Mapa imperium asyryjskiego za czasów Aszurbanipala (na brązowo)Aszurbanipal polujący na lwy – jeden z reliefów zNiniwy; zbioryBritish Museum.Aszurbanipal na polowaniu – jeden z reliefów zNiniwy; zbiory British MuseumAszurbanipal jako budowniczy świątyni z koszem z ziemią na głowie – wizerunek na tzw.steli Aszurbanipala; zbiory British Museum
Rzymski historykMarek Junianus Justynus utożsamia go zSardanapalem, jednakże fikcyjny Sardanapal jest określany jako ostatni król Asyrii oraz nieskuteczny, słaby i rozpustnego charakteru, podczas gdy w rzeczywistości Aszurbanipal miał jeszcze trzech następców a sam był wykształconym, skutecznym, wysoce zdolnym i ambitnym królem-wojownikiem[3].
Aszurbanipal przed objęciem rządów w kraju odebrał staranne wykształcenie. Inskrypcje przedstawiają go jako pierwszego władcę asyryjskiego (i jedynego), który posiadł umiejętność czytania i pisania:
Ja Aszurbanipal, twór boga Aszura i bogini Belit, książę dziedziczny posiadłem mądrość boga Nabu; opanowałem wszelką sztukę pisarską wszystkich mistrzów pisma, ilu ich jest (...)[4]
Przypuszczalnie młody królewicz był pierwotnie przeznaczony do stanu kapłańskiego, gdzie poznał trudną zdolność posługiwania się pismem klinowym oraz nauczył się odczytywania tekstów akadyjskich i sumeryjskich. Umożliwiło mu to poznanie dziedzictwa kulturowego Sumeru i Babilonii[5].
Asarhaddon po utracie najstarszego syna, który poległ w 672 p.n.e. dążył do wyjaśnienia kwestii dziedziczenia tronu spośród swoich pozostałych synów zawierając tzw. traktaty wasalne potwierdzone przez arystokrację asyryjską oraz plemionaMedów. Do tego momentu monarchia asyryjska nie precyzowała kwestii następstwa tronu aktami prawnymi, ponieważ przyjętą praktyką dotychczas było obejmowanie władzy przez najstarszego syna panującego.Traktat ten określał zasady objęcia władzy: przez starszego synaSzamasz-szuma-ukina wBabilonii oraz młodszegoAszurbanipala wAsyrii po śmierci Asarhaddona, który domagał się od swoich poddanych wypełnienia jego woli, pomoc jego synom w objęciu tronów i zachowania im wierności. Wszystkie te klauzule zostały obłożone przysięgami na bogów i miały zagwarantować pokojową sukcesję. Zapobiegliwość władcy miała uchronić państwo i dynastięSargonidów przed wstrząsami i rozłamem jakie towarzyszyły w momencie objęcia władzy samemu Asarhaddonowi, którego ojciecSennacheryb został zamordowany przez starszych braci króla[6].
Pomimo tego, iż Aszurbanipal był lubiany przez poddanych, był także znany ze swojego okrucieństwa wobec wrogów. Niektóre obrazy przedstawiają go, jak wkładał łańcuch psa w szczękę pokonanego arabskiego króla, a następnie zmuszał go do życia w psiej budzie[7].Wiele obrazów z tego okresu uwypukla jego brutalność; jednakże asyryjska surowość była zarezerwowana wyłącznie dla tych, którzy podnieśli broń przeciwko asyryjskiemu królowi, a ani Aszurbanipal, ani jego poprzednicy nie przeprowadzaliludobójstw,masakr lubczystek etnicznych przeciwko ludności cywilnej[a].
Aszurbanipal odziedziczył po swoim ojcu nie tylko tron, ale także trwającą rewoltę w Egipcie wywołaną przez kuszyckiego władcę, Taharkę[10].W 667 r. p.n.e. zorganizował wyprawę naEgipt. Pokonał królaTaharkę z władającej EgiptemXXV dynastii kuszyckiej; król ten zbiegł na południe do Napaty. Wojska asyryjskie w swoim pochodzie przez kraj nad Nilem pokonały wojska Taharki wpobliżu Memfis.
Aszurbanipal rozumiał, że do władania tak odległym krajem nie wystarczą tylko namiestnicy i wojsko krwawo tłumiące bunty, dlatego spośród egipskiej arystokracji, która uznała się za jego wasali, wybrałNecho z Sais, jako swojego przedstawiciela w zdobytym kraju:
Przyodziałem go (Necho) w barwne szaty, włożyłem mu na szyję złoty łańcuch – oznakę władzy, nanizałem na jego palce złote pierścienie, darowałem mu żelazny puginał w złotej oprawie z wyrytym na nim moim imieniem. Obdarzyłem go rydwanami, rumakami, mułami dla podniesienia jego świetności. Posłałem mu moich zaufanych ludzi i namiestników gwoli wojennego sojuszu z nim[11].
Asyryjskie panowanie w Egipcie za pośrednictwem Necho z Sais i jego synaPsametycha było podważane przez obalonych władcówkuszyckich najpierwTaharki, później przezTanutamona iAtlanersa, którzy dążyli do odzyskania tronu faraonów.Część arystokracji wywiózł doNiniwy jako zakładników. W 664 r. p.n.e. zmarł Taharka, a władzę objął jego siostrzeniec i następca,Tanutamon, który zdołał zdobyć Górny Egipt z Tebami, Dolny zaś pozostał lennem asyryjskim.
W 663 Asyryjczycy wyruszyli na kolejną wyprawę do Egiptu. Głównym celem było usunięcie z Egiptu ostatniego władcykuszyckiego, który był źródłem ciągłych niepokojów w kraju nad Nilem. Zdobycie i zburzenie Teb zostało opisane w inskrypcji przez Aszurbanipala:
Podczas mojej drugiej wyprawy skierowałem się na Egipt i Etiopię.Tanutamon usłyszawszy o mojej wyprawie i o tym, że wtargnąłem na ziemie Egiptu, opuścił miasto Memfis i gwoli ocalenia swojego życia uciekł do Teb. Królowie namiestnicy i nadzorcy, których mianowałem w Egipcie przyszli do mnie i całowali moje stopy. Ruszyłem w pogoń za Tantuamonem i doszedłem do Teb – jego potężnej twierdzy.
Ujrzawszy moc mojego natarcia opuścił Teby i uciekł doKipkipi. Z pomocą boga Aszura i bogini Isztar miasto owo zdobyłem w całości, srebro, złoto, drogie kamienie, wszystkie skarby jego pałacu, barwne płócienne odzienie, rosłe rumaki, ludzi- mężczyzn i kobiety, dwa wysokie obeliski sporządzone zjasnego złotego stopu obydwa ważące 2500 talentów (75 ton) i stojące u bram świątyni, wydarłem z ich miejsc i zabrałem do Asyrii.
Niezliczone łupy zdobyłem w Tebach. Oręż mój uczyniłem gorzkim dla Egiptu i Etiopii i umocniłem moje zwycięstwo. Z pełnymi rękami powróciłem do Niniwy- miasta w którym sprawowałem władzę[12].
Władzę nad Egiptem Asyryjczycy utracili ok. 650 r. p.n.e. na rzecz swojego wcześniejszego lennikaPsametycha. Aszurbanipal zajęty rebelią brata w Babilonii i wojną z Elamem nie dążył do odzyskania kraju nad Nilem.
Zgodnie z decyzją Asarhaddona, Aszurbanipal panował w Niniwie, a jego bratSzamasz-szuma-ukin rządził wBabilonie. Początkowo relacje w imperium układały się pomyślnie, jednak ambicja namiestnika Babilonii pchnęła go do przyłączenia się do antyasyryjskiej koalicjiElamu iChaldejczyków.Aszurbanipal uderzył na Babilonię, oblegając stolicę orazBorsippę. Po czterech latach oblężenia Babilon został zdobyty w 648 r. p.n.e., lecz na rozkaz króla miasto zostało tym razem oszczędzone:
A na ludzi, którzy byli doradcami Szamasz-szuma-ukina, brata wiarołomnego, w tym niecnym dziele i zło uczynili, którzy ulękli się śmierci i ceniąc swe życie nie rzucili się wraz z Szamasz-szuma-ukinem, panem swoim w ogień, którzy uratowali się przed ostrzem żelaznego miecza, głodem, cierpieniami i płonącym ogniem i znaleźli schronienie – (na nich) spadła sieć bogów, władców moich, przed którą nie podobna uciec. Ani jeden nie uciekł, (ani jeden) zbieg nie uszedł z rąk moich. Wojownikom tym wyrwałem ich zuchwałe usta, które bluźniły przeciw Aszurowi, memu bogu (...)[13].
Namiestnikiem spacyfikowanej prowincji mianowałKandalanu.
Stosunki z sąsiednimElamem tylko w pierwszych latach układały się pokojowo. W czasie klęski głodu wSuzie władca asyryjski wysłał nawet zboże. W 664 r. p.n.e. elamicki królUrtak zaatakował Babilonię, lecz jego atak został szybko odparty. Po jego rychłej śmierci nastąpił kryzys w państwie, ponieważ władzę w Suzie objąłTepti-Humban-Inszuszinak (w źródłach asyryjskich Teumman), który nie był legalnym spadkobiercą. Część arystokracji elamickiej nie uznała tej sukcesji, widząc w Teumanie uzurpatora, dlatego zwrócili się do Aszurbanipala z prośbą o mediację. Dla asyryjskiego króla był to dogodny moment na wmieszanie się w wewnętrzne rozgrywki we wrogim państwie. PoparłHumban-nikasza II, najstarszego syna Urtaka. Do rozstrzygnięcia doszło wbitwie nad rzeką Ulai. Wojska asyryjskie rozgromiły Teummana, który został pojmany i zabity. Jego odciętą głowę niesiono na czele wojsk asyryjskich w czasie pochodu przez Elam, a następnie zawieszono na jednej z bram Niniwy. Do dnia dzisiejszego zachował się teżrelief, na którym widzimy odpoczywającego w ogrodzie Aszurbanipala przyglądającego się wiszącej na drzewie głowie króla elamickiego[14]. Na tron Elamu Asyryjczycy wprowadzili Humban-nikasza II jako króla Madaktu.Upadek Suzy w 647 r. p.n.e. Aszurbanipal opisał w inskrypcji:
Suza, wielkie święte miasto, dom ich boga, siedziba ich tajemnic, zdobyłem. Wszedłem do jej pałaców, otworzyłem jej skarbce, gdzie srebro i złoto, dobra i bogactwo zostały nagromadzone... Zniszczyłem (...) Zredukowałem świątynie Elamu do niczego; ich bogowie i boginie rozproszył wiatr. Grobowce ich starożytnych i ostatnich królów, które zdewastowałem, wystawiłem do słońca i zabrałem ich kości do ziemi Aszura. Zdewastowałem prowincje Elamu i na ich ziemiach posiałem sól[15]
Aszurbanipal założył ogromnąbibliotekę w Niniwie, gromadząc w niej całą ówczesną wiedzę (około 30 tysięcy glinianych tabliczek zapisanychpismem klinowym, zawierających poezje oraz teksty filozoficzne, medyczne, historyczne, astronomiczne i administracyjne). Wśród zachowanych do dnia dzisiejszego tekstów znajdują się fragmenty najstarszej znanej księgi alchemicznej pt.Wrota pieca. Księga ta zawiera opis pieca alchemicznego oraz opisy różnych operacji alchemicznych. Wymienione są w niej nazwy metali połączone z bóstwami:srebro –Anu (Niebo),miedź –Ea (Powietrze). Traktat ten zawiera ponadto wyraźną tezę o przemianie metali. W bibliotece odnaleziono epos oGilgameszu, z fragmentami o raju i potopie.Aszurbanipal sam siebie przedstawia w inskrypcjach jako człowieka wykształconego, który potrafi czytać i pisać w piśmie klinowym.
↑Należy jednak zauważyć, że te okrucieństwa były zwykle zarezerwowane dla miejscowych książąt i ich szlachty, którzy zbuntowali się [...]. Asyryjczycy nigdy nie rozkoszowali się w ludobójstwie[8]. Asyryjczycy byli określani jako bezwzględni barbarzyńcy. Z pewnością mogliby być szorstcy i twardzi w celu utrzymania porządku, ale byli obrońcami cywilizacji, a nie barbarzyńskimi niszczycielami[9].
↑Laessøe J.,Ludy Asyrii,Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1972, str23.
↑Księga Ezdrasza 4, 10; Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, przekładJakuba Wujka, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1962
↑Marek Junianus Justynus: Zarys dziejów powszechnych starożytności na podstawie Pompejusza Trogusa. Cytat: Również potomni, naśladując jego przykład, wydawali polecenia swym podwładnym przez pośredników. Asyryjczycy, których później nazywano Syryjczykami, dzierżyli w swych rękach władzę przez 1300 lat. Ostatnim ich królem był Sardanapal, mąż bardziej zniewieściały niż kobieta.. Brak numerów stron w książce
↑Lipin L., Biełow A.,Gliniane księgi, Warszawa 1956, s. 174.
