Henryk VIII Tudor do końca życia pozostał przeciwnikiemreformacji (za swoje pisma w obronie papiestwa otrzymał z rąkpapieża tytułFidei defensor (obrońcy wiary)). Brak męskiego potomka w małżeństwie zKatarzyną Aragońską skłonił monarchę do wystąpienia u papieża o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Prośba spotkała się z odmową papieża, reperkusją czego było zerwanie przez Henryka VIII Tudora kontaktów dyplomatycznych i kościelnych ze Stolicą Apostolską. W 1534 roku za zgodąparlamentu iprymasa AngliiThomasa Cranmera ogłoszono niezależność Kościoła Anglii od Rzymu.Akt supremacji, naśladując tytulaturę papieską, ogłosił króla Anglii „jedyną i najważniejszą głową na Ziemi Kościoła angielskiego” (łac.Ecclesia Anglicana). Jego następcy nie noszą już jednak tego tytułu. W rozumieniu anglikanów głową Kościoła jest tylko Jezus Chrystus. Nie ma nikogo, kto mógłby nazwać siebie „głową Kościoła anglikańskiego” już tylko z tego powodu, że nie ma jednego Kościoła anglikańskiego, lecz 38autokefalicznych Kościołów. Jednym z nich – najstarszym – jest Kościół Anglii. PapieżKlemens VIIekskomunikował króla, ale część społeczeństwa angielskiego, w tym częśćepiskopatu i kleru, poparła reformy i uznała króla za zwierzchnika Kościoła. Przeciwnicy zostali poddani prześladowaniom, w tym wielu zamordowano, m.in. kanclerza Anglii i filozofaTomasza More'a oraz biskupa Rochester kardynałaJana Fishera (obaj późniejkanonizowani – w tym również w Kościele anglikańskim, który odcina się od tego, co robił Henryk VIII).
W 1536 wybuchło powstanie, nazwanePielgrzymką Łaski, w proteście przeciwko rozwiązywaniu i niszczeniu klasztorów katolickich. Powodem powstania było również niezadowolenie ludności, głównie chłopskiej, z rozłamu w Kościele katolickim dokonanego przez króla. W zrywie wzięli udział również wysoko urodzeni, np. baronThomas Darcy czy baronJohn Hussey. Powstanie ogarnęło niemal całą północną Anglię i liczyło ok. 40 tysięcy uczestników. Pielgrzymka Łaski zakończyła się złożeniem przez Henryka VIII obietnic, których król później nie dotrzymał. W kolejnym roku zduszono ponowne powstanie.
Początkowo Akt supremacji nie miał implikacji teologicznych, ale reformy Henryka VIII Tudora utorowały drogę do Anglii pismomluterańskim ikalwińskim. Dzięki temu po śmierci Henryka VIII przy udziale Tomasza Cranmera z różnych tradycji opracowano oryginalną teologię, zawartą w Modlitewniku Powszechnym (Book of Common Prayer). Nie odrzuconokatolickiej Tradycji anidogmatu o zbawieniu wyłącznie w Kościele. Przyjęto doktrynęLutra o usprawiedliwieniu przez wiarę oraz elementy teologii Jana Kalwina (nacisk na Bożą suwerenność, pojęcie wyboru – bez przyjmowania kalwinistycznej doktryny opredestynacji podwójnej jako obowiązującej). Opublikowano nowy przekładBiblii w języku angielskim. Jednocześnie rozwiązanoklasztory, skonfiskowano majątki kościelne i zniesiono obowiązkowycelibat księży.
Po śmierciEdwarda VI Tudora (jedynego syna Henryka VIII Tudora z prawego łoża) na tron wstąpiła córka Henryka VIII Tudora i Katarzyny Aragońskiej,Maria I Tudor, która postanowiła przywrócić katolicyzm w Anglii. Następczyni Marii I Tudor,Elżbieta I Tudor, przywróciła niezależność Kościoła Anglii, ogłaszając 39 artykułów wiary. Stanowią one do dziś kanon dogmatyczny anglikanizmu. Elżbieta I wydała w 1559 tzw.Akt o Zwierzchnictwie (ang.Act of Supremacy), który nakazywał wszystkim urzędnikom złożenie przysięgi, uznającej królewską zwierzchność nad kościołem. W przeciwnym razie mogło im grozić oskarżenie o zdradę i egzekucja. Katolicy nie uznawali praw Elżbiety I do korony, co spowodowało długi okres ich prześladowania.
Tym samym Henryk VIII, wbrew wielu fałszywym opiniom, nie założył Kościoła anglikańskiego, ale jego działalność utorowała drogęreformacji, która została przeprowadzona dopiero po jego śmierci. Anglikanie odcinają się od Henryka VIII i nie uważają go za założyciela swojego Kościoła, o czym świadczy np. brak wspomnienia króla wkalendarzu liturgicznym oraz uznawanie ludzi, którzy zostali straceni z jego rozkazu, za świętych.
Podano do wierzenia, że źródłem objawienia i najwyższym autorytetem jestBiblia interpretowana w oparciu o Tradycję, w świetle rozumu danego człowiekowi przez Stwórcę. Uznano dogmaty czterech pierwszychsoborów ekumenicznych. Tradycyjne stanowisko konfesyjne wyraża39 artykułów.
Przyjęto zasadę usprawiedliwienia przez wiarę oraz wyboru człowieka przez Boga, kładąc nacisk na pracę człowieka nad sobą, wolną wolę iłaskę uświęcającą.
Odrzucono zwierzchnictwo jurysdykcyjnepapieża (obecnie około 100 wspólnot uznaje zwierzchnictwo papieża jako głowy Kościoła).
Zlikwidowano klasztory, jednakże w czasach współczesnych nastąpił powrót do organizowania anglikańskich wspólnot zakonnych.
Doktrynę anglikańską cechuje eklektyzm, czerpiący z katolicyzmu rzymskiego i protestantyzmu. Zdaniem biskupa kościoła episkopalnegoPierre Whalona:Anglikanizm jest podstawowym sposobem bycia chrześcijaninem, a nie ideologią. Stara się dać wierzącym konieczne minimum, którego potrzebuje każdy, aby podążać za Chrystusem. Nie rościmy sobie pretensji do posiadania pełni wiary, której nikt inny nie posiada. Mogę delektować się całym chrześcijaństwem: reformowanym, prawosławnym i rzymskim, będąc w swoim Kościele. Co jednak najważniejsze, mogę „z bojaźnią i drżeniem zabiegać o moje zbawienie”, jak pisze Paweł w Liście do Filipian (por. Flp 2,12)[3].
Ponieważ anglikanizm łączy w sobie cechy katolicyzmu z protestantyzmem, zrodziła się wątpliwość co do sposobu rozumienia święceń wyższych, a także intencji szafarza święceń, co znalazło wyraz wliście apostolskimLeona XIIIApostolicae curae, w którym papież stwierdził nieważność święceń wyższych w Kościele anglikańskim i przerwanie sukcesji apostolskiej[2].
Kościół Anglii (Church of England) jest Kościołem państwowym[4]. Najwyższą władzę zwierzchnią z prawem mianowania biskupów sprawuje król lub królowa. Władzę ustawodawczą sprawuje Synod Generalny (General Synod). Kościół składa się z 42 diecezji i diecezji europejskiej, do której należy kapelania warszawska (sprawująca opiekę głównie nad przebywającymi w Polsce Anglikami i Amerykanami).
Anglikanizm w pewien sposób łączy w sobie cechykatolicyzmu (podkreślanie roli hierarchii i tradycji) z protestanckimi (podkreślenie nadrzędnej roliBiblii jako pierwszej i głównej reguły wiary). Bywa określany jako „droga środka” (łac.via media) między katolicyzmem rzymskim a protestantyzmem.
Wewnątrz Kościoła anglikańskiego od XIX wieku wyróżnia się konserwatywny, zbliżony do rzymskiegokatolicyzmu i kultywujący liturgięHigh Church, bardziej ludowy i bliższykalwinizmowiLow Church oraz liberalnyBroad Church.
Od 1931 roku pomiędzyKościołami Starokatolickimi Unii Utrechckiej a Kościołami anglikańskimi istnieje pełnainterkomunia, wyrażająca się w obustronnym uznaniu ważności święceń kapłańskich (diakonatu, prezbiteriatu i episkopatu) oraz wspólnej celebracji liturgii.
Obecnie Wspólnotę Anglikańską tworzy Kościół Anglii, Kościół Irlandii i Kościół Episkopalny w USA (który w styczniu 2016 roku, po spotkaniu Prymasów Wspólnoty Anglikańskiej w Canterbury, został zawieszony w prawach na okres 3 lat za zmianę kanonu małżeństwa i rozszerzenie go na związki jednopłciowe) oraz szereg niezależnych kościołów (największe w dawnych koloniach brytyjskich). Co 10 lat kościoły należące do Wspólnoty spotykają się na konferencjach wLambeth. Tradycyjny prymat we Wspólnocie należy doarcybiskupa Canterbury, „prymasa całej Anglii”. Obecnie Wspólnota przeżywa rozłam na tle stosunku dohomoseksualizmu (kontrowersyjne ordynowanie w Kościele EpiskopalnymhomoseksualistyV. Gene’a Robinsona nabiskupaNew Hampshire). Innym źródłem napięć jest ordynowanie kobiet, które spowodowało przejście pewnej liczby kapłanów na katolicyzm.Stolica Apostolska powołała dla kwestionujących te rozwiązania anglikanówordynariat personalny[5][6].
Wspólnota Anglikańska szacuje, że przynależy do niej ok. 78 mln osób[7]. Dla ok. 15 milionów wiernych należących doKościoła Anglii zwierzchnikiem Kościoła jest królKarol III. Dla innych wyznawców anglikanizmu nie pełni on żadnych funkcji religijnych, za głowę Kościoła uznają oni arcybiskupaJustina Welby – prymasaAnglii (z tym, że niektóre wspólnoty uznają go tylko za zwierzchnika honorowego).
Spory i rozłamy wśród anglikanów, jak i samych duchownych tej wspólnoty, wzbudzają kwestie udzielanych święceń kapłańskich i biskupich kobietom, małżeństwhomoseksualnych i możliwość bycia przez te osoby kapłanami, a nawet biskupami. Konflikty pojawiają się także na tle sensu istnieniazakonów czycelibatu. W wyniku tych kontrowersji doszło do rozłamu w północnoamerykańskim anglikanizmie i powstaniaKościoła Anglikańskiego w Ameryce Północnej, którego pierwszym arcybiskupem zostałRobert Duncan[8]. Konserwatywni anglikanie założyli też na konferencji GAFCON w JerozolimieWspólnotę Anglikanów Wyznających[9]. Około 100 wspólnot anglikańskich (m.in.ruch oksfordzki) uznaje zwierzchnictwo papieża jako głowy Kościoła, przez co często określani są mianemanglokatolików.
4 listopada 2009 roku została wydana przez papieżaBenedykta XVI konstytucja apostolskaAnglicanorum coetibus, będąca odpowiedzią na list 50 biskupów i ponad 100 wspólnot anglikańskich nieuznających m.in. kapłaństwa kobiet, sprzeciwiających się udzielaniu parom homoseksualnym sakramentu małżeństwa i chcących podlegać zwierzchnictwuStolicy Apostolskiej oraz uznających papieża jako głowę Kościoła. Dokument ten zatwierdza przyjęcie do Kościoła katolickiego części wspólnot anglikańskich oraz zakłada ich odrębność jurysdykcyjną[10]. Konstytucja przewiduje możliwość posiadania żon przez duchownych anglikańskich. Jednak biskupem nie będzie mógł zostać żaden żonaty duchowny. Pierwszym ordynariatem personalnym został erygowanyOrdynariat Personalny Matki Bożej z Walsingham.
Na zbliżenie ze Stolicą Apostolską i łączność z papieżem nie zgadza się liberalne skrzydło anglikańskie, które ostro krytykuje głowę Kościoła rzymskokatolickiego za ułatwianie przechodzenia duchownym i wiernym skrzydła konserwatywnego na katolicyzm.
Niektóre wspólnoty anglikańskie sprzeciwiały się beatyfikacji i kanonizacji kard.Johna Henry’ego Newmana – konwertyty, który przeszedł na katolicyzm[11].
Schizma w Kościele anglikańskim i Światowa Wspólnota Anglikańska (2025)
W dniu 03.10.2025 na urząd arcybiskupa Canterbury, duchowego zwierzchnika Wspólnoty Anglikańskiej na całym świecie, została mianowana Sarah Mullally. Jest ona pierwszą kobietą na tym stanowisku[12]. Po tej nominacji doszło w Kościele anglikańskim do schizmy. W dniu 16.10.2025 Przewodniczący Rady Prymasów Światowej Konferencji Anglikańskiej nt. Przyszłości (Global Anglican Future Conference – GAFCON), reprezentującej część anglikańskich prowincji kościelnych na świecie, abp Laurent Mbanda z Rwandy, wydał oświadczenie, że nie uznają one już duchowego autorytetu arcybiskupa Canterbury, aby zachować wierność Pismu Świętemu i tradycji kościelnej. Tym samym grupa Kościołów anglikańskich, przede wszystkim z Afryki i Azji, ogłosiła odejście od wspólnoty z Kościołem Anglii i utworzenie Światowej Wspólnoty Anglikańskiej[13].
Kierować nią będzie Rada Prymasów, która wybierze swojego przewodniczącego jakoprimus inter pares (pierwszego wśród równych). Diecezja lub prowincja, która zechce przystąpić do Wspólnoty, będzie musiała przyjąć Deklarację Jerozolimską z roku 2008 – anglikańskie wyznanie wiary, skupione wokół Pisma Świętego, wierności doktrynalnej oraz misji ewangelicznej[14].
Biskupi należący do Światowej Wspólnoty Anglikańskiej zbiorą się w dniach 3-6 marca 2026 roku wAbudży, stolicyNigerii, aby sformalizować i świętować jej powstanie[15].
