Arktyka – obszarZiemi otaczającybiegun północny. Jej granice określa się na różne sposoby.
Według definicji klimatyczno-ekologicznej wyznacza ją lipcowaizoterma +10 °C, która w przybliżeniu pokrywa się również z północną granicą wegetacji drzew. Według innej, Arktykę ograniczakoło podbiegunowe północne, co jednak sprawia, że w jej obrębie znajdują się również duże obszary Norwegii i Szwecji o dość umiarkowanym klimacie. Arktyka obejmuje częściRosji,Kanady,Norwegii,Szwecji,Finlandii,Alaskę (Stany Zjednoczone),Grenlandię (terytorium duńskie),Islandię orazOcean Arktyczny.
Centrum Arktyki toOcean Arktyczny, pokryty w dużej części lodem. Otaczają go bezleśne obszary lądowe o przemarzniętym gruncie. Mimo to Arktyka tętni życiem, na które składają się bogata fauna i flora morska, ptaki, zwierzęta lądowe oraz społeczności ludzkie.Rdzenna ludność Arktyki (Inuici,Lapończycy,Czukcze,Nieńcy) dostosowała się do niezwykle trudnych warunków życia, tworząc wyjątkowe kultury. Jest to kraina szczególnie wrażliwa nazmiany klimatyczne, dla klimatologów stanowi więc system wczesnego ostrzegania.
Ocean Arktyczny zajmuje przestrzeń około 14,4 mln km², ma zatem mniej więcej podobną wielkość, jak kontynentAntarktydy. Jego morza są w znacznym stopniuingresyjne, a więc powstałe przez zalanie zapadniętych obszarów lądu stałego, podobnie jak w obrębieMorza Śródziemnego. Na dnie oceanu znajduje sięgrzbiet śródoceaniczny,Grzbiet Gakkela, będący strefą bardzo powolnegorozrostu dna oceanu. Ocean Arktyczny łączy się wyraźnie zOceanem Atlantyckim przez szerokieMorze Grenlandzkie, a także węższe cieśniny w Arktyce Kanadyjskiej oraz zPacyfikiem przezCieśninę Beringa. Dzieli się na ocean głębszy i płytszy (zalanyszelf kontynentalny). Największa dotychczas znana głębokość wynosi 4850 m. U wybrzeżyEuropy iAzji leżą mniejsze wyspy i archipelagi, podczas gdy bliżej Ameryki wielkie wyspy, które razem z Grenlandią, największą wyspą na Ziemi, obejmują przestrzeń 3 300 000 km².
Grenlandia, która z powodu stosunkowo łatwej dostępności, jest, podobnie jakSpitsbergen, najlepiej zbadanym obszarem Arktyki, leży bliżejkontynentu amerykańskiego niż Europy. Od Europy oddziela GrenlandięOcean Atlantycki, łączący się tu na rozległej przestrzeni między Grenlandią aSvalbardem z Morzem Arktycznym. Od zachodu oddziela Grenlandię od AmerykiZatoka Baffina, ku północy zaś wąskaCieśnina Kennedy’ego iCieśnina Robesona. Powierzchnia Grenlandii wynosi 2 130 800 km². Całą tę olbrzymią przestrzeń zajmuje poza nielicznymi, wolnymi od śniegu skrawkami nabrzeżnymi, ogromna, pokryta jednym potężnym lodowcem wyżyna. Jej przeciętna wysokość wynosi 2000–3000 m. Skały, wchodzące w skład tej wyżyny są pochodzeniaarchaicznego ipaleozoicznego, środkową zaś część wyspy pokrywajątrzeciorzędowebazalty. Wolny od lodu brzeg jest pocięty, zwłaszcza na zachodzie, fiordami i cieśninami, przed którymi leżą liczne wysepki. Ludność tubylczą stanowiąInuici. Wyspa należy doDanii od roku 1721. Na zachód od Grenlandii rozciąga się między 60° a 125° długości zachodniejArchipelag Arktyczny. Od kontynentu północnoamerykańskiego oddzielają go tylko wąskie cieśniny. Mimo powolnego podnoszenia się tarczy kanadyjskiej, która w plejstocenie była obciążona lądolodem, na skutek stopnienia tego i innych nastąpiło zalanie najniższych części szelfu i oddzielenie od kontynentu jako wysp. Podobnie jak obszary nadZatoką Hudsona, tak i leżące w pobliżu wyspy to tereny płaskie lub pagórkowate. Tylko we wschodniej częściZiemi Baffina, największej z tych wysp, szczytyGór Kumberlandzkich wznoszą się do 2000 m wysokości. Tu znajdują się także wielkie lodowce, podczas gdy resztę obszaru zajmują – wskutek braku opadów – skaliste lub pokryte żwirami pustynie. Z wysp należy wymienić jeszcze, prócz Ziemi Baffina, najbardziej ku północy wysuniętąWyspę Ellesmere’a, podzieloną przez głęboko w ląd wrzynające się fiordy na szereg prawie samodzielnych wysp, jak:Ziemia króla Oskara,Ziemia Granta,Ziemia Grinnella, dalejWyspy Parry’ego,Wyspa Wiktorii i najdalej ku zachodowi wysuniętaZiemia Banksa. Ludność tubylczą Archipelagu Arktycznego stanowią również Inuici, jednak w znacznie mniejszej liczbie niż na Grenlandii.
Pomiędzy Grenlandią a Svalbardem, pod 71° szerokości północnej leży wulkaniczna wyspaJan Mayen, osiągająca na pokrytym lodowcami szczycie Beeren wysokość 2545 m n.p.m.
Do archipelagów leżących w pobliżu wybrzeży Eurazji należySvalbard z największą wyspą –Spitsbergenem. Wyspy Svalbardu zajmują szczególne miejsce pośród wysp arktycznych, ponieważ z powodu bardzo pomyślnego położenia zostały stosunkowo najlepiej zbadane. Pokrywa lodowa archipelagu wykazuje daleko idącą różnorodność. Szczyty często są bezśnieżne, ale w dolinach zalegają masy śniegu, zgęszczające się wlodowce. Najwyżej wznosi się góra Newtona (1730 m).
Duża część wysp Arktyki należy do Rosji. Od Svalbardu różni się znacznie znajdująca się na wschodzieZiemia Franciszka Józefa, składająca się z wielkiej ilości małych, silnie zlodowaconych wysp. Na południe od Ziemi Franciszka Józefa leżyNowa Ziemia, na którą składają się dwie wielkie, podłużne wyspy i szereg mniejszych; archipelag ten oddziela od wyspyWajgacz, położonej blisko lądu, cieśninaKarskie Wrota. Nowa Ziemia stanowi przedłużenie łańcucha górUralu; północny przylądek wyspy południowej dosięga jeszcze 1058 m n.p.m. Nową Ziemię zamieszkują plemiona koczowniczeSamojedów.
Pomost między światem wysp arktycznych a krajami Europy tworzy subarktycznaIslandia.
Klimat zróżnicowany, bardzo zależny od szerokości geograficznej i oddalenia od dużych zbiorników wodnych. Najniższe temperatury powietrza na półkuli północnej zanotowano w położonej częściowo poza ArktykąJakucji (ok. −68 °C), na Grenlandii (ok. −66 °C) i na terytoriumJukonu (ok. −63 °C)[1]. Najwyższe arktyczne temperatury średnie spotyka się w Arktyce morskiej, a więc naAleutach,Islandii i północy Europy.
Długie, ciemne, mroźne zimy i krótkie lata, stanowią główną cechę klimatu polarnego, poza tym jednak obserwuje się wiele różnic, uwarunkowanych wielkością obszaru. I tak np. na Grenlandii, w dwóch miejscach, oddalonych od siebie tylko o 8° szerokości geograficznej, obserwuje się w najostrzejszych miesiącach zimowych aż do 14 °C różnicę średniej temperatury (Godthaab −10 °C, Uperniwiki −24 °C). Wpływ klimatu kontynentalnego na stosunki klimatyczne wysp polarnych ujawnia się w wyższej, średniej temperaturze lata. Na amerykańskim Archipelagu Arktycznym zima jest znacznie ostrzejsza niż na Grenlandii, temperatura spada miejscami do −60 °C, średnia zaś temperatura miesiąca najzimniejszego wynosi −40 °C. Podczas gdy Grenlandia ma częste, choć niezbyt bogate opady śnieżne, obficiej występują one tylko w południowo-zachodniej części wyspy, to na Archipelagu Arktycznym powietrze jest tak suche, że opady są nadzwyczaj rzadkie, a wieczny śnieg ustępuje tu miejsca gruzom skalnym, pod którymi grunt odmarza tylko po wierzchu, pod spodem zaś jest stale zamarznięty. W zachodniej części Spitsbergenu znajdują się większe obszary wolne od śniegu, dzięki ocieplającemu działaniuPrądu Zatokowego. Lato o średniej temperaturze lipca +5 °C można na 78°30′ szerokości północnej uznać za stosunkowo ciepłe.
Obszar subarktyczny porastająlasy borealne, natomiast lądowe skraje samej Arktyki –tundra. Okres wegetacji w Arktyce właściwej trwa tu tylko od czerwca do sierpnia. Na tych obszarach nie może być mowy o istnieniu drzew, pominąwszy małe, złożone z form karłowatych, lasy w południowej części Grenlandii. Równiny cechuje roślinność tundry, a więc przede wszystkimmchy iporosty. Na obszarach o większej wilgotności rosną turzyce itrawy. Tworzą oneformację roślinną o nazwie tundra pagórkowa. Przy skąpych opadach bujniejszą roślinność można znaleźć najczęściej na stokach gór, zasilanych w wodę z topniejących lodowców. We florze Svalbardu wyróżnia się około 165 gatunków roślin, na Nowej Ziemi rośnie ich blisko 200, a na Grenlandii nawet 400. W Arktyce właściwej mogą przetrwać jedynie rośliny o znacznym stopniu specjalizacji, karłowate i o krótkim okresie wegetacji. Na cieplejszych, subarktycznych obszarach częściej występują drzewa, takie jakwierzba,brzoza iolcha, dominują tam jednak drzewa iglaste.
Na obszarach o trwałej pokrywie lodowej dochodzi czasem do zjawiska zwanegozakwitem lodu. Jest ono wywołane masowym wystąpieniemglonów.
Świat zwierzęcy dostosowuje się do istniejących warunków klimatycznych, gwałtownych burz i nadzwyczaj niskich temperatur. Zabezpieczenie przed trudnymi warunkami dają zwierzętom znaczna grubość futra i warstwa tłuszczu. Wśród ssaków należy wymienić renifera, żyjącego w dużych stadach na Grenlandii, zające bielaki i niedźwiedzie, lisy polarne, wilki, woły piżmowe. Z ptaków żyją tu:nurzyk,alki ipuchacz śnieżny. Olbrzymia większość spotykanych na tym obszarze ptaków morskich nie gniazduje tam, a jedynie żeruje w czasie krótkiego okresu obfitości pożywienia. W morzu żyjąwieloryby ifoki, których liczba jednak w następstwie bezplanowej eksploatacji jest znacznie mniejsza niż pierwotnie.
Niedźwiedź polarny
Do najbardziej znanych zwierząt tego obszaru należą:
United States Geological Survey szacuje, że dno morskie Arktyki kryje co najmniej 90 miliardów baryłekropy naftowej i ok. 1,67 biliona metrów sześciennychgazu ziemnego. Obficie występują również złożaklatratu metanu. Bogactwo zasobów powoduje, że państwa regionu arktycznego prowadzą spór o prawa do ich wydobycia[2].
Status prawny Arktyki nie został jak dotąd uregulowany żadnąumową międzynarodową. Istnieją dwie teorie dotyczące statusu prawnego tych terenów:
teoriamorza pełnego – na terenie Arktyki panuje wolność żeglugi taka jak na morzu pełnym.
teoria sektorów –państwo, któregoterytorium przylega do obszarów arktycznych, rości sobieprawo do wszystkich obszarów, zarówno odkrytych, jak i tych, które zostaną odkryte w przyszłości w sektorze. Wierzchołkiem sektora jestbiegun północny,granicami bocznymi – linie przeprowadzone wzdłuż południków do bieguna północnego od krańcowych punktów wschodniego i zachodniego terytorium lądowego danego państwa. Północnalinia brzegowa stanowi podstawę tego sektora.
Dania przeprowadziła badania geologiczne mające udowodnić, żeGrzbiet Łomonosowa ma połączenie zGrenlandią, na czym opiera swoje roszczenia co do własności bieguna północnego i zasobów surowców naturalnych w centralnej części oceanu[3].
Kanada upomina się oPrzejście Północno-Zachodnie (potencjalna linia morska Europa-Azja krótsza od linii przezKanał Sueski o 5 tys. mil morskich), premier Kanady zadeklarował przeznaczenie 7 mld USD na budowę bazy wojskowej, nowego portu, kupno okrętów strzegących granicy oraz budowę autostrady na podbiegunową wyspęHans. Również Kanadyjczycy twierdzą, że Grzbiet Łomonosowa stanowi przedłużenieszelfu kontynentalnego ich państwa[4].
Rosyjska ekspedycja Arktyka-2007 przeprowadziła w 2007 roku badania, które mają potwierdzać, iż Grzbiet Łomonosowa jest przedłużeniem jej szelfu kontynentalnego, a zatem spory obszar Arktyki stanowić miałbywyłączną strefę ekonomiczną Federacji Rosyjskiej[5]. Przy okazji tej ekspedycji, Rosja zamanifestowała swoje pretensje do tego terytorium, poprzez umieszczenie 2 sierpnia 2007 roku flagi rosyjskiej w okolicy bieguna północnego. Wzdłuż rosyjskich wybrzeży przebiega takżePrzejście Północno-Wschodnie, droga morska między Europą i krajami Dalekiego Wschodu.
Norwegia jako pierwsze państwo regionu arktycznego ustaliła zONZ granice swojego szelfu kontynentalnego i zasięg wyłącznej strefy ekonomicznej na północy. Norwegia nie włączyła się do rywalizacji o własność bieguna północnego[6].
20 listopada 2008 rokuKomisja Europejska przyjęła komunikat „Unia Europejska i Region Arktyczny”, który nakreśla główne planowane płaszczyzny działaniaUnii Europejskiej w spornym regionie, mają nimi być:
ochrona regionu Arktyki, szczególnie jej środowiska naturalnego i zamieszkującej go ludności,
badania i monitoring zachodzących tam procesów naturalnych i antropogenicznych,
promowanie zrównoważonego wykorzystywania zasobów naturalnych tego regionu.
Dokument odbierany jest jako włączenie się Unii Europejskiej w rywalizację o Arktykę i jej złoża[7].
