Albania,Republika Albanii (alb.Shqipëria, Republika e Shqipërise) –państwo w południowo-wschodniejEuropie naBałkanach. Albania na zachodzie ma dostęp doMorza Adriatyckiego, a na południowym zachodzie doMorza Jońskiego. Stolicą kraju jestTirana, jest to również finansowe centrum kraju[4].
Albania masystem parlamentarny. Reformywolnego rynku otworzyły kraj na inwestycje zagraniczne, zwłaszcza w rozwój energetyki i infrastruktury transportowej.
Albania jest nazwą kraju zaczerpniętą ze źródeł grecko-rzymskich. Rdzeńalb został zaczerpnięty zjęzyków ilirskich i oznacza kolor biały[6].Historia ŚwiataPolibiusza, pochodząca z II w. p.n.e., wspomina o plemieniu żyjącym na terenie dzisiejszej Albanii, którego członkowie byli nazywaniAlbanoí iArbanitai[7].
Przez mieszkańców ich kraj jest nazywanyShqipëri (Shqipëria). Albańska nazwaShqipëria pochodzi od słowaShqipoj oznaczającegomówić otwarcie, krótko i jasno. Nazwy w innych językach:tur.Arnavutluk,gr.Αλβανία (Alvanía),łac.Illyricum (nazwa większego obszaru).
W starożytności Albania wchodziła w składIlirii zamieszkiwanej przez lud indoeuropejskiIlirów, którzy wymieszali się później zTrakami iSłowianami. W 168 roku p.n.e. kraj został uzależniony odRzymian, a od końca IV wieku wszedł w składCesarstwa Bizantyńskiego. Na przełomie VI i VII wieku napłynęły tuplemiona słowiańskie. W okresie IX–XI wieku tereny Albanii wchodziły w skład carstwaBułgarii. Pierwsze państwo albańskie powstało w XII wieku, w XIV wieku zostało podbite przezSerbów. Około 1435Turcy zajęli Albanię. Wyzwoliła się ona czasowo po powstaniu zainicjowanym przezSkanderbega. Pod koniec XV wieku Turcy znów zajęli kraj, wówczas to podupadł on pod względem cywilizacyjnym. Feudałowie powoli i systematycznie przechodzili naislam, zachowując swe majątki i uprawnienia. Często piastowali wysokie funkcje w państwie tureckim (np.Ali Pasza z Tepeleny,Muhammad Ali).
W XIX wieku wzmógł się ruch niepodległościowy na rzecz wyzwolenia Albanii, zwanyRilindja. W 1912 roku Kongres Narodowy weWlorze ogłosił deklarację niepodległości. W 1913 pokonferencji londyńskiej nie powiodły się plany rozdzielenia jej międzySerbię iGrecję. Do czasu wybuchuII wojny światowej Albania była kolejno księstwem, republiką i królestwem.
Po uzyskaniu niepodległości przez Albanię, przy aprobacie państw Europy Zachodniej, rozpoczęto poszukiwania arystokraty zdolnego objąć albański tron. Okazało się jednak, że brakuje osób chętnych na przyjęcie tego tytułu. Królowa rumuńskaElżbieta zaproponowała, aby poszukiwania rozpocząć od znalezienia księżnej Albanii, która następnie zawarłaby związek małżeński. Rumuńską protegowaną do tego celu stała sięZofia Schönburg-Waldenburg, którą królowa Elżbieta poznała z niemieckim arystokratąWilhelmem zu Wied. Ich ślub odbył się 30 listopada 1906 roku. Wilhelm i Zofia zostali pierwszą parą monarszą Albanii[8]. Niemiec przybył do Albanii w 1914 roku, lecz już po kilku miesiącach opuścił kraj wobec niekończących się buntów na prowincji, podsycanych przez Grecję i Włochy.
PodczasI wojny światowej Albania była okupowana przez Serbów, a potem podążających za nimi Austriaków. Okupacja przyniosła także pozytywne skutki – m.in. wybudowano pierwsze trwałe drogi (głównie przez Austriaków). Pod koniec wojny wkroczyli Włosi, chcący włączyć kraj w swoją strefę wpływów, ale ponieśli porażkę w walkach z albańskimi powstańcami.
Konferencja z 1920 zatwierdziła niepodległość Albanii (ujął się za niąWoodrow Wilson). Zdetronizowano Wilhelma zu Wieda (nie ogłosił abdykacji) i proklamowano republikę. W 1928 konserwatywny premierAhmed Zogu koronował się na króla, wiążąc kraj politycznie i militarnie, a nade wszystko gospodarczo z WłochamiBenita Mussoliniego.Włochy zajęły Albanię w kwietniu 1939 roku, łamiąc swe zobowiązania międzynarodowe i obalając króla. 16 kwietnia 1939 rokukról Włoch,Wiktor Emanuel III, został ogłoszony królem Albanii. Po 1941 roku doprotektoratu albańskiego przyłączone zostałoKosowo. Premierem rządu kolaboracyjnego Albanii zostałMustafa Merlika.
Lata 1943–1944 to okupacja niemiecka, działała wtedy silna partyzantka zdominowana przezkomunistów. 16 października 1942 roku powołano Front Wyzwolenia Narodowego, skupiający siłyantyfaszystowskie niezależnie od ideologii lub klasy. Skrzydłem militarnym Frontu Wyzwolenia Narodowego stała sięArmia Narodowo-Wyzwoleńcza, będąca najsilniejszą siłą polityczną i wojskową kraju. Partyzanci w połowie 1944 roku kontrolowali 75% terytorium kraju. Dowódcą armii został przedwojenny oficerSpiro Moisiu, a niekwestionowanym przywódcą ruchu oporu –Enver Hoxha. Armia Wyzwolenia Narodowego dysponowała własnymi batalionami i brygadami oraz otrzymywała wsparcie odbrytyjskiego wywiaduSecret Intelligence Service[9].
W sierpniu 1943 roku partia komunistyczna zawiązała porozumienie znacjonalistyczną organizacjąBalli Kombëtar (Front Narodowy), w jego wyniku partia zgodziła się m.in. na zjednoczenie się z każdą grupą, która kiedyś współpracowała z faszystami, jednak zakończyła te kontakty i wyraziła gotowość do walki z okupantem. Jedynym warunkiem było to, by grupy te nie były odpowiedzialne za żadne zbrodnie[10]. Po tym, gdy na skutek nacisków ze strony Jugosłowian komuniści zgodzili się odrzucić projekt Wielkiej Albanii, Balli Kombëtar obróciła się przeciwko dotychczasowym sprzymierzeńcom. Balli Kombëtar znalazła się w trudnej sytuacji ze względu na brak poparcia społecznego. Po tym, gdy Balli Kombëtar uznała komunistów za główne zagrożenie, rozpoczęłakolaborację z Niemcami, tym samym organizacja straciła autorytet wśród tych, którzy walczyli z okupantem. Dzięki podjęciu kolaboracji przez konkurencyjną organizację komuniści znaleźli się w centrum uwagi i ostatecznie stali się centralnym punktem walki o wyzwolenie[11].
28 listopada 1944 roku Albania ogłoszona zostałarepubliką ludową, władzę przejęła komunistycznaAlbańska Partia Pracy kierowana przez Hoxhę. RolaZSRR w wyzwoleniu kraju była znikoma, dzięki temu Albania stała się jedynym krajem, którego niezależność po II wojnie światowej nie była zagrożona przez żadne z mocarstw[12]. Dzięki sprzeciwowi rządu albańskiego nie powiodły się plany Tito stworzenia Wielkiej Jugosławii (z Albanią i Bułgarią jako kolejnymi członami federacji).
Uprzednio koalicyjny rząd zdominowany przez partię komunistyczną przeorganizował się w sierpniu 1945 roku we Front Wyzwolenia Narodowego. Wybory w Albanii odbyły się 2 grudnia i, jak poinformował rząd, 93% obywateli głosowało na przedstawicieli FWN[13]. W 1946 roku powstała Ludowa Republika Albanii. W tym samym roku doszło doincydentu w cieśninie Korfu wywołanego uszkodzeniem brytyjskich okrętów na postawionych przez Albanię minach. Po wojnie kraj był członkiemONZ,Układu Warszawskiego iRWPG. Gdy w 1948 doszło dorozłamu w bloku wschodnim, opowiedział się za Związkiem Radzieckim[14]. Rząd Hoxhy podjął się szeregu reform w socjalistycznym stylu, w sierpniu 1945 roku przeprowadzono konfiskatę gospodarstw rolnych i połączenie ich w spółdzielnie produkcyjne (kooperatywy), co miało pozwolić na osiągnięcie samowystarczalności żywnościowej. Ziemie właścicieli ziemskich i panów feudalnych (bejowie), do których należało 52% wszystkich gruntów dystrybuowano między chłopów, po wejściu ustawy procent ziemi należących do ziemian wynosił 16%[15]. Rząd Hodży wielką wagę przykładał do elektryfikacji i industrializacji. Analfabetyzm, który w 1939 roku na obszarach wiejskich wynosił 90–95%, spadł w 1950 roku do 30%, a w 1985 roku był już równy krajom Zachodu[16].
Od śmierciJózefa Stalina narastał konflikt między Albańską Partią Pracy aKomunistyczną Partią Związku Radzieckiego. Spór przybrał na sile po referacieNikity Chruszczowa w 1956 roku. Albania na skutek pogorszenia relacji zblokiem wschodnim skłaniała się ku współpracy zChinami, które znacznie zwiększyły pomoc gospodarczą. Członków rządzącej partii, którzy opowiedzieli się za dalszym członkostwem w bloku wschodnim, wydalono z partii lub osadzono w więzieniach[17]. Wycofanie się Albanii z prac bloku wschodniego poskutkowało tym, że ZSRR przestał udzielać Albanii wsparcia gospodarczego. W grudniu 1961 Albania zerwała stosunki dyplomatyczne z ZSRR, a w 1962 roku zaprzestała prac w składzie Układu Warszawskiego, z którego wystąpiła we wrześniu 1968 roku[18]. W 1967 władze zakazały wszelkich praktyk religijnych[19].
W 1968 Albania skrytykowałainterwencję Układu Warszawskiego wCzechosłowacji. W latach 70. XX wieku Albania dążyła doautarkii, nie przyniosło to jednak powodzenia. W 1976 nazwę kraju zmieniono na Ludowa Socjalistyczna Republika Albanii. Pod koniec lat 70., po śmierciMao Zedonga, nastąpiłrozłam chińsko-albański, co sprawiło, że Albania pogrążyła się w izolacji międzynarodowej.
W 1985 roku zmarł Enver Hoxha, a władzę w Albanii przejąłRamiz Alia, uznawany za członka liberalnej frakcji wewnątrz Partii Pracy. Dwa lata później w kraju rozpoczął się kryzys gospodarczy, pogarszał się albański bilans handlowy, pojawiły się trudności z zaopatrzeniem w podstawowe produkty[20]. Albania była – według ocenyAmnesty International – jednym z najbardziej represyjnych względem społeczeństwa państw świata[21]. W tym samym okresie władze albańskie rozpoczęły liberalizację ustrojową[22]. W 1987 poprawiły się stosunki Albanii zNiemcami Zachodnimi oraz zGrecją, w 1988 – zWłochami. W 1989 albańska prasa relacjonowała przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej[23]. W 1991 u władzy w wyniku pierwszych w historii demokratycznych wyborów pozostali tam początkowo komuniści, którzy zdobyli 67% głosów[24]. Jednocześnie nowy rząd komunistów rozpoczął szereg zmianwolnorynkowych i liberalizujących system – majątek należący do państwowych gospodarstw rolnych został rozdzielony między chłopów[24]. 29 kwietnia 1991 parlament albański zmienił nazwę kraju na Republika Albańska, pierwszym prezydentem ogłosił Alię, jak również zmieniłkonstytucję Albanii, wprowadzając podział władzy i poszerzając zakres swobód obywatelskich. 30 września 1991 przegłosowano ustawę, na mocy której z więzień zwolnieni zostali więźniowie polityczni, z wyjątkiem tych, którzy dopuścili się aktów terroru z ofiarami śmiertelnymi[24].
W 1992 roku komuniści utracili władzę na skutek wyborczego sukcesuDemokratycznej Partii Albanii[25]. W 1994 roku doszło doataku na Peshkopii dokonanego przez greckich separatystów skupionych we Froncie Wyzwolenia Północnego Epiru[26].Wybory parlamentarne z maja 1996 zmarginalizowały postkomunistycznąSocjalistyczną Partii Albanii, gdyż zwycięstwo odniosła Partia Demokratyczna, która w parlamencie uzyskała 122 mandaty na 140 miejsc[27]. Opozycja, jak i międzynarodowi obserwatorzy ogłosili jednak liczne nieprawidłowości podczas wyborów. W wynikukrachu ekonomicznego z 1997 roku oraz będącej jego skutkiem antyrządowej rebelii, która pochłonęła ponad tysiąc ofiar śmiertelnych, do władzy w wyniku przedterminowych wyborów doszła postkomunistyczna opozycja. Znaczenie Albanii na arenie międzynarodowej wzrosło, gdy kraj ten służył jako jedna z najważniejszych baz operacyjnych NATO podczasoperacji w Kosowie w1999[28]. Po ośmiu latach sprawowania władzy Socjalistyczna Partia Albanii utraciła władzę, a w 2005 roku po wyborach parlamentarnych władzę przejęła koalicja partii opozycyjnych, na czele z Partią Demokratyczną. W wyborach parlamentarnych w 2013 roku zwyciężył Sojusz na rzecz Europejskiej Albanii, z Socjalistyczną Partią Albanii na czele. 1 kwietnia 2009 Albania dołączyła do państw członkowskichNATO. Jest kandydatem doUnii Europejskiej, do której akcesję popiera 96% obywateli[29].
Liczba mieszkańców Albanii zmalała po 1998 roku o ponad ćwierć miliona wskutek emigracji doWłoch iGrecji.Przyrost naturalny, niegdyś najwyższy w Europie (w latach 1960–1985 w granicach 2,5–3%), stopniał do 0,8% w 2003 roku. Mieszkańcy Albanii mają wysoki oczekiwany wiek życia – 77,43 lat, przy tym są stosunkowo młodym społeczeństwem ze średnią wieku 28,9 lat[30].Poza granicami kraju żyje blisko 2 mln Albańczyków, z czego 1,3 mln w Kosowie, ponad 200 tys. w Grecji i przeszło 170 tys. we Włoszech[31].
Albańczycy
W rzeczywistości od 1989 roku nie przeprowadzono w Albaniispisu powszechnego, w którym obywatele mogliby swobodnie deklarować swą narodowość. Wśród mniejszości zamieszkujących Albanię należy wymienić Greków, zrzeszonych od 1991 roku w organizacji Omonia, zamieszkujących głównie południową część kraju, Macedończyków zrzeszonych w 4 towarzystwach: MIR, Gora, Med i Prespa, reprezentowanych przez partię polityczną „Macedońska Partia na rzecz Integracji Europejskiej Albanii". Macedończycy zamieszkują południową i wschodnią Albanię, regiony Mala Prespa i Golo Brdo oraz duże miasta, takie jak Elbasan i Tirana. Ponadto Albanię zamieszkuje pewna liczba Włochów, Romów i Czarnogórców.
W 2016 roku Albania liczyła 2 904 000 mieszkańców. Procent narodowości wyglądał następująco[32]:
Średniagęstość zaludnienia to 131 osób/km², ale w okolicach Tirany przeszło 3 razy większa, podobnie na wybrzeżu koło Durrës. Obszary górskie na wschodzie są bardzo słabo zaludnione.Współczynnik urbanizacji jest dość niski – 45%. Do największych miast Albanii (według liczby ludności w 2007) zaliczają się: stolicaTirana – 386,03 tys.;Durrës – 126,25 tys.;Elbasan – 103,60 tys.;Wlora – 91,71 tys. iSzkodra – 89,44 tys.
Albania dzieli się etnicznie na dwie części: północ zamieszkująGegowie, a południeToskowie, posługujący się odmiennymi dialektami. Granica między obiema grupami etnicznymi przebiega w pobliżu Tirany, a literackijęzyk albański oparty jest na dialekcie południowym.
W latach 2000–2004 gospodarka Albanii rozwijała się w tempie 6–7%, przy czym znamienny był duży udział inwestycji zagranicznych. Obecnie tempo wzrostuPKB wynosi 2,56% (dane szacunkowe za 2015)[35]. Niemal połowa produktu krajowego brutto wytwarzana jest wszarej strefie[34]. 14,3% mieszkańców kraju żyje poniżejgranicy ubóstwa (dane szacunkowe za 2012)[34].
Znaczne bogactwa mineralne Albanii pozwalają na rozwój górnictwa, wydobywa się między innymi: rudychromu – 91 tys. ton,miedzi,żelaza iniklu orazropy naftowej – 300 tys. ton,gazu ziemnego,węgla iboksytów. Nad jezioremPrespa są jedne z największych w świecie złóż naturalnegoasfaltu. Produkcja energii elektrycznej (głównie w elektrowniach wodnych) wynosiła w 2004 roku 4,3TWh. KołoDurrësu pracuje duża cementownia, liczne są zakłady metalowe, elektrotechniczne, włókiennicze i przetwórstwa płodów rolnych. Albania jest znaczącym producentem wyrobów tytoniowych.
Rozwinięte są również uprawazbóż, w tymkukurydzy – 197 tys. ton,pszenicy 295 tys. ton,słoneczników,tytoniu – 5 tys. ton,buraków cukrowych, drzew owocowych,oliwek – 27 tys. ton i winorośli – 83 tys. ton. oraz hodowla bydła, kóz i owiec – 1,85 mln (produkcja wełny 3,8 tys. ton).
Bilans handlowy, bez względu na wpłaty Albańczyków pracujących za granicą i pomoc z zewnątrz, jest bardzo niekorzystny[36].
Mimo znacznych inwestycji transport drogowy i kolejowy jest słabo rozwinięty. Z 16,8 tys. km dróg tylko 40% spełnia europejskie standardy[potrzebny przypis]. W 2002 roku w Albanii było 190 tys. samochodów osobowych, co dało 59 pojazdów na 1000 mieszkańców.
Sieć kolejowa jest uboga, jej całkowita długość wynosi 447 km i składa się z linii biegnących na wschód doPogradec, na południe doWlory i północ doSzkodry z odgałęzieniem doTirany.
Emisjarównoważnika dwutlenku węgla z Albanii wyniosła w 1990 roku 10,869 Mt, z czego 6,583 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 2,006 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarówPKB 449 kg. Głównym źródłem emisji było wówczas spalanie przemysłowe inne niż energetyka i emisja z budynków. Następnie emisje gwałtownie spadły i w latach 90. wahały się, a następnie rosły, nie osiągając jednak poziomu z roku 1990. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 4,802 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 1,637 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 136 kg. W tym czasie wzrósł udział emisji z transportu, w XXI w. stając się głównym komponentem, a emisje z energetyki nadal spadały. Po spadku emisji dwutlenku węgla na początku lat 90., emisje metanu stały się dominującą frakcją aż do ponownego wzrostu emisji dwutlenku węgla na przełomie XX i XXI w. Na dalszych miejscach są emisjepodtlenku azotu igazów fluorowanych[37].
Po długotrwałej izolacji Albania koncentruje się na rozwoju turystyki międzynarodowej, głównie na wybrzeżuRiwiery Albańskiej. W 2016 roku kraj ten odwiedziło 4,070 mln turystów (7,5% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,691 mlddolarów[38].Morze Jońskie,klify, żwirowe plaże, wysokie góry – to najchętniej odwiedzane atrakcje tego kraju[39].
Kuchnia Albanii swymi walorami przypomina kuchnie innych krajów bałkańskich, wzbogacone przez wpływy tureckie.
Jedną z najpopularniejszych potraw jest qofte, przyrządzane z mięsa siekanego lub mielonego, przypominającećevapčići. Innymi potrawami chętnie jadanymi przez Albańczyków są:
mięso pieczone (mish i përzier),
ziemniaki (patate) z jarzynami (najczęściej są topomidory icebula) z dodatkiem oliwy,
różne gatunki sera (djathë) – do najbardziej popularnych należądjathë i bardhe podobny do greckiego serafeta ikaçkaval – twardy ser żółty,
Narodowym albańskim trunkiem jestrakija, którą wyrabia się najczęściej zwinogron oraz z innych owoców. Popularne w Albanii jest także picie młodego wina (jest ono podawane do prawie każdego posiłku).
↑1913 rok: schorowany i cierpiący Karol I wciąż rządzi, [w:]Jean desJ.CarsJean desJ.,Berło i krew. Królowie i królowe Europy na wojnie 1914-1945, Literackie, 2016,ISBN 978-83-08-06217-3. Brak numerów stron w książce
↑Bernd J Fischer. “Resistance in Albania during the Second World War: Partisans, Nationalists and the S.O.E.”, East European Quarterly 25 (1991).
↑Enver Hoxha, „Letter from the Central Committee of the Communist Party of Albania to the Vlora Regional Committee of the Communist Party of Albania” dated 17 August 1943 contained in the Selected Works of Enver Hoxha: Volume I, s. 167–168.
↑Tadeusz Czekalski: Historia Albanii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław, 2009, s. 280.ISBN 978-83-04-04994-9.
↑Jonathan Stein,The politics of national minority participation in post-communist Europe: state-building, democracy, and ethnic mobilization, M.E. Sharpe, 2000, s. 188.
↑Tadeusz Czekalski: Historia Albanii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław, 2009, s. 287.ISBN 978-83-04-04994-9.
↑Tadeusz Czekalski: Historia Albanii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław, 2009, s. 301.ISBN 978-83-04-04994-9.
↑Australian Government Department of Foreign Affairs and Trade: Charakterystyka Albanii. 2009-09. [dostęp 2009-10-02]. [zarchiwizowane ztego adresu (2009-10-09)].Sprawdź autora:1.
Fatos Lubonja:Albania – wolność zagrożona: przekład z jęz. alb., opracowanie i wybór z udziałem autora Dorota Horodyska. Sejny. Wydawnictwo Pogranicze, 2005.
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, którajest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej –EULEX.
.svg)
.svg)
