Ta strona zawiera symbole fonetyczneMAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znakówUnikodu.
Zasięg używania alfabetu łacińskiego:
kraje używające alfabetu łacińskiegode iure lubde facto
kraje, gdzie alfabet łaciński jest używany dodatkowo, obok innego oficjalnego
Alfabet łaciński,pismo łacińskie,łacinka,alfabet rzymski –alfabet, system znaków służących do zapisu większości języków europejskich oraz wielu innych. Jest najbardziej rozpowszechnionym alfabetem na świecie – posługuje się nim około 35% ludzkości. Wywodzi się z systemu służącego do zapisułaciny.
LiteraZ została usunięta w IV wieku p.n.e. jako niepotrzebna do zapisu łaciny przez cenzoraAppiusza Klaudiusza Caecusa.
Początkowo literaC służyła do oddawania zarówno głoski /k/, jak i głoski /g/, jednocześnie spółgłoskę /k/ można było oddać za pomocą literyK, jednak taka pisownia była bardzo mało popularna[2]. Dwuznaczne użycie literyC prowadziło do nieporozumień, dlatego też w końcu III wieku p.n.e. wprowadzono literęG, która jest graficznym wariantem literyC – jako autor tej zmiany często wskazywany jestSpurius Carvilius Ruga. Od tamtej pory literaC oznaczała wyłącznie głoskę /k/[3]. Zmiana ta spowodowała także ograniczenie stosowania literyQ, aK prawie zupełnie wyszła z użycia.
Wczesnym rzymskim wynalazkiem była literaV, dla dźwięku, który nie był obecny we wcześniejszych językach. Szybko dodano także do łacińskiego alfabetu literęX, która oddawała dźwięk /ks/ zapisywany w języku greckim znakiem Ξ, a używaną w grece do zapisu głoski nieobecnej w łacinie[2]. LiteryY orazZ zostały dodane w I wieku p.n.e.[1] w celu dokładnego oddawania na piśmie wyrazów greckich, stąd nazwa „igrek” (odī Graeca – „greckie i”). CesarzKlaudiusz wprowadził do alfabetu nowe literyↃ (dla głosek /bs/ i /ps),Ⅎ (dla głoski /u/) iⱵ (dla głoski pośredniej między /i/ a /u/)[4], jednak po jego śmierci zaprzestano ich używania.
Początkowo literaV oznaczała zarówno samogłoskę /u/, jak i spółgłoskę /u̯/, ale z czasem wymowa spółgłoski przeszła w kierunku /w/. W średniowieczu pojawia się literaW powstała z podwojonegoV (stąd angielska nazwaW – double U), która oznaczała pierwotnie głoskę /ł/, ale w niektórych językach zaczęła wtórnie oznaczać spółgłoskę /w/[3]. Jednak litera ta była pierwotnie po prostu ligaturą stosowaną zamiast sekwencjiVV, co oznacza sylabę „wu” – i stąd pochodzi jej polska nazwa.
W połowie XVI wieku literaI, oznaczająca do tej pory zarówno samogłoskę, jak i półsamogłoskę została rozróżniona naI orazJ. Analogicznego rozróżnienia dokonano dlaV, litera ta „rozpadła się” naU dla samogłoski orazV dla półsamogłoski (lub spółgłoski)[3].
System obecnie zawiera 26 znaków. Ponieważ nie jest to układ odpowiadający każdemu językowi, wersje alfabetu łacińskiego dla większości języków dodają nowe znaki – głównie przez modyfikowanie istniejących.
Są dwa zestawy znaków –małe iduże litery, przy czym zasady użycia to:
czasem pisze się całość wyrażenia wielkimi literami (np. szyldy) lub małymi,
w innych przypadkach wyrazy pisane wyłącznie wielkimi literami to głównie skrótowce, niektóre pisze się systemem mieszanym (np.niemieckieGmbH lub polskieSdPl), końcówki gramatyczne skrótowców pisze się zwykle małymi literami (np.IRC-a),
pierwsza litera zdania to zawsze wielka litera,
niektóre wyrazy pisze się systemem – pierwsza litera wielka, wszystkie pozostałe małe. Są to wszystkie nazwy własne oraz niektóre inne wyrazy, zależnie odkonwencji ortograficznych danego języka.
Zdarzają się jednak odstępstwa od tych ogólnych prawideł: np. wjęzyku irlandzkim przedrostek pisany jest małą literą, a właściwa nazwa wielką np.an tSionna (rzekaShannon). Niemieckie przepisy ortograficzne nakazują natomiast zapisywać wielką literą wszystkie rzeczowniki.
Wiele systemów zapisu opartych na piśmie łacińskim używa „dwuznaków” (a nawet „trójznaków” itd.), czyli grup znaków łacińskich oznaczających pojedynczy dźwięk (głoskę).
W niektórych tradycjach pary znaków traktuje się jako pełnoprawne, osobne znaki, np. czeski znakCH czy hiszpański znakLL.
Kolejność liter w alfabetach opartych na piśmie łacińskim
Wjęzyku azerskim jest 7 dodatkowych liter (4 samogłoski:ı,ö,ü,ə i 3 spółgłoski:ç,ş,ğ). Alfabet jest taki sam jak wjęzyku tureckim z wyjątkiem trzech liter (q,x,ə). Litery te umieszczone są w alfabecie po literach im zbliżonych. I takq jest pok,x (wymawiane jakch) poh, aə poe.
Wjęzyku bretońskim nie używa się osobnej literyc, ale jest używanydwuznakch izapisc’h, które są umieszczane pomiędzyb ad, np.buzhugenn, chug, c’hoar, daeraouenn (dżdżownica, sok, siostra, łza).
Wjęzyku czeskim literyá,é,ě,í,ó,ú,ů,ý,ď,ť,ň są traktowane jako warianty liter odpowiednioa,e,i,o,u,y,d,t,n. Dopiero gdy uporządkuje się dwa wyrazy różniące się jedynie wyżej wymienionymi literami, wtedy litery bez znaków diakrytycznych poprzedzają diakrytyzowane. Przykładowy porządek leksykograficzny:baa, baá, báa, bab, báb, bac, bác, bač, báč. Pozostałe litery diakrytyzowane, a więc:č,š,ž, a takżedigrafch są traktowane jako osobne litery w następującej kolejności:c,č, ...,h,ch,i, ...,s,š, ...,z,ž.
Język dolnołużycki posiada kilka liter dodatkowych, występują one zazwyczaj po literze, z której pochodzą. Wyjątkiem jest tutaj literał, która występuje przed literąl (taka sama sytuacja jest w językugórnołużyckim, a odwrotna niż w językupolskim, gdzieł występuje pol).Digrafch jest traktowany jak osobna litera. W użyciu jest także literaó (oznacza dźwięky/i,e w zależności od regionu), lecz jej stosowanie nie jest obowiązkowe. Kolejność liter jest następująca:a,b,c,č,ć,d,e,ě,f,g,h,ch,i,j,k,ł,l,m,n,ń,o, [ó],p,r,ŕ,s,š,ś,t,u,w,y,z,ž,ź.
Wjęzykach duńskim inorweskim dodatkowe litery umieszczone są na końcu alfabetu: ...,x,y,z,æ,ø,å. Jako odpowiednik literyå jest traktowanydigrafaa. W językuduńskim literaw była traktowana jako wariant literyv, obecnie jest uważana za osobną literę.
Esperanto ma kilka liter dodatkowych, które w alfabecie występują po literach, z których pochodzą, tak więc: ...,c,ĉ,d,e,f,g,ĝ,h,ĥ,i,j,ĵ, ...,s,ŝ,t,u,ŭ,v,z.
W językuestońskim dodatkowe literyõ,ä,ö iü są szeregowane po literzew. Literyš,z iž, występujące tylko w słowach zapożyczonych i obcych nazwach własnych, znajdują swoje miejsce po literzes.
Język farerski ma litery charakterystyczne dlajęzyków skandynawskich, mianowicie:æ iø. Ponadto używana jest literað w alfabecie umieszczona po literzed. Literyá,í,ó,ú,ý są uznawana za odrębne litery (porządkowane są po odpowiednich literach niediakrytyzowanych). Literyc,q,w,x iz nie występują w alfabecie. Alfabet można przedstawić więc schematycznie:a,á,b,d,ð, ...,i,í, ...,o,ó, ...,u,ú, ...,v,y,ý,æ,ø.
Wjęzyku fińskim dodatkowe literyå,ä,ö są umiejscowione na końcu alfabetu. Literaå jest włączona do alfabetu dla poprawnego zapisu nazwisk i nazw pochodzenia szwedzkiego. Ponadto występują litery zapożyczone zalfabetu czeskiego dla oddania dźwięków obcychjęzykowi fińskiemu, są toš iž umieszczane odpowiednio po literachs iz. Literyä iö nie mogą być zastąpione, jak wjęzyku niemieckim,digrafamiae ioe, jeżeli nie ma możliwości poprawnego zapisu, należy w zastępstwie użyć litera bądźo.
Język górnołużycki posiada kilka liter dodatkowych, występują one zazwyczaj po literze, z której pochodzą. Wyjątkiem jest tutaj literał, która występuje przed literąl (taka sama sytuacja jest w językudolnołużyckim, a odwrotna niż w językupolskim, gdzieł występuje pol). Do niedawna (2005) literać występowała po literzet, obecnie jest szeregowana poč.digrafydź ich są traktowane jak osobne litery. Kolejność liter jest następująca:a,b,c,č,ć,d,dź,e,ě,f,g,h,ch,i,j,k,ł,l,m,n,ń,o,ó,p,q,r,ř,s,š,t,u,v,w,x,y,z,ž.
Do niedawnajęzyk hiszpański miał dwadigrafy:ch porządkowany po literzec ill – po literzel. Od 1997 roku wedługRAE nie są to już digrafy, słowa zaczynające się odll są umieszczane międzylk alm, podobniech jest porządkowane pomiędzycg ici. Literañ jest umieszczona w alfabecie po literzen. W hiszpańskiej wersji gryScrabble nie można jednak, według FISE, używać osobno literyc ih jakoch bądź dwóchl lubr jako odpowiednioll irr[5].
Wjęzyku islandzkim występują literyþ,æ iö na końcu alfabetu, ponadto literað pod. Diakrytyzowane literyá,é,í,ó,ú iý porządkowane są odpowiednio po literacha,e,i,o,u iy. W alfabecie nie występują literyc,q,w orazz, alfabet więc kończy się literami: ...,ý,þ,æ,ö.
Język kaszubski używa kilku dodatkowych liter, są one umieszczone po literach niediakrytyzowanych i są traktowane jako osobne litery (nie warianty liter).Digrafy są traktowane jako dwie litery, nie jako jedna litera. Porządkowanie alfabetyczne ma postać:a,ą,ã,b,c,d,e,é,ë,f,g,h,i,j,k,l,ł,m,n,ń,o,ò,ó,ô,p,r,s,t,u,ù,w,y,z,ż.
Wjęzyku litewskim litery diakrytyzowane występują po literach, z których pochodzą. Ciekawostką jest to, że literay występuje bezpośrednio przedj. Alfabet litewski ma więc postać:a,ą,b,c,č,d,e,ę,ė,f,g,h,i,į,y,j,k,l,m,n,o,p,r,s,š,t,u,ų,ū,v,z,ž.
Wjęzyku maltańskim nie występuje literac, ale występuje litera pochodnaċ. Nie występuje także literay. Literaġ występuje przed literąg, podobnież przedz.Digrafygħ iie są traktowane jako osobne litery. Alfabet maltański:a,b,ċ,d,e,f,ġ,g,għ,h,ħ,i,ie,j,k,l,m,n,o,p,q,r,s,t,u,v,w,x,ż,z.
Wjęzyku niderlandzkim digrafij był dawnej traktowany jako odmiana literyy. Czasem był traktowany jako osobna litera występująca po literzey (...,x,y,ij,z). Obecnie jest traktowany najczęściej jako dwie litery (..., ii, ij, ik, ...). Wyjątkiem są książki telefoniczne, gdzieij jest traktowane jako warianty. Warto pamiętać, że pisząc ten digraf wielką literą należy tak pisać oba składniki, np.IJmuiden,IJssel.
Wjęzyku niemieckim występują dodatkowe literyä,ö,ü,ß. Literyä,ö iü są traktowane jako odmiany litera,o iu. Literaß jest traktowana jako literyss. Gdy nie można użyć poprawnych liter należy zawsze oddawaćä jakoae,ö –oe,ü –ue,ß –ss lub (rzadziej)sz – czyni się tak bowiem, gdyż litery te pochodzą zdigrafów.
Wjęzyku polskim dodatkowe znaki są traktowane jako osobne litery.Digrafy są traktowane jako dwie litery, nie jako jedna litera. Literyq,v ix nie zawierają się w abecadle, natomiast są stosowane wyłącznie do zapisu obcych nazw własnych i w zapożyczeniach. Polski alfabet wygląda następująco:a,ą,b,c,ć,d,e,ę,f,g,h,i,j,k,l,ł,m,n,ń,o,ó,p,r,s,ś,t,u,w,y,z,ź,ż.
Wjęzyku rumuńskim litery dodatkowe porządkowane są po literach, z których pochodzą. Warto pamiętać o poprawnej postaci dwóchrumuńskich liter:ș, a nieş;ț, a nieţ. Schemat alfabetu rumuńskiego:a,ă,â, ...,i,î, ...,s,ș,t,ț, ...,z.
Język słowacki ma kilka dodatkowych liter. Literyá,ä,ď,é,í,ĺ,ľ,ň,ó,ô,ŕ,ť,ú,ý są traktowane jako odmiany odpowiednich liter niediakrytyzowanych. Pozostałe litery diakrytyzowane, a więc:č,š,ž, a takżedigrafydz,dž,ch są traktowane jako osobne litery. Alfabet słowacki jest więc następujący:a (á,ä),b,c,č,d (ď),dz,dž,e (é),f,g,h,ch,i (í),j,k,l (ĺ,ľ),m,n (ň),o (ó,ô),p,r (ŕ),s,š,t (ť),u (ú),v,x,y (ý),z,ž.
Wjęzyku słoweńskim występują trzy dodatkowe litery:č,š orazž. W porządku alfabetycznym umieszczane są, odpowiednio, poc,s iz.
Język szwedzki ma dodatkowe trzy litery umieszczane na końcu alfabetu: …,x,y,z,å,ä,ö. Literaw była do niedawna uważana za wariant literyv. W 13. wydaniuSvenska Akademiens Ordlista (2006)w jest traktowane jako osobna litera.
Język turecki ma sześć dodatkowych liter, umieszczonych po literach podstawowych (3 samogłoski:ı,ö,ü i 3 spółgłoski:ç,ş,ğ).Â,Î iÛ są traktowane jako warianty liter A, İ i U. Po zmianie alfabetu zarabskiego w1928 r. Q, W i X, do 30 września2013 r., były nielegalne w Turcji[6].
Język turkmeński ma kilka dodatkowych liter, które występują po literach, od których pochodzą (opróczä, które jest umieszczone poe, iž, które jest umieszczone poj). Alfabet nie zawiera litercqv ix. Alfabet ma postać:a,b,ç,d,e,ä,f,g,h,i,j,ž,k,l,m,n,ň,o,ö,p,r,s,ş,t,u,ü,w,y,ý,z.
Wjęzyku walijskimdigrafych,dd,ff,ng,ll,ph,rh ith są uznawane za odrębne litery i porządkowane są po literze, która jest pierwszą w digrafie (np.ph pop) z wyjątkiemng, które jest umieszczane po literzeg. Należy pamiętać, że w słowach złożonych może się zdarzyć, że litera kończąca pierwsze słowo i zaczynająca drugie mogą utworzyć jedną z powyższych kombinacji, jednak nie jest to wtedydigraf.
