Ardeny (fr. L’Ardenne lubArdennes,luks.,niem. iniderl.Ardennen) – rozległy masywwyżynno-górski, zlokalizowany na terytoriumBelgii,Luksemburga iFrancji. Stanowi najbardziej na zachód wysuniętą częśćReńskich Gór Łupkowych, a jego naturalną kontynuacją na wschodzie są góryEifel, rozróżniane ze względów polityczno-historycznych. Ich nazwa bierze się od znanej w starożytności Puszczy Ardeńskiej (fr. Forêt d’Ardenne,łac. Arduenna silva), której nazwa pochodzi odgalijskiego słowaard oznaczającego „wysokość”, bądź od imieniaceltyckiej bogini Arduenny.
Ardeny dzielą się na kilka różnych charakterem części, które niekiedy grupuje się w trzy większe jednostki: Ardeny Właściwe, Fagne-Flamenne i Condroz. Zajmują łącznie 11 200 km², a najwyższym wzniesieniem jestSignal de Botrange (694 mn.p.m.), będący jednocześnie najwyższym punktem Belgii[1]. Od północy góry ogranicza BruzdaSambry-Mozy, stanowiąca oś belgijskiego zagłębia węglowego (tzw.Sillon Industriel)[1].
Ardeny są najrzadziej zaludnioną częścią Belgii[1]. Najludniejszym miastem, położonym częściowo w granicach masywu, jestNamur, kolejne zaś to:Verviers orazCharleville-Mézières we Francji.
Ardeny właściwe, określane czasem dla odróżnienia jako Masyw Ardeński (Massif ardennais)[1], są silnie zalesionym pasmem gór niskich osiągającym wysokości bezwzględne między 300 a 700 m n.p.m. Północna granica z wyżyną Fagne-Flamenne (a dokładniej Calestienne) ciągnie się na linii miejscowościChimay-Marche-Verviers. Od południa i zachodu stykają się zBasenem Paryskim (Wyżyna Lotaryńska i równinnaSzampania Wapienna). Od wschodu ich naturalną kontynuacją są góry Eifel, z którymi stanowią geologiczną całość. Najwyższą część stanowi położony na północnym wschodzie płaskowyż tzw.Wysokich Bagien (Hautes Fagnes), gdzie znajduje się Signal de Botrange - najwyższy punkt Belgii. Jest on niekiedy zaliczany do gór Eifel, jako że granica między tymi dwoma obszarami może być różnie definiowana. Najwyższym szczytem bezwzględnie znajdującym się w Ardenach jestBaraque de Fraiture (652 m n.p.m.) będący najwyższym wzniesieniem prowincji Luksemburg i całego regionu historycznego.
Luksemburską część Ardenów określa się jakoOesling, który zajmuje północną trzecią część Wielkiego Księstwa. W jego obrębie znajduje się najwyższe wzniesienie tego krajuKneiff (560 m n.p.m.).
We Francji znajduje się jedynie niewielki, zachodni skraj Ardenów, ciągnący się wzdłuż malowniczej doliny Mozy. Graniczny szczyt Croix-Scaille (504 m n.p.m.) jest najwyższym wzniesieniem francuskiej części masywu. Dodatkowo do Ardenów po stronie francuskiej niekiedy zalicza się pogórza Thiérache i Avesnois. Większość tego obszaru znajduje się na tereniedepartamentu o takiej samej nazwie.
Gęstość zaludnienia w Ardenach jest poniżej 50 msk./km², co jest wynikiem bardzo niskim w porównaniu do sąsiednich obszarów i wielu innych regionów w Europie. GminaDaverdisse, z 24,3 msk/km² ma najmniejszą gęstość zaludnienia w Belgii. Dla porównania, gęstość zaludnienia całejWalonii wynosi 215 msk./km²[2], a Belgii 372 msk./km².
Jest to podłużna wyżyna rozdzielająca płaskowyż Condroz od Ardenów właściwych. Zazwyczaj razem z nią jest grupowany długi i wąski region Calestienne o odmienej budowie geologicznej. Głównymi zajęciami miejscowej ludności od stuleci są rolnictwo i leśnictwo, choć w ostatnich latach wzrasta rola turystyki[1].
Jest to podłużny płaskowyż znajdujący się w większości na terenie belgijskich prowincjiHainaut,Namur iLiège, w mniejszym stopniu takżeLuksemburgii, a niewielki skrawek znajduje się we francuskim departamencie Nord. Wysokości bezwzględne wynoszą między 200 a 350 m n.p.m., opadając stromo w Bruzdę Sambry-Mozy[1]. Tę strefę zalesionych zboczy określa się jako „Ardeny Condruzjańskie” (Ardenne Condrusienne). Dodatkowo na zachodzie wyróżnia się nieco odmienny geologicznie niewielkiPays d'Acoz. Jest to region rolniczy, na który częściowo nachodzą aglomeracjeLiège,Charleroi iNamur.
Należą dohercyńskiej strefy fałdowań Europy. Zbudowane z utworów paleozoicznych, wśród których przeważają piaskowcowo-ilasto-węglanowe osady dewonu. Calestienne wyróżnia się swoimi skałami wapiennymi. Obszar Ardenów był silnie deformowany w czasie ruchów kaledońskich i hercyńskich.
Ardeny pojawiają się na kartach historii wraz z podbojemGalii przezJuliusza Cezara. Od stuleci znajdowały się na pograniczu obszarów niemieckojęzycznych i celtyckich, a później romańskich. Podział na Eifel i Ardeny wiąże się właśnie z granicą językową, która obecnie się ciągnie w pobliżu wschodniej granicy Belgii.
W ciągu średniowiecza Ardeny znalazły się w granicachNiderlandów i odtąd dzieliły losy, zostając pod władząHabsburgów do czasówrewolucji francuskiej.
Góry odegrały znaczącą rolę w najnowszej historii Europy. W sierpniu 1914 roku, podczaspierwszej wojny światowej, doszło w Ardenach do bitwy między wojskami niemieckimi i francuskimi, z której zwycięsko wyszliNiemcy.
W trakciedrugiej wojny światowej Ardeny dwukrotnie odegrały istotną rolę. W 1940 roku niemieckiedywizje pancerne zaskoczyłyaliantów, przechodząc przez góry na tyły ich wojsk i omijająclinię Maginota oraz belgijskie fortyfikacje nadMozą. Podobny manewr Niemcy chcieli wykonać zimą 1944/45 (zobacz:ofensywa w Ardenach). Mimo zaangażowania najlepszych wojsk (m.in.6 Armia Pancerna SS) Niemcy nie mieli wystarczających sił, aby powtórzyć ten manewr i po początkowych sukcesach ponieśli klęskę.
Na terenie Ardenów wyróżniono liczne formy ochrony przyrody, takie jakrezerwaty przyrody, obszaryNatura 2000 iparki krajobrazowe. Po stronie francuskiej powołanoPark Regionalny Ardenów[3], w Luksemburgu dwa (GórnejSûre iOur)[4], a po stronie belgijskiej pięć (DeuxOurthes, Górna Sûre Las Anlier (Haute Sûre Forêt d'Anlier), Hautes Fagnes-Eifel, Viroin-Hermeton, Źródeł (Sources))[5].
Większość mieszkańców regionu utrzymuje się z rolnictwa, leśnictwa oraz turystyki. Trzy belgijskieklasztorytrapistów znane z produkcjipiwa znajdują się w Ardenach (Chimay,Orval iRochefort).
Na terenie Ardenów znajdują się liczne miejsca przyciągające turystów, takie jak znane miasteczko uzdrowiskoweSpa, historyczne miejscowościDinant,Bouillon, czyBastogne. Jest to też główny kierunek ekoturystyki dzięki słabemu zaludnieniu i dużemu zalesieniu. Ponadto funkcjonuje kilka ośrodków sportów zimowych, zostały też wytyczone liczne szlaki turystyczne. Ardeny są też znane z serii wyścigów rowerowych znanych jako „ardeńskie klasyki”.
Identyfikatory zewnętrzne:
