Aleksander Mikołajewicz Romanow urodził się17 kwietnia?/29 kwietnia 1818 roku wMoskwie. Był synemMikołaja I (1796–1855) z dynastiiRomanowów iCharlotty Hohenzollern (1798–1860), księżniczkipruskiej, która po przejściu naprawosławie przyjęła imię Aleksandra Fiodorowna. W wieku sześciu lat został powierzony opiece wychowawców. Jego opiekunami i nauczycielami byli niemiecki oficer Merder odpowiedzialny za ćwiczenia wojskowe oraz rosyjski poeta i tłumaczWasyl Żukowski (1783–1852)[3]. Żukowski wychowywał następcę tronu na „dobrego chrześcijanina”. Za aprobatą cara Mikołaja narzucił Aleksandrowi surowy plan obowiązków[4]: Pobudka o szóstej rano, do południa pięć godzin lekcji w klasie, później spacer, podczas spaceru także rozmowy i zajęcia. Po spacerze obiad, a po obiedzie znów nauka do siódmej wieczorem. Po zajęciach gimnastyka lub gry, kolacja, modlitwa i sen[5].
W wieku 18 lat Aleksander odbył dłuższą podróż po Rosji[3]. W ciągu 6 miesięcy odwiedził ponad 300 carskich prowincji. Był naSyberii iUralu. W trakcie podróży zobaczył najważniejsze miasta, fabryki, folwarki, miejsca kultu i koszary. Wziął udział w wielu paradach wojskowych, balach i przyjęciach[6]. Był pierwszym następcą rosyjskiego tronu, który na własne oczy zobaczył kraj poddany w przyszłości jego władzy[7]. Po powrocie z podróży odpoczywał wBad Ems. Następnie znów ruszył w podróż. Tym razem po Europie. Najpierw zatrzymał się w PrusachFryderyka Wilhelma III. Potem odwiedziłWiedeń, gdzie spotkał kanclerzaMetternicha. Po Wiedniu byłyWłochy, a później ponownie państwa niemieckie:Badenia,Wirtembergia iHesja-Darmstadt[8].
W kwietniu 1841 roku poślubił piętnastoletnią księżniczkęMarię z Hesji-Darmstadt, która po przejściu na prawosławie przyjęła imię Marii Aleksandrowny. Pierwsze lata małżeństwa były szczęśliwe. Później Aleksander coraz częściej spotykał się z innymi kobietami[3]. Jedną z nich byłaKatarzyna Dołgorukowa, córka księcia Michaiła Dołgorukowa i Wiery Wiszniewskiej. Katarzyna w chwili poznania miała 17, a Aleksander 46 lat. Romans wówczas już cara z Katarzyną stał siępubliczną tajemnicą[9].
Powojnie krymskiej Aleksander II zdecydował się na wprowadzenie szerokich reform społecznych i gospodarczych. Najważniejszą z nich byłareforma uwłaszczeniowa na wsi, jaka po wieloletnich przygotowaniach weszła w życie, przez wydanie w lutym 1861 carskiego manifestu o reformie wraz z towarzyszącymi mu ustawami. Zgodnie z nimi właściciele ziemscy nie mieli już prawa dysponować chłopami, karać ich czy przesiedlać. Chłopi zaś mogli nabywać ziemię na własność i otrzymywali nadziały gruntowe za część nominalnej ich wartości i na wieloletnie raty.
Praktycznie pełna realizacja reformy agrarnej trwała kilkanaście lat, była korzystna dla państwa i właścicieli ziemskich, którzy otrzymali pieniądze. Chłopi otrzymali ziemię, ale obciążeni zostali poza opłatami podatkowymi także długoletnimi, wysoko oprocentowanymi, spłatami wykupowymi. Kręgirewolucyjno-demokratyczne i liberalne w Rosji krytykowały tę reformę za jej połowiczność i przerzucenie kosztów na wieś; w różnych guberniach dochodziło do wystąpień chłopskich. Spotkały się one z ostrymi represjami, aresztowaniami, sądami i zsyłkami nakatorgę.
Polityka Aleksandra II wobec Polaków początkowo była łagodniejsza od polityki, którą uprawiał jego ojciec (Mikołaj I). W kwietniu 1856 Aleksander zniósł w Królestwie i na Litwiestan wojenny. W maju tego roku ogłosił amnestię (obwarowaną wieloma warunkami) dlapopowstaniowej emigracji polskiej z roku 1831, a we wrześniu ułaskawił znaczną część zesłańców naSybir. Jednak Polacy, jak wyraził się w czasie swojej pierwszej wizyty w Warszawie w maju 1856, mieli wyzbyć się wszelkich marzeń o reformach politycznych.
W styczniu 1863 wKrólestwie Polskim wybuchło powstanie niepodległościowe Polaków. Stłumione zostało pod koniec 1863, ale pojedyncze wystąpienia powstańców trwały do jesieni 1864. Jeszcze w trakcie insurekcji, 2 marca 1864, Aleksander II wydał dekret o przeprowadzeniu w królestwie reformy uwłaszczeniowej.
Po stłumieniu powstania styczniowego car podjął działania zmierzające do rusyfikacjiPodola,Wołynia iKijowszczyzny i pozbycia się z niej wpływów polskich poprzez doprowadzenie do zmniejszenia liczby polskich majątków ziemskich, zwolnienie z pracy urzędników wyznania rzymskokatolickiego, przyspieszenie procesu zamykania klasztorów i kościołów rzymskokatolickich, zamknięcia szkół polskich, wprowadzenie specjalnych obciążeń podatkowych dla Polaków[10].
Równocześnie, równolegle z reformą agrarną, w latach 60. XIX wieku wprowadzone zostały w Rosji reformy w sądownictwie cywilnym i wojskowym, wojskowości, szkolnictwie wszystkich typów, finansach państwowych. Duże znaczenie miało wprowadzenie organów samorządowych w guberniach i powiatach w postaci tzw. urzędówziemskich (1864). Miały zajmować się one podniesieniem poziomu technicznego rolnictwa, rozwojem oświaty, opieki społecznej, szpitalnictwa, miejscowego handlu i przemysłu oraz budownictwem lokalnych dróg i mostów. W 1870 wprowadzono też samorządne dumy miejskie. W 1863 wprowadzono ograniczoną autonomię uniwersytetów, a rok później przeprowadzono gruntowną reformę sądową. Oskarżeni uzyskali prawo do obrony, zaczęli w Rosji działać adwokaci i sędziowie przysięgli. Sędziowie stali się niezawiśli i nieusuwalni, a procesy były odtąd jawne. Wobec skazanych nie praktykowano już kar cielesnych (poza zesłanymi na katorgę). W 1874 weszła w życie przygotowana przez generałaDmitrija Milutina reforma wojskowa. Jednakowym obowiązkiem służby wojskowej objęto wszystkich poddanych cesarstwa, bez względu na stan. Czas trwania służby skrócono do 6 lat (wcześniej trwała kilkanaście, nawet do 25). Osobom z wyższym wykształceniem czas ten jeszcze bardziej skracano.
Reformy te pozbawione były rękojmi trwałości (zasada, iż wola cesarza jest prawem, pozostawała niezmieniona), zaś zmianom wolnościowym towarzyszyły prześladowania (np.likwidacja unickiej diecezji chełmskiej iukaz emski).
W swej polityce zagranicznej dyplomacja rosyjska przez 15 lat zabiegała o zniesienie restrykcji w rejonie Morza Czarnego, jakie nakładałtraktat paryski powojnie krymskiej. W tym celu Rosja starała się o poparcie Francji, Austrii iPrus. Francja obyła się jednak bez pomocy w swej krótkiej wojnie z Austrią o zjednoczenie Włoch w 1860, zaś Austria i Rosja miały rozbieżne interesy na Bałkanach. Jedynie Prusy wspomogły roszczenia Rosji, za cenę jej neutralności wwojnie prusko-francuskiej w 1870. W efekcie doszło dokonferencji mocarstw europejskich w Londynie, na której Rosja odzyskała możliwość posiadania floty wojennej i budowy umocnień na wybrzeżach Morza Czarnego. W latach 1872–1873 Aleksander II włączył się w budowę porozumienia zRzeszą Niemiecką iAustro-Węgrami, co zaowocowało utworzeniemSojuszu Trzech Cesarzy.
Bezpośrednio po wojnie krymskiej Rosja nie angażowała się w większym stopniu w sprawybałkańskie, by nie narazić się mocarstwom zachodnim. Jednakże ruchy narodowowyzwoleńcze naPółwyspie Bałkańskim narastały nieustannie, wymuszając na Rosji politykę aktywnego ich wspierania. W 1875 wybuchły powstania wBośni iBułgarii, a rok późniejSerbia iCzarnogóra wypowiedziały wojnęTurcji. Wojska tureckie bezwzględnie rozprawiły się z powstańcami bułgarskimi i rozbiły siły serbskie, mimo ich wsparcia przez tysiące ochotników z Rosji i całej Europy. Wówczas, po wcześniejszym zapewnieniu neutralnościAustrio-Węgier iNiemiec, do wojny przystąpiła także Rosja. Wojna rosyjsko-turecka trwała od 24 kwietnia 1877 do 31 stycznia 1878.
Mimo problemów, związanych z niedokończoną reorganizacją swych sił zbrojnych i trudnościami w zaopatrzeniu, i twardego oporu tureckiego, w styczniu 1878 Rosjanie ponownie, jak w 1829, podeszli w pobliżeKonstantynopola. Znów mogli go zdobyć, czego nie uczynili ze względu na stanowisko mocarstw zachodnich, ciągle opowiadających się za utrzymaniem imperium tureckiego, a przeciwko hegemonii Rosji we wschodniej częścibasenu Morza Śródziemnego. Gdy więc w lutym 1878 zawarty zostałtraktat pokojowy rosyjsko-turecki w San Stefano pod Stambułem, mocarstwa zachodnie zażądały jego rewizji. Dokonano jej po kilku miesiącach nakongresie berlińskim z udziałemWielkiej Brytanii,Francji, Austro-Węgier, Niemiec, Rosji i Turcji. Ograniczono na nim wielkość Bułgarii, która nadal miała być uzależniona od Turcji, zmniejszono też terytorium Serbii i Czarnogóry, jednak przyznając im iRumunii pełną niepodległość. Rosja odzyskała południowąBesarabię, Bośnia dostała się pod administrację Austrii, zaś Turcja utrzymała jeszczeMacedonię iAlbanię.
Zwycięska wojna rosyjsko-turecka nie wpłynęła na osłabienie demokratycznych i socjalistycznych ruchów opozycyjnych w Rosji. Były one wszakże skutecznie i bezwzględnie zwalczane, głównie przeztajną policję i żandarmerię. Niektóre z bardziej radykalnych organizacji zmieniły więc swą taktykę działania i w odpowiedzi na terror policyjny zaczęły stosować terror antypaństwowy. Dotyczyło to m.in. organizacjiNarodnaja Wola, której komitet wykonawczy podjął decyzję o zabiciu cara. Łącznie na cara zorganizowano siedem zamachów, w tym pierwszy w 1866 roku. Z sześciu prób odebrania mu życia władca wyszedł bez szwanku (zarówno na skutek zbiegów okoliczności, jak i nieudolności sprawców)[11].
Odpowiedzią cara na nasilające się ataki i zamachy były nie tylko represje kierowane wprost przeciwko wszelkim ruchom terrorystycznym. Aleksander powołał na stanowisko przewodniczącego Najwyższej Komisji Zarządzającej (będącego kimś w rodzajupremiera)[12], a następnie ministra spraw wewnętrznych,Michaiła Loris-Melikowa. Loris Melikowproponował połączenie zasad silnej władzy z zasadami liberalizmu[13]. Za sprawę najważniejszą uznał skoncentrowanie władzy administracyjnej w rękach jednego człowieka. Złagodził nieco represje, ograniczył cenzurę, usunął znienawidzonego ministra oświaty,Dymitra Tołstoja[13][14]. Nie zaniechał jednak polowania nanihilistów ani walki zterroryzmem. Groźba ponownego zamachu na cara stawała się w związku z tym znowu bardzo realna.
Zabójstwo Aleksandra II, rysunek autorstwa G. Brolinga, rok 1881
W 1880 r. na czele kolejnej już grupy zamachowców z organizacjiNarodnaja Wola stanąłAndriej Żelabow. Tym razem zamierzano przeprowadzić atak na ulicachPetersburga. Zamachowcy uznali, że całe przedsięwzięcie ma szanse powodzenia tylko wtedy, gdy spiskowcy dokładnie poznają plan dnia monarchy oraz trasy, którymi porusza się po stolicy. W tym celu zorganizowano grupę obserwacyjną. Dowodziła nią partnerka Żelabowa,Sofia Pierowska. Ustalono dwie trasy poruszania się monarchy. Gdyby kareta z carem poruszała się pierwszą trasą, miano detonować potężny ładunek wybuchowy zainstalowany w podkopie obok sklepiku z serami przy ulicy Sadowej. W razie gdyby mechanizm zawiódł, do akcji mieli wkroczyć miotacze bomb. Odgrywali oni również kluczową rolę w przypadku, gdyby władca podróżował drugą trasą, nabrzeżem Katarzyny. Akcja omal nie spaliła na panewce, ponieważ w przededniu ataku tajna policja aresztowała Żelabowa. To jednak nie zniechęciło Sofii Pierowskiej, która przejęła dowodzenie. Wszystko miało przebiegać zgodnie z wcześniej ustalonym planem.
13 marca 1881 carski poczet pojechał drugą trasą. Pierwszą bombę rzuciłNikołaj Rysakow, ale ładunek wybuchł z tyłu karety i Aleksander II wyszedł z zamachu bez szwanku. Członkowie świty prosili władcę o szybkie opuszczenie miejsca zamachu, lecz car chciał się upewnić, że ranni – przypadkowe ofiary zamachu – otrzymają pomoc medyczną. Wtedy drugą bombę rzuciłIgnacy Hryniewiecki. Rannych zostało dwadzieścia osób. Wśród nich był również Aleksander II, który w stanie krytycznym został odwieziony doPałacu Zimowego, gdzie zmarł. Tylko kilka godzin dłużej żył Hryniewiecki. On także został poważnie ranny w wyniku wybuchu i z powodu tych obrażeń zmarł[15].
Śmierć cesarza przekreśliła plany wprowadzenia ważnej reformy społeczno-ustrojowej, ograniczającej samodzierżawie[16]. Wywołała skrajne reakcje zarówno w Rosji, jak i na świecie. Jedni wyrażali oburzenie i przerażenie na myśl o zamachowcach, inni cieszyli się, żeOpatrzność uratowała Rosję od terroru i innych jeszcze większych nieszczęść[17]. Tron po Aleksandrze II przejął jego synAleksander III (1881–1894), który wrócił do politykidespotyzmu, cofając część reform demokratycznych ojca.
↑AnnaA.ReidAnnaA.,Leningrad. Tragedia oblężonego miasta 1941–1944,WojciechW.Tyszka (tłum.), Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2012,ISBN 978-83-08-04729-3,OCLC804733001. Brak numerów stron w książce
↑Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, 2008, s. 289.
Edward Radziński, Eugenia Siemaszkiewicz, René Śliwowski: Aleksander II. Ostatni Wielki Car. Warszawa: Magnum, 2005.ISBN 978-83-89656-16-2.OCLC71782491.
.jpg)
.jpg)
