Amazonka (port.Rio Amazonas,hiszp.Río Amazonas) –rzekaAmeryki Południowej o największym średnimprzepływie naZiemi. Jej długość jest sprawą kontrowersyjną[1], najczęściej podawana jest wartość 6400 km[3], jednak według innych źródeł[4] jest to pierwsza rzeka na świeciepod względem długości (7040 km), o 390 km dłuższa odNilu. Amazonka ma największe na świeciedorzecze (o powierzchni ok. 7 mln km²) i największe zasoby wodne, w jej dorzeczu wyrastają największelasy tropikalne. Nazwa najprawdopodobniej pochodzi od błędnie tłumaczonej nazwyamacunu – „niedźwiedź wodnych chmur”, którą rozpropagował w Europie, po roku 1540Hiszpan,Francisco de Orellana, który jako pierwszy przepłynął rzekę zAndów do ujścia.
Długość rzeki od wieków była sporna. Pomiar utrudniał nie tylko dylemat wyodrębnienia spośród ponad 200dopływów właściwej rzeki, ale i dotarcie do ukrytych w niedostępnym terenieźródeł – rzetelny wybór dopływu powinien być poprzedzony wieloletnim pomiarem wielkości jegoprzepływu wody, aby uśrednić jego wahania w szerokich granicach. Długość nieuregulowanej rzeki zmienia się ciągle, szczególnie popowodziach: stare zakola zostają odcięte jakostarorzecza, powstają nowe, rzeka na długich odcinkach płynie kilkoma ramionami o różnej długości, które zmieniają się na przestrzeni lat[potrzebny przypis].
Płynie przezPeru iBrazylię oraz częściowo, jakorzeka graniczna, przezKolumbię. Źródła Amazonki znajdują się w peruwiańskichAndach na wysokości 5170 mn.p.m. Według jednej z propozycji wypływa ze stoków góryQuehuisha małym potokiem o nazwieApacheta znajdującym się w departamencie (regionie)Arequipa[5]. Drugą rozpatrywaną alternatywą jest potokCarhuasanta, który wedługpomiarów hydrometrycznych prowadzonych przez czeskich naukowców miał wprawdzie w latach 1999 i 2000 mniejsze natężenie przepływu wody od Apachety, jednak na przestrzeni lat 1999 do 2009 stawał się stopniowo strumieniem o coraz większym znaczeniu i w 2009 roku jego natężenie przepływu wody było wyższe od zarejestrowanego dla Apachety – zdaniem autorów publikacji wyniki ich badań prowadzą do wniosku, że sprawa źródeł Amazonki nie została jeszcze jednoznacznie rozstrzygnięta[6].
Przy założeniu wersji potoku Apacheta źródła Amazonki odkrył polski podróżnikJacek Pałkiewicz w 1996 roku. Fakt ten został uznany przez brazylijski Instituto Nacional de Pesquisas Espaciais (Narodowy Instytut Badań Kosmicznych) oraz przez Towarzystwo Geograficzne wLimie, z którego inicjatywy 10 września 2011 r. na miejscu źródła Amazonki wzniesiono obelisk z pamiątkową tablicą o treści: „Tu rodzi się Amazonka, największa rzeka świata. Ustaliła to w 1996 r. naukowa, polsko-włosko-rosyjsko-peruwiańska wyprawa kierowana przez Jacka Pałkiewicza”. Za to odkrycie Pałkiewicz został uhonorowany m.in. odznaczeniem Kawalera Orderu Zasługi Republiki Włoskiej w 1996[7]. Jednak nawet przy założeniu tej wersji odkrycie to pozostaje jednak sprawą kontrowersyjną, gdyż już 11 lat wcześniej do źródeł Amazonki dotarła wyprawa z udziałem polskiego kajakarzaPiotra Chmielińskiego[8].
Amazonka ma kilkarzek źródłowych, w zależności od przyjęcia jednej z nich za główną, podaje się różną długość. Do lat 50. XX wieku za rzekę źródłową Amazonki uważanoMarañón, jednak obecnie przyjmuje się za taką rzekęUkajali. Rzeka Ukajali ma swoje źródła w rzeceApurímac. Za pośrednictwem jednej z dwóch alternatyw, to jest rzekiHomillos lub układu rzek Challamayo (wraz z jezioramiParihuana orazHuarhuarco),Huarhuarco orazSantiago, Apurímac ma swoje źródła w rzeceLloqueta. Potokami o największym natężeniu przepływu wody, zasilającymi Lloquetę są Apacheta i Carhuasanta[6].Według pomiarów peruwiańskich Amazonka jest najdłuższą rzeką świata. Razem z Ukajali i rzekami pośredniczącymi od źródeł w potoku Carhuasanta liczy 7025 km. Natomiast długość Amazonki wraz z Marañón wynosi około 6400 km.[potrzebny przypis]
W środkowym biegu, od ujściaJavari do ujściaRio Negro, Amazonka nazywana jest Solimões. Szerokość rzeki dochodzi w środkowym biegu do 20 km, zaś w biegu dolnym do 100 km.Ujście Amazonki doAtlantyku ma postać ogromnego deltowategoestuarium o powierzchni ok. 100 tys. km2[9], z licznymi, oddzielonymi od siebie, ramionami (około 200 odnóg). Uznawane jest często za największądeltę świata[9] – nie jest to jednak klasyczne ujście w formie delty. Największe z ramion same mają charakter wielkichestuariów, rozpoczynających się nawet 350 km odoceanu. Przy ujściu rzeka ma prawie 80 km szerokości.
Maksymalnyprzepływ przy ujściu dochodzi do 300 tys. m³/s (średni roczny wynosi ok. 120 tys. m³/s). Tak duże masy słodkiej wody powodują wysładzanie wody oceanicznej w odległości do 400 km od ujścia. Ze względu na różnice w pojawianiu siędeszczów zenitalnych napółkuli północnej ipołudniowej Amazonkawzbiera dwukrotnie w ciągu roku. Z powodu równinnego ukształtowania terenu na Nizinie Amazonki, podczas owych powodzi woda może zalać obszar odległy o 70 km od brzegu rzeki.Pływy sięgają do 1400 km od ujścia rzeki[10].
Amazonka jestrzeką żeglowną na długości 4300 km i jest główną drogą komunikacyjną w tej częścikontynentu. Statki do pojemności 5 tys.BRT docierają aż doManaus, o pojemności do 3 tys. BRT nawet do peruwiańskiegoIquitos.[potrzebny przypis]
↑abBohumír Janský, Zbyněk Engel, Jan Kocum, Luděk Šefrna i inni. The Amazon River headstream area in the Cordillera Chila, Peru: hydrographic, hydrological and glaciological conditions. „Hydrological Sciences Journal”. 56 (1), s. 138–151, 2011.DOI:10.1080/02626667.2010.544257.
