Andora to kraj leżący wPirenejach i całkowicie pokryty górami. Ma powierzchnię 468 km². Średnia wysokość terenu to 1996 m n.p.m.[5] Na licznych zboczach często występują wysokogórskie łąki i lasy. Najwyższy punkt w państwie to szczyt góryPic Alt de la Coma Pedrosa (2946 m n.p.m.), najniższym jestRiu Runer, który leży w pobliżu granicy z Hiszpanią na wysokości 840 m n.p.m.[5] Najdłuższą rzeką jestValira, będąca dopływem hiszpańskiej rzekiSegre[6].
Andora graniczy z dwoma państwami: Hiszpanią – 63 km (na południu, południowym wschodzie i zachodzie) Francją – 55 km (na północy, północnym wschodzie i północnym zachodzie)[5]
W nagrodę za waleczność mieszkańców podczas walk zMauramiKarol Młot nadał Andorze prawa miejskie. Następnie stała się ona lennem hrabiów Urgell, aby ostatecznie w 1133 r. przejść pod władaniebiskupa zLa Seu d’Urgell. W XII wieku była przedmiotem sporu pomiędzy biskupami a ich francuskimi sąsiadami z północy,hrabiami zFoix. W 1278 r. udało się rozwiązać konflikt – na mocy zawartego porozumienia biskup i hrabia zostali współrządcami. Andora natomiast zobowiązała się płacić obu stronom daniny: biskupom Urgell w wysokości 460 peset rocznie, hrabiom Foix w wysokości 960 franków rocznie[9]. W 1419 r. na wniosek ludności Andory został powołany lokalny parlament nazywany Radą Terytorialną (Consell de la Terra)[10], nazywany również Radą Dwudziestu Czterech[11], który później został przekształcony w Radę Generalną (Consell General)[12]. W 1607 królHenryk IV, hrabia Foix wydałedykt, na mocy którego przekazał swe prawa do współrządzenia Andorą francuskiemu władcy[10].Rewolucja francuska spowodowała utratę zwierzchnictwa Francji nad Andorą – jej jedynym władcą pozostawał biskup Urgell. Determinacja lokalnej ludności doprowadziła jednak do wydania przezNapoleona I dekretu, na mocy którego zwierzchnik państwa francuskiego ponownie zarządzał Andorą wraz z biskupem[11].
11 lipca 1934 r. rosyjski awanturnikBoris M. Skosyriew ogłosił się Borisem I, niepodległymkrólem Andory, równocześnie ogłaszając wojnę przeciwko biskupowi z Urgell. 20 lipca został aresztowany przezpolicję hiszpańską i wydalony zHiszpanii[15]. W latach 1936–1940 w Andorze stacjonował francuskigarnizon, aby przeciwdziałać wpływomhiszpańskiej wojny domowej[16].
W czasieII wojny światowej Andora pozostawała neutralna. Pozostawiona w stanie pewnej izolacji Andora była niejako poza głównym nurtem europejskiej historii. W ostatnich czasach, dzięki kwitnącej turystyce oraz rozwojowi handlu, udało się jej wyjść z tej izolacji[17] oraz gruntownie zmienić swój system polityczny w 1993 roku, gdy została członkiemONZ. W tym samym roku w wyniku referendum przyjęta została pierwszakonstytucja tego kraju[18].
Nazwa Andora wywodzi się prawdopodobnie znawarryjskiego słowaanduriall, oznaczającego kraj pokryty zaroślami; według innych teorii jest pochodzeniabaskijskiego[potrzebny przypis].
Legendarne pochodzenie nazwy kraju wiązane jest z wymienianym wStarym Testamencie miastemEndor, a jej upowszechnienie przypisuje się bądź Saracenom, którzy schronili się w tutejszych górach, uciekając ku północy, bądź Ludwikowi Pobożnemu, synowi Karola Wielkiego. Miał on ujrzeć w krajobrazie dolin Andory podobieństwo do doliny leżącej między górąHermon agórą Tabor wPalestynie i nazwał nowo ujrzane terytorium Endor[potrzebny przypis].
Inna wersja wyprowadza nazwę państwa odhiszpańskiego „ando” (wysoki) i „oro” (złoto, żelazo). Nazwa może pochodzić odceltyckich wyrazów „an” (wiatr) i „dor” (brama), co oznacza „brama wiatrów”. Trzecia etymologia nawiązuje do wyrazu „andar”, po hiszpańsku chodzić, wędrować, przemieszczać się[19].
Okolice granicy francuskiejAndora: Pas de la Casa na granicy z Francją
Jeszcze w połowie lat 70. XX w. Andora liczyła zaledwie 22 tysiące mieszkańców, niemal w całości andorskichKatalończyków. Gwałtowne przemiany gospodarcze i rozwój turystyki spowodował znaczny napływ imigrantów, którzy w 2002 roku stanowili aż 62% mieszkańców, z czego 26 tys.Hiszpanów, ponad 7 tys.Portugalczyków, 4,3 tys.Francuzów. Współcześnie (stan na 2016 rok) andorscy Katalończycy stanowią liczebną mniejszość w zestawieniu z pozostałymi grupami narodowymi razem wziętymi. Średnia gęstość zaludnienia wynosi około 150 osób na km², ale zasadnicza część ludności skupia się w dolinie rzeki Envaliry, gdzie leży stolica. Większość ludności jest wyznaniarzymskokatolickiego. Główne zajęcia mieszkańców to obsługa ruchu turystycznego, handel i praca w szybko rozwijającej się bankowości. Tradycyjne zajęcia, jakrękodzielnictwo czy rolnictwo, mają obecnie bardzo małe znaczenie.
Językiem urzędowym jestkataloński, jednak według danych z 2018 roku, jest on językiem ojczystym dla 35,7% Andorczyków, podczas gdyhiszpański jako język ojczysty zadeklarowało 43,2% mieszkańców. Ponadto dla 17,1% populacji językiem ojczystym byłportugalski, a dla 8,9% –francuski[20].
Zgodnie z konstytucją z 1993 r. Andora jest określona jako niezależne, demokratyczne, parlamentarne współksięstwo. Głową państwa sądwaj współksiążęta: każdy kolejny biskup katalońskiejdiecezji Urgel oraz każdy kolejnyprezydent Francji[24]. Pełnią funkcje reprezentacyjne i mają prawo weta wobec międzynarodowych traktatów. Władza ustawodawcza należy do 28-osobowego parlamentu – Rady Generalnej, w którym jedna połowa posłów wybierana jest z listy krajowej, a druga z siedmiu dwumandatowych okręgów wyborczych[25]. Władzę wykonawczą sprawuje powoływany przez parlament i stojący na czele rządu premier. Do 1992 r. obowiązywał zakaz działalności partii politycznych.
Do lat siedemdziesiątych XX w. Andora była ubogim krajem pasterskim z dość dobrze rozwiniętymrękodzielnictwem. Działania podjęte od początku lat 90. w ciągu ćwierćwiecza zmieniły zasadniczo strukturę gospodarczo-społeczną tegominipaństwa. Do kraju napłynęło ponad 30 tys. imigrantów, zatrudnionych głównie w obsłudze żywiołowo rozwijającego się ruchu turystycznego i finansach. Aż 80%PKB stanowią wpływy zturystyki, w tym z handlu towarami, na które państwo wcale lub prawie wcale nie nakłada podatków, głównie paliwem,alkoholami iwyrobami tytoniowymi – każdego roku Andora jest odwiedzana przez 9 milionów turystów[potrzebny przypis]. Dzięki korzystnym prawom fiskalnym i celnym Andora ma opinięraju podatkowego, co wspomaga rozwój banków i skłania zagranicznych przedsiębiorców do zakładania tam swoich siedzib. Przemysł jest rozwinięty słabo, głównie wydobycie surowców naturalnych (ruda żelaza,ołów,marmur,granit). Rolnictwo, ze względu na brak ziemi ornej, to prawie wyłącznie hodowla owiec i bydła domowego, z czym związana jest wytwórczość odzieży, produkcja galanterii skórzanej i biżuterii oraz pamiątkarstwo. Sieć drogowa obejmuje 380 km znakomitych dróg powiązanych z siecią państw ościennych. Bilans handlowy jest wybitnie ujemny. W 2002wyeksportowano towarów za 111 mlneuro, zaś sprowadzono za 1,2 mld euro. PKB w tym samym roku wyniósł 1,3 mld euro, czyli około 20 tys. na mieszkańca.
Andora nie posiada transportu kolejowego ani lotniska, ale ma bardzo dobrze rozwiniętą sieć dróg i prywatnych linii autobusowych. Podróż samochodem z Barcelony do Andory zajmuje około 3 godzin.
W 2018 roku Andorę odwiedziło 8,33 miliona turystów, głównie z Hiszpanii i Francji[35]. W pirenejskim państwie znajduje się jeden obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO – dolinaMadriu-Perafita-Claror[36]. Andora jest także celem turystyki narciarskiej – znajdują się tam trzy ośrodki narciarskie:Grandvalira,Vallnord i Naturlandia. Łączna długość tras wynosi 318 km[37]. W 2019 roku na terytorium państwa znajdowało się ok. 3 tys. obiektów noclegowych, w tym 173 hotele[38].
W Księstwie ma swoją siedzibę kilkanaście muzeów. W 2018 roku odwiedziło je łącznie 194 456 osób. Najczęściej odwiedzane byłyCasa de la Vall,Museu del Tabac iMuseu Carmen Thyssen[39].
W czasach obecnych (od reformy w 1934 roku[40]) armia Andory to kilkunastu ochotników w kompanii reprezentacyjnej. Poza tym wszyscy mieszkańcy (przede wszystkimmężczyźni) w wieku produkcyjnym traktowani są jako rezerwiści[41]. Obrona Księstwa Andory jest obowiązkiemFrancji iHiszpanii.
Zgodnie z prawem Andory na wypadek wojny w każdym domu musi być co najmniej jeden karabin. Jeśli właściciel domu nie posiada własnej broni, policja dostarcza ją z zapasów państwowych[42][43].
↑Andorra: l’Enciclopèdia – enciclopedia.cat. enciclopedia.cat. [zarchiwizowane ztego adresu (2012-04-01)].; D. Kacała,Historia Andory, [w:]Historia małych krajów Europy: Andora, Liechtenstein, Luksemburg, Malta, Monako, San Marino, red. J. Łaptos, Wrocław-Warszawa-Kraków 2002,ISBN 83-04-04590-7, s. 11: nazwa ta figuruje tam błędnie jako współczesna nazwa oficjalna.
↑abcAndorra. [w:]The World Factbook [on-line]. cia.gov. [dostęp 2020-05-26]. (ang.).
↑Història, política, societat i cultura dels països catalans. Borja de Riquer (red.). T. 6: La gran transformació, 1790-1860. Barcelona: Enciclopèdia Catalana, 1997, s. 235.ISBN 978-84-412-2483-4. (kat.).
↑Manel Risques: Història de la Catalunya contemporània. Barcelona: Pòrtic, 1999, s. 35.ISBN 978-84-7306-553-5. (kat.).
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, którajest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej –EULEX.
