kozioł). Podobnie jak Wielka Macierz Bogów Kybele, Attis przypuszczalnie był miejscowym bóstwemmałoazjatyckim, przejętym przez najeźdźczychFrygów z nadaniem mu własnych cech mitologicznych. Za pierwotne miejsce jego kultu uznaje się górę Dindymon[b], skąd oddziaływał on na leżące pod jej osłoną duże frygijskie miasto handlowePesynunt (Pessinus, Pessinunte) – według świadectwaStrabona znane dobrze z kultu Kybele[c]. Również samą górę, nazywaną też Agdistis i uważaną za swoiste uosobienie, w starożytności utożsamiano z istotą demoniczną kojarzoną właśnie z Wielką Macierzą.
W szerszym kontekście religioznawczym mit o Attisie i Kybele należy do najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych na Bliskim Wschodzie, wykazując bezsprzeczne podobieństwa z tamtejszymi mitami oTammuzie iIsztar, Dumuzi iInanie,Adonisie iAfrodycie, a nawet ohetyckimTelepinu. Bogowie umierający i cudownie powracający do życia związani byli w tamtejszych kulturach z wegetacją, płodnością i żniwami. Wiara w coroczny powrót sił przemagających śmierć i moce ciemności dawała ufność co do urodzajności kolejnego roku, a świeże pędy roślin kojarzono z wieczną młodością bóstwa wynurzającego się ze świata podziemnego. Okazując mu cześć wyznawcy wyrażali też potrzebę upewnienia się, iż po letniej suszy niszczącej urodzaj, zapewnią sobie plony w kolejnej porze zbiorów. Ponadto mity te łudziły wyznawców obietnicą szczęśliwego życia pozagrobowego, wymownie ukazując możliwość odniesienia zwycięstwa nad śmiercią i dając nadzieję na trwanie rodzaju ludzkiego w przyszłych pokoleniach[6].
%2c_III_sec%2c_dalla_necropoli_di_porta_all%2527isola_sacra.JPG)
Początki czci oddawanej Attisowi w rejonie góry Dindymon stwierdzono już ok. 1250 r. p.n.e. Poprzez Lidię (a przede wszystkim przezPergamon w Myzji) kult przeniknął w VII wieku p.n.e. do greckich kolonii wAzji Mniejszej, a stamtąd dalej na zachód. W IV wieku p.n.e. był już utrwalony w świecie greckim, szczególnie zaś popularny wMacedonii. Pod koniec III w. p.n.e. dotarł do Rzymu, gdzie z poradyksiąg Sybillińskich wkrótce został oficjalnie przyjęty. W początkach cesarstwa korzystał z protekcji panujących, zwłaszczaKaliguli iKlaudiusza. Różnorodne znaleziska zHerkulanum pozwalają przypuszczać, iż kult bóstwa cieszył się tam znaczną popularnością już podczas katastrofalnego wybuchuWezuwiusza w 79 roku. W II stuleciu n.e. Attis był w cesarstwie ogólnie uznanym bóstwem solarnym, którego święto zawsze połączone było ze świętem bogini.
Znacznie silniejsze podstawy niż w kojarzeniu z Mitrą miało łączenie Attysa z innym frygijskim bóstwem –lunarnymMenem, również mającym wpływ na wegetację. Potwierdzałaby to nie tylko inskrypcja z Ostii, nazywająca goAttis Menotyrannus, lecz i neofrygijskie napisy nagrobne mówiące o obecności Attysa w świecie podziemnym w roli pana i sędziego – przypisywanej też Menowi[7]. Na gruncie małoazjatyckim religioznawcy dopatrują się także powiązań Attysa z czczonym wTarsiecylicyjskimSandanem.
Każdej wiosny obchodzono sześciodniowe uroczystości ku czci bóstwa, uosabiającego płody ziemi, które giną z nastaniem zimy i odradzają się wiosną. Wystawiano wówczas dramat śmierci i wskrzeszenia Attisa. W obchodach tych, oprócz tłumów wiernych, uczestniczyli kapłani bóstwa –gallowie, oraz towarzyszący imdendroforowie ikorybanci.
W sto lat po dekretach Klaudiusza dotyczących tych obchodów kult uświetniono dodatkowym obrzędem, zwanymtaurobolium, symbolizującym oczyszczenie z grzechów poprzez skrapianie krwią zabitego byka (podobnie jak w kulcieMitry)[d].
W sztuce przedstawiano go na ogół jako młodzieńca w charakterystycznejczapce frygijskiej i spodniach albo w perskich nogawicach zwanychanaxyrides, otwartych z przodu tak, by odsłaniały jego okaleczenie. Rzymianie często wyobrażali go jako pasterza, z laską w ręku, czasem niosącego na ramionach jagnię, niekiedy grającego na fujarce lubsyrindze, nierzadko z bębenkiem (tympanon). Wystające spod czapki promienie słoneczne (względnie kłosy zboża) symbolizowały go jako bóstwo wiosennej wegetacji i odradzającego się życia. Spośród atrybutów zwierzęcych zazwyczaj towarzyszył mu kogut (gallus) albo lew typowy dla kultu Kybele jako zwierzę ciągnące jejrydwan.
W sztuce rzymskiej nierzadkie są wyobrażenia Attisa swobodnie stojącego (bądź opartego o kolumnę) z założonymi rękami i skrzyżowanymi nogami. Przedstawienie takie, pochodzące z połowy II w. n.e., znajduje się również w zbiorachwarszawskiego Muzeum Narodowego (nr inw. MNW 199337)[e]. W rzymskiej sztuce prowincjonalnej (Germania,Galia) jego wyobrażenia przybierały niekiedy formygroteskowe.
Temat tragedii i ofiary bóstwa obficie wykorzystywano literacko już w epoce antyku.Katullus wśród swych pieśni poświęcił mu osobnyepyllion zatytułowanyAttis (Pieśń LXIII). Do postaci tej sięgali również inni autorzy, np.Owidiusz wKalendarzu (Fasti IV, 221-246) i wPrzemianach (X, 103), czy późniejNonnos z Panopolis w obszernym eposieDionysiaca (Historia Dionizosa XXV, 311 nn.) oraz – w ujęciu filozoficznym – cesarzJulian Apostata. WweneckimPałacu Dożów znajduje się sarkofag z Attisem i Kybele dekorowany znaną płaskorzeźbą. W sztuce XV-wiecznej uwiecznił goDonatello rzeźbą w brązie, wyobrażając uskrzydlonego, w dwojakiej postaci jako Amora-Attisa. W muzyceJean-Baptiste Lully poświęcił mu pięcioaktową operę („tragedię liryczną”)Atys (1676) z librettem Philippe’a Quinaulta.
