Nazwa Armenii używana w niemal wszystkich językach pochodzi od perskich nazwArmanestân iArman znalezionych w staroperskich inskrypcjach. Nazwy te z kolei pochodzą od nazwy jednej z graniczących z Persją prowincji państwaUrartu, leżącej na terenie historycznych ormiańskich ziem, która z kolei została tak nazwana z uwagi na fakt, iż znaczną część jej populacji w owym czasie (ok. poł I tys. p.n.e.) stanowiliAramejczycy. Zgodnie ześredniowiecznąeuropejskąetymologią słowoArmen może odnosić się do starożytnej półlegendarnej postaciArama, sławnego ze swych dzielnych czynów.Irańczycy używają nazwy „Armeni”.
SamiOrmianie określają się mianemHajer (orm.Հայեր), a swój kraj –Hajastan (orm.Հայաստան). Pochodzenie tej nazwy jest nieznane. Sufiks-stan z języka perskiego znaczy „kraj”, zatem Hajastan to kraj Hajów, czyli Ormian, jednak nie jest jasne, od czego pochodzi nazwa narodu. Popularne teorie, wywodzące się zetymologii ludowej, jakie powstały po przyjęciuchrześcijaństwa przez Ormian, nazwę tę wywodzą oni od imienia postaciHajk'a (orm.Հայք) – syna biblijnegoTogarmy(inne języki), wnukaGomera, prawnukaJafeta i praprawnukaNoego, którego uważano za protoplastę narodu ormiańskiego. Zgodnie z tą ludową etymologią to na jego cześć Ormianie nazwali się Hajami, a kraj Hajk' lub Hajastan. W rzeczywistości nazwa kraju pochodzi prawdopodobnie od nazwy starożytnego państwa, znanego z kronikhetyckich pod nazwąHajasa-Azzi lub Hajasa (orm.Հայասա), leżącego na terenie historycznej Armenii, a którego mieszkańcy mogli być przodkami Ormian.
Armenia zajmuje północno-wschodnią część Wyżyny Armeńskiej. Około 90% kraju leży na wysokości ponad 1000 m n.p.m., największym wzniesieniem jest wygasły wulkanAragac (4090 m n.p.m.). Jest to obszar aktywny sejsmicznie, ostatnie silne wstrząsy miały miejsce w 1988 i 1993. W rowie tektonicznym na wysokości 1900 m n.p.m. znajduje się największe na Kaukazie jezioro –Sewan (powierzchnia 1240 km², a głębokość do 83 metrów). W południowo-zachodniej części kraju rozciąga się śródgórska kotlina Araracka, osiągająca wysokość 850–1000 m n.p.m. Najdłuższa rzeka ArmeniiAraks w swym środkowym biegu wyznacza granice z Turcją i Iranem. Kraj bez dostępu do morza. Na równinach i przedwzgórzach Armenii panuje klimat podzwrotnikowy suchy o cechach kontynentalnych, z krótkimi, mroźnymi zimami i gorącymi latami. Średnia temperatura stycznia wynosi -3 °C, a lipca od 24 °C do 26 °C. Roczna suma opadów waha się od 200 do 500 mm. Na wyżej położonych obszarach panuje klimat umiarkowany, a na wysokości ponad 2000 m n.p.m. – chłodny górski. Średnia roczna suma opadów przekracza tu 800 mm.
Ormianie swoje pochodzenie wywodzą od Hajk'a, prawnukaNoego (syna Togarmy, synaGomera, synaJafeta), któregoarka osiadła nagórach Ararat (leżącej w dzisiejszej Turcji). NazwaArmenia ma pochodzić od imienia ormiańskiego przywódcyArama. W rzeczywistości Ormianie przywędrowali na teren Armenii już w czasach historycznych, z północy, przezKaukaz albo przezBałkany iAnatolię, po czym zasiedlili południowy Kaukaz i całą wschodnią połowę Azji Mniejszej. Armenia właściwa obejmuje nie tylko dzisiejszą Republikę Armenii, lecz również tereny dzisiejszej wschodniej Turcji (Wyżynę Armeńską) po górnyEufrat i wschodni kraniec górTaurus, północnąMezopotamię (między jezioramiUrmia iWan) oraz zachodniAzerbejdżan (ściślej – jego część leżącą w dzisiejszymIranie).
Ararat – święta góraOrmian, symbol kraju; po prawej słynny ormiański klasztor Chor Wirap
Po śmierci Tigranesa III Armenia utraciła mocarstwowy status, odgrywała jednak istotną rolę w rywalizacji międzyRzymem aPartami.
Dzięki działalnościśw. Grzegorza Oświeciciela już w 301 (12 lat przed tym, gdyKonstantyn I Wielki zniósł prześladowania chrześcijan w Rzymie[9]) król ArmeniiTiridates III ustanowiłchrześcijaństwo religią państwową, co czyni Armenię najstarszym chrześcijańskim państwem świata[10]. W 406 ormiański mnichMesrop Masztoc stworzył od podstawalfabet ormiański, co przyczyniło się do bujnego rozwoju kultury. Po upadku królestwa armeńskiego w 428 zachodnia część Armenii znalazła się pod panowaniemBizancjum, a wschodnia – Persji. Perski ucisk narodowy i religijny (próba narzuceniamazdaizmu) doprowadził do wybuchu w 451 powstania w obronie wiary i narodowości, które choć militarnie zakończyło się klęską (Bitwa pod Awarajr z 26 maja 451 roku), stłumione przez znacznie liczniejszych Persów, to jednak zmusiło ich do nadania Armenii szerokiej autonomii.
Z powodu wojny z PersamiKościół Ormiański nie mógł uczestniczyć wsoborze chalcedońskim w 451 roku. Wskutek przekłamań i różnic językowych, a także machinacji politycznych Bizancjum, Ormianie odrzucili w roku 554 na synodzie w Dwinie postanowienia tego soboru potępiającemonofizytyzm, tym samym odłączając się od Kościoła Powszechnego. W VII wieku Armenia została podbita przezArabów i pozostawała pod ich panowaniem aż do 884 roku. Od 885 do 1045 istniało kolejne niepodległe ormiańskie królestwo (Ani), podbite przez Bizancjum. W 1071 Armenia została podbita przezTurków.
WCylicji na wybrzeżuMorza Śródziemnego powstało wówczas w 1080 roku stworzone przez uchodźcówKrólestwo Małej Armenii, sprzymierzone zkrzyżowcami aż do czasu swego upadku w 1375 roku. Aż do XIX wieku praktycznie cała Armenia znalazła się pod panowaniemmuzułmańskichTurków osmańskich, jednak Ormianie zdołali zachować swą religijną i narodową tożsamość, zaś ormiańscy uchodźcy wnieśli istotny wkład do kultury europejskiej. Ormianie systematycznie emigrowali z terenów zajętych przez Turków i Persów, w wyniku czego przeważająca większość Ormian mieszka dziś poza właściwą Armenią – wdiasporze rozsianej po całym świecie.
W kolejnych wojnach w latach 1813 i 1828Imperium Rosyjskie zdobyło naImperium Osmańskim i Persji wschodnią Armenię, co znacznie poprawiło sytuację Ormian. W latach 1895 i 1915 władze tureckie przeprowadziły na ziemiach zachodniej Armenii dwie fale czystek etnicznych (ludobójstwa) znane dziś pod nazwąrzezi Ormian. W ich toku wymordowano okolo 1,5 mln Ormian[11]. Porewolucji październikowej w Rosji na Armenię z zachodu i wschodu napadli Turcy. Po ich przegranej wI wojnie światowej, w 1918 proklamowano utworzenieDemokratycznej Republiki Armenii. W 1920 rokuTurcja zajęła większość jej terytorium,bolszewicy wcielili pozostałą część do Związku Radzieckiego, zaś ormiańska elita padła ofiarą stalinowskich czystek. Utworzono wówczasArmeńską SRR, która 12 marca 1922 weszła w składZakaukaskiej Republiki Radzieckiej i pozostała w niej do 5 grudnia 1936 roku.
Radziecki plakat propagandowy z 1937 roku, obiecujący Ormianom lepszą przyszłość
Protest Ormian na placu Teatralnym wErywaniu w lecie 1988
PoII wojnie światowej nastąpił wzrost gospodarczy i Armenia stała się najbogatszą spośród republik ZSRR. W latach 1975–1986 za granicą działała organizacja terrorystycznaASALA, stworzona przezdiasporę ormiańską. Celem jej było wzięcie odwetu na Turcji za dokonanąrzeź Ormian z czasów I wojny światowej. Za rządówGorbaczowa odżył spór zAzerbejdżańską SRR oGórski Karabach („Arcach”) – zamieszkany głównie przez Ormian obwód autonomiczny leżący na terenieAzerbejdżanu. Wskutek tego Turcja i Azerbejdżan nałożyły na Armenię blokadę gospodarczą. Sytuację gospodarczą dodatkowo pogorszyło w 1988 silnetrzęsienie ziemi, które zniszczyło miastoGiumri oraz zmusiło władze do zamknięciaelektrowni atomowej Mecamor. W lipcu 1990 Armenia ogłosiła niepodległość, potwierdzoną w referendum 21 września 1991. Wkrótce potem stoczyła wojnę z Azerbejdżanem w obronie ormiańskiej ludności Górskiego Karabachu, tymczasowo zakończoną korzystnym dla niej zawieszeniem broni w 1994 roku. Na podstawieRezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 735 z 29 stycznia 1992 roku Armenia została członkiem ONZ[12].
W 2001 Armenia stała się pełnoprawnym członkiemRady Europy. W 2005 w wyniku referendum przyjęto nowelizację konstytucji, zmieniającą ustrój polityczny Armenii z prezydenckiego na semiprezydencki. 3 września 2013 prezydent ArmeniiSerż Sarkisjan wycofał się z parafowania umowy stowarzyszeniowej zUnią Europejską na listopadowym szczyciePartnerstwa Wschodniego wWilnie[13].
Obowiązującakonstytucja została przyjęta w referendum ogólnokrajowym 5 lipca 1995. Jej nowelizacja została zatwierdzona w kolejnym referendum, przeprowadzonym 6 grudnia 2015. Poprawki dotyczyły m.in. zmiany trybu wyboru prezydenta i długości jego kadencji, kompetencji rządu i kompozycjiZgromadzenia Narodowego.
Głową państwa jestprezydent, wybierany przez parlament na 7-letnią kadencję, bez możliwości reelekcji. Władza ustawodawcza należy do jednoizbowegoZgromadzenia Narodowego o 5-letniej kadencji – 105 deputowanych jest wybieranych w wyborach powszechnych. Władzę wykonawczą sprawuje rząd na czele zpremierem, powoływanym przez prezydenta.
Przed nowelizacją, prezydent był wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję z możliwością jednej reelekcji. Zgromadzenie Narodowe liczyło 131 deputowanych, wybieranych na okres 4 lat. Pierwsze wybory parlamentarne przeprowadzone na podstawie nowych przepisów, odbyły się 2 kwietnia 2017 i zakończyły zwycięstwem rządzącejRepublikańskiej Partii Armenii, która uzyskała 49,17% głosów.
Sytuacja gospodarcza w Armenii stopniowo się poprawia, co oznacza, że nie jest też zła jak na standardy europejskie. Kraj pozostaje pod wpływem blokady gospodarczej ze stronyAzerbejdżanu iTurcji, a granice z tymi państwami pozostają zamknięte. Jedynymi otwartymi granicami pozostają granice zGruzją iIranem. W 1994 roku rząd przy wsparciuMFW, rozpoczął ambitny program liberalizacji gospodarki, który od 1995 przyniósł wzrost gospodarczy i członkostwo wWTO. Armenia zdołała sprywatyzować większość małych i średnich przedsiębiorstw, ograniczyć inflację oraz ustabilizować walutę. Brak energii elektrycznej i paliw został rozwiązany poprzez ponowne uruchomienie elektrowni atomowej w Mecamor, co pozwoliło krajowi zostać eksporterem energii elektrycznej, ale powoduje również naciski ze stronyUnii Europejskiej. Rolnictwo jest niedoinwestowane, oparte na przestarzałej technice, wskutek czego kraj nie jest samowystarczalny żywnościowo. Uprawia się głównie zboża, herbatę, winorośl i tytoń. Sektor tych usług wytwarza tylko 20% PKB. Gospodarka Armenii nadal pozostaje blisko związana zRosją. Pomoc dla kraju płynie głównie z diaspory.
Emisjarównoważnika dwutlenku węgla z terenuArmeńskiej SRR wyniosła w 1990 roku 24,128 Mt, z czego 20,699 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 5,85 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarówPKB 1563 kg. Głównymi źródłami emisji były wówczas energetyka i emisja z budynków. Po rozpadzie ZSRR emisje w republice gwałtownie spadły, a od połowy lat 90. powoli rosły, nie osiągając jednak poziomu z roku 1992, a od połowy pierwszej dekady XXI są podobne do emisji w roku 1993. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 5,788 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 1,972 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 214 kg[21].
↑Jest to data tradycyjna – ostatnie badania wskazują, że mogło to byćw 313 lub 314 r. (K. Stopka,Armenia Christiana. Unionistyczna polityka Konstantynopola i Rzymu a tożsamość chrześcijaństwa ormiańskiego (IV-XV w.), Kraków 2002,ISBN 83-88857-34-7).
↑Praca zbiorowa pod redakcjaAleksandra Krawczuka, 2005,Wielka Historia Świata Tom 3 Świat okresu cywilizacji klasycznych, s. 418, Oficyna Wydawnicza FOGRA,ISBN 83-85719-84-9.
↑DariuszD.KołodziejczykDariuszD.,Turcja, Warszawa: Wyd. TRIO, 2000,ISBN 83-85660-95-X,OCLC830211464. Brak numerów stron w książce
↑Państwoin statu nascendi;Palestyńskie Władze Narodowe to tymczasowa struktura zarządzająca obszarem Strefy Gazy i częścią Zachodniego Brzegu do czasu uzyskania niepodległości przez Palestynę
.svg)
.svg)
.jpg)
.jpg)
