Akitu – jedno z najstarszych znanych świątmezopotamskich, obchodzone niemal nieprzerwanie w różnych formach począwszy od czasów presargonidzkich (przed około 2350 rokiem p.n.e.) aż do pierwszych wieków naszej ery. Z czasem ewoluowało do rangi najważniejszego święta religijnego wBabilonii iAsyrii. Było obchodzone na początku miesiącanisannu (marzec–kwiecień), gdy wedługbabilońskiego kalendarza księżycowego świętowano nadejście Nowego Roku.
Swoją geneząakitu sięgało czasówsumeryjskich, kiedy to było świętem rolników, obchodzonym dwa razy do roku w czasie zbiorów zbóż. Gdy na czelebóstw mezopotamskich stanął w BabiloniiMarduk, a w Asyrii –Aszur,akitu zyskało nowe znaczenie, stając się świętem narodowym, obchodzonym na początku roku w stolicy z udziałem króla oraz elit dworskich i kapłańskich. Święto to trwać mogło do dwunastu dni, w trakcie których odprawiano odpowiednie rytuały, odmawiano modlitwy, składano ofiary, urządzano procesje z udziałem króla i posągów bóstw, recytowano epos o stworzeniu świataEnuma elisz, a także dokonywano wróżb i przepowiedni, które miały wyznaczyć los kraju w nadchodzącym roku[1].
Tygrys iEufrat nie miały regularnych faz przyboru i opadania wody, co nie pozwalało na wyznaczanie dokładnego kalendarza świąt wMezopotamii. Dlatego najwcześniejsze pomiary czasu prowadzono, obserwując powtarzalne co roku zmiany w przyrodzie: odradzanie się jej na wiosnę i umieranie na skutek upalnego lata. Zjawiska te łączono z działaniem sił nadnaturalnych, co z kolei prowadziło do ustalenia i utrwalenia określonych obrzędów, mających za zadanie złagodzenie krytycznych momentów zmian w naturze i wsparcie ich przebiegu[2].
Tradycja obchodzenia początku roku wywodziła się z czasów Sumeru, gdy nowy rok kalendarzowy rozpoczynał się świętemzagmu, podczas którego opiekun i najwyższe bóstwo lokalnego panteonu symbolicznie potwierdzało swoje prawo do władzy. W okresieIII dynastii z Ur i władcówokresu Isin-Larsa w trakciezagmu świętowano misteria zaślubinInanny z królem.Akitu w czasach sumeryjskich uchodziło za drugie co do ważności święto, które obchodzono co pół roku[3]: wiosną w miesiącunisannu, gdy przyroda rozkwitała, oraz jesienią w miesiącutaszritu (wrzesień–październik) po zebraniu plonów z pól[2]. Wraz z formowaniem się państwa babilońskiego zacierały się różnice pomiędzyzagmu i wiosennymakitu[3].
Początkowo święto noworoczne miało charakter naturalistyczny i było związane zkultem odradzającej się przyrody. Obchody Nowego Roku były podzielone na dwa etapy. W pierwszym rozpaczano nad śmiercią natury, w drugim – radowano się z jej zmartwychwstania. Gdy na panteonie babilońskim zasiadł Marduk, do obchodów Nowego Roku włączono uroczystości na jego cześć. Aby pogodzić obie praktyki religijne, podczas uroczystości aranżowano zniknięcie Marduka, a po jego odnalezieniu urządzano radosną procesję dobit akiti („dom świętaakitu”), od której pochodzi nazwa święta. Oprawę dla obchodów stanowiły inscenizacje o charakterze religijnym, nawiązujące do mitycznych opowieści o życiu Marduka[4].
W najstarszej swej fazieakitu było świętem rolników. Rytuały religijne podczas jego obchodów miały zapewnić bogate plony na przyszły rok. W różnych ośrodkach sumeryjskich obrzędy prawdopodobnie niewiele różniły się od siebie. W państwie babilońskim dla rolników święto w dalszym ciągu posiadało swoje pierwotne znaczenie, a rytuały miały zapewnić dobre plony na przyszły rok. W miastach natomiast główny nacisk został położony na ceremonię określenia losów, wyznaczoną na dwunasty dzień miesiącanisannu[5]. Odkąd Marduk został naczelnym bóstwem panteonu babilońskiego, obchodyakitu w stolicy stały się wzorem dla obrzędów w całej Mezopotamii. Jedenaście dni uroczystości było poświęconych inscenizacjom religijnym, nawiązującym do cyklicznych zmian pór roku.
Babilońskie obchody świętaakitu odbywały się w stolicy państwa – Babilonie. Większość rytuałów i obrzędów miała miejsce wE-sagili – położonym w centrum miasta naprzeciw ziguratuE-temenanki kompleksie świątynnym boga Marduka. To tu znajdowała sięE-umusza („dom rozkazu”)[6], głównacella najwyższego boga, a także liczne kaplice i celle poświęcone innym bóstwom z panteonu babilońskiego[7]. Ważną rolę w obrzędach zajmowała też inna świątynia, zwanabit akiti, która znajdowała się poza murami miasta. E-sagilę zbit akiti łączyła droga procesyjna, która wiodła m.in. przezBramę Isztar.
Aby świętoakitu mogło się odbyć, udział w nim musiał wziąć władca, którego obecność była niezbędna przy odprawianiu wielu rytuałów. To on musiał m.in. dokonać rytuałuqātē Bēl ṣabātum („ujęcie dłoni Marduka”) i poprowadzić jego posąg w czasie procesji[8]. Znany jest przypadek jednego z królów babilońskich, który, nie mogąc uczestniczyć osobiście w święcieakitu wHarranie, wysłał tam w zastępstwie swą szatę[9]. Świętoakitu nie mogło odbyć się także bez posągu naczelnego bóstwa narodowego, na przykład, gdy posąg Marduka został zabrany z Babilonu do Asyrii jako łup wojenny w 689 roku p.n.e., obchody święta zawieszono na dwadzieścia lat do czasu, aż posąg ten został zwrócony:
Przez [osiem] lat w czasie (panowania) San[heriba], przez dwanaście lat (za panowania) Asar[haddona] – (razem przez) dwadzieścia lat Bel prz[ebywał] w (Aszur) i obchody świętaakitu nie odbywały się[10].
Świętoakitu celebrowane było nie tylko w świątyniach, ale też i na ulicach, gdzie udział w obchodach brali mieszkańcy[2]. Był to dla nich okres radości i zabawy, na co wskazywać mogą chociażby imiona nadawane przez Babilończyków dzieciom, jak na przykład,Akītum-rešat („świętoakitu jest wesołe”)[11]. Wiadomo, że czwarty, ósmy i jedenastynisannu były dniami wolnymi od pracy, a sprawowanie sądów było zawieszone na czas trwania święta[7]. Ze wzmianki wEposie o Gilgameszu wnioskuje się, iż był to czas, kiedy mieszkańcom miasta władca nie szczędził ani jedzenia, ani napitków:
Biłem woły namięso (?),
dzień po dniu zabijałem owce,
dałem robotnikom (?) piwo, olej i wino (w ilościach), jak gdyby były wodą,aby mogli ucztować jak w czasie święta Nowego Roku[12].
Wiedza o obchodach babilońskiego świętaakitu jest fragmentaryczna. Z różnych sumeryjskich i akadyjskich tekstów, inskrypcji królewskich, tekstów mitologicznych, dokumentów administracyjnych i materiałów porównawczych, dotyczących innych starożytnych świąt bliskowschodnich, uczonym udało się zrekonstruować prawdopodobny przebieg tego święta.
O rytuałach pierwszego dniaakitu wiadomo jest niewiele. Według jednego fragmentarycznie zachowanego rytuału kapłan świątyni E-sagilamubannu musiał wstać o świcie, wziąć drewniany klucz, a następnie udać się do Wzniosłej Bramy (nazwa jednej z bram w świątyni), by przeprowadzić tam pewien rodzaj rytuału związanego z wodą. Uroczystości drugiego dnianisannu rozpoczynały się od rytuału oczyszczenia dwie godziny przed świtem. Kapłan świątyni E-sagilašešgallu musiał wstać dwie godziny przed wschodem słońca, obmyć się wodą z rzeki, włożyć lniane szaty, a następnie wyrecytować hymn do Marduka zwanySekretem E-sagili[13]. Następnie otwierał bramy świątyni. W tym czasie kapłanierib biti przeprowadzali swe rytuały przed posągami Marduka i jego małżonki. Potem swe obowiązki rozpoczynali kapłaninarum i śpiewacy kultowikalu.
Uroczystości trzeciego dnianisannu zaczynały się podobnie jak dnia poprzedniego. Kapłanšešgallu wstawał dwie godziny przed świtem, brał rytualną kąpiel w rzece, recytował modlitwę do Marduka, a następnie otwierał bramy świątyni[14]. Następnie trzy godziny po wschodzie słońca do E-sagila przybywali złotnik i cieśla, którym kapłani składali zamówienie na dwie rzeźby: jedną zcedru i jedną ztamaryszku. W celu ich przyozdobienia rzemieślnicy dostawali ze skarbca świątynnego złoto i kamienie szlachetne (szóstego dnianisannu obie figurki były rytualnie palone). Czwartego dnianisannu kapłanšešgallu wstawał dwie godziny przed świtem, brał rytualną kąpiel w rzece, rozsuwał zasłony, za którymi stały posągi Marduka i jego małżonki, i recytował przed nimi modlitwęšuilla[15]. Następnie udawał się na Wzniosły Dziedziniec, gdzie trzykrotnie błogosławił E-sagilę. Późnym wieczorem kapłanšešgallu recytował przed posągiem Marduka w jego celli E-umusza cały eposEnuma elisz[16][17]. Marduka w tym dniu wielbiono szczególnie, gdyż jako najwyższe bóstwo i właściciel tablic losume był władny, by swoją twórczą siłą nie dopuścić do powrotu chaosu sprzed stworzenia człowieka[18]. Podczas recytacji kapłani zasłaniali koronęAnu i tronEnlila[16]. W tym czasie król udawał się do babilońskiej świątyni bogaNabu, gdzie otrzymywał „berło królestwa”, by następnie wyruszyć z procesją do świątyniE-zida wBorsippie po posąg boga Nabu[17].
Dwie godziny po wschodzie słońca piątego dnia dokonywano rytualnego oczyszczenia E-sagili: kapłan-egzorcystamaszmaszu skrapiał jej wszystkie ściany wodą z Eufratu i Tygrysu, a następnie obchodził całą świątynię, bijąc w święty bębenek, by dźwiękiem odstraszyć i przepędzić złe duchy[19]. W inny sposób oczyszczano kaplicę Nabu: drzwi smarowanożywicą cedrową, w środkuokadzano. Egzorcysta natomiast odmawiałzaklęcia i jednocześnie obcierał świątynię zakrwawionym ciałem owcy, której uprzednionasz-patri (kapłan zarzynający zwierzętaofiarne) obciął głowę. Po dokonaniu egzorcyzmów oprawca z głową owcy i egzorcysta z jej ciałem szli nad rzekę. Tam zwróceni twarzą ku zachodowi wrzucali je do wody i udawali się na wieś, by tam czekać na zakończenieakitu, gdyżtabu nie pozwalało im na dalszy udział w celebracji.Šešgallu, który miał zakaz oglądania rytuału oczyszczania przybytku Nabu, trzy godziny i jeden kwadrans po wschodzie słońca rozkazywał rzemieślnikom, by wynieśli ze skarbca Marduka Złote Niebo –baldachim – i zakryli nim kaplicę syna Marduka. Czynnościom tym towarzyszyłyinwokacje katarktyczne[20].
Šešgallu nakrywał stół ofiarny dla Marduka i na jego cześć dokonywałlibacji winem. Przygotowywany był też posiłek dla boga Nabu, którego posąg przypłynąć miał tego dnia w barce procesyjnej z Borsipy do Babilonu[19]. Posiłek wraz ze stołem był przenoszony nad rzekę. Przybycie barki procesyjnej boga Nabu do Babilonu było wielkim wydarzeniem, któremu towarzyszyć musiały parada i wielkie tłumy mieszkańców. Wraz z posągiem Nabu barką przybywał też król, który prowadził następnie ten posąg w procesji do E-sagili. Tam król oddawał kapłanowi swojeinsygnia orazharpe – wynoszono je do sanktuarium wewnętrznego – i zasiadał na krześle przed posągiem Marduka.Šešgallu wymierzał władcy policzek, który miał na celu wymuszenie jego klęknięcia i rozpoczęciaspowiedzi negatywnej. Najwyższy kapłan zapewniał króla o wysłuchaniu jego modlitwy i udzielał mu błogosławieństwa. Zwracał także odebrane insygnia iharpe, po czym ponownie uderzał władcę w policzek, zmuszając króla do płaczu, co było znakiem przychylności Marduka. O zachodzie słońcašešgallu robił wiązkę o długości trzech łokci z czterdziestu trzcin i liścia palmy. Na dziedzińcu wykopywał dół, do którego wkładał wiązkę, miód, śmietanę i olej. Nad dół przeprowadzał białego byka. Król tymczasem rozpalał w jamie ognisko.Rytuał ten kończył się modlitwą do oświetlającego ciemności bykaAru. Tymczasem w mieście wśród mieszkańców narastał niepokój z powodu przekonania, że Marduka, któremusynkretyczne tendencjereligii babilońskiej przypisywały cechy boga wegetacjiTammuza, uwięziono wzaświatach. Uważano, że dlatego kraj został dotknięty przez suszę, a przyroda umarła. Odbywały się więc inscenizacje walk z siłami zła[21].
Szóstego dnia inne posągi bóstw z sąsiednich miast przybywały barkami do Babilonu. Posągom tym towarzyszyli najprawdopodobniej wysocy urzędnicy, kapłani i dygnitarze. Przed posąg boga Nabu były przynoszone dwie figurki wykonane trzeciego dnia świąt[22]. Następnie odbywał się nie do końca zrozumiany rytuał, w którym ich głowy były uderzane (lub ścinane), po czym figurki te wrzucano do ognia. Nie wiadomo, co działo się siódmego dnia świąt, gdyż nie zachował się żaden tekst opisujący rytuały[23]. Zdaniem niektórych uczonych tego właśnie dnia posągi bóstw mogły być kąpane i ubierane w nowe szaty[24].
Ósmego dnianisannu w Sali Przeznaczenia ustawiano według rangi posągi przybyłych do E-sagila bóstw (pierwszeństwo po Marduku miał Nabu[4]). Wierzono, że w ten sposób Marduk otrzyma siły, by na przyszły rok wyznaczyć pomyślne losy. Do Sali Przeznaczenia wchodził król zberłem i dotykał dłoni posągu naczelnego bóstwa[25]. Zgodnie z wierzeniami babilońskimi to Marduk ustanowił władzę królewską i wyznaczyłlugala na pośrednika pomiędzy bogami a ludźmi. Przez niego bóstwa obdarzały ludzkość swoimi łaskami i odbierały należne im ofiary[26]. Ujmowanie dłoni Marduka przez króla symbolicznie przedłużało więc boskąinwestyturę jego władzy[27].
W dziewiątym dniu najprawdopodobniej miała miejsce uroczysta procesja bóstw z E-sagili dobit akitu. Pochód wyruszał z Nieskalanej Bramy (głównej bramy E-sagili), następnie drogą procesyjną docierał do Bramy Isztar, a stamtąd – dalej drogą procesyjną do nabrzeża. Tu posągi bóstw umieszczano na barkach i dalszą podróż dobit akiti odbywała się rzeką. Przedbit akiti odgrywano walkę Marduka i Tiamat, po czym urządzano ucztę. W trakcie pochodu posągi bóstw, ubrane w najpiękniejsze i najbogatsze szaty, jechały ustawione na specjalnie przygotowanych rydwanach[28]. Kolejność bóstw była ściśle określona. Procesję otwierał król, który pełnił jednocześnie funkcję mistrza ceremonii. Zaraz za nim jechały posągi Marduka i jego małżonki, następnie – posągi kolejnych bóstw. Na końcu maszerowali kapłani, a za nimi – muzykanci, śpiewacy i tancerze[29].
Na dziesiąty dzień uczestnicy powracali do E-sagila. Podczas gdy w Sali Przeznaczenia trwała uczta, w ozdobionejgigunu (zielenią) komnacie na jednym ze stopnizigguratu dokonywał się akthierogamii, który miał zapewnić urodzaj na przyszły rok[30]. Zaślubin dokonywała boska para pod postacią przyniesionych w procesji posągów. Zdarzało się także, że bóstwa były reprezentowane przez najwyższych kapłana i kapłankę[4].
Jedenastego dnianisannu odbywały się w Sali Przeznaczenia obrady bóstw. W tym czasie na zewnątrz powtarzano rytuały z ósmego i dziesiątego dnia świąt. Obrzędy po raz kolejny upamiętniały dwa zgromadzenia bogów babilońskich sprzed uporządkowania chaosu i przypominały o celu istnienia człowieka: ponieważ w religii babilońskiej głównym zadaniem ludzi było dostarczanie bogom pożywienia w postaci ofiar, ich losy zależały od tego, w jakim stopniu te obowiązki zostały wypełnione. Dzień ważenia losów był więc momentem przełomowym w życiu każdego Babilończyka. Aby nic nie zakłóciło jego przebiegu, a jednocześnie nie spowodowało katastrofy w przyrodzie, zapobiegawczo odprawiano takżeobrzęd przejścia[5].
Dwunasty dzieńnisannu był ostatnim dniem świąt. Tego dnia posągi bóstw były odprowadzane do swych miast[4][31].
Lokalne świętaakitu celebrowane były w wielu innych miastach Mezopotamii od III tysiąclecia p.n.e.[32] Ich obchody w wielu wypadkach różniły się swą liturgią, obrzędami i rytuałami od obchodów babilońskiegoakitu. Nie musiały też odbywać się w miesiącunisannu. W jednym z listówSzamszi-Adada I doJasmah-Adada znalezionych wMari jest na przykład mowa o święcieakitu obchodzonym w miesiącuajaru (kwiecień–maj)[33]. Święto to w zależności od miasta mogło być poświęcone innym bogom. Z czasówSeleucydów zachował się na przykład tekst opisujący procesję boga Anu ze świątyniBit resz (bīt rēš) do świątynibit akiti wUruk[34]. Z innych źródeł wiadomo o świątyniachbit akiti boginiIsztar znajdujących się w miastachMilqia[35] iAgade[36]. W Asyrii świątyniebit akiti znajdowały się w Aszur (poświęcona bogu Aszurowi)[37] iNiniwie (poświęcona bogini Isztar)[38].
Uroczystości noworoczne obchodzono w większości miast starożytnej Mezopotamii.Akitu było jednym z elementów jednoczących mieszkańców tych obszarów pod względem kulturowym i religijnym, pomimo niestabilności panteonu bóstw w najdawniejszych czasach[39]. O mocno utrwalonej tradycji święta świadczy udział w nimKambyzesa po opanowaniu kraju przezPersów w 539 roku p.n.e. oraz odbudowanie przezAntiocha I Sotera E-sagila w III wieku p.n.e. prawdopodobnie w celu reaktywacji uroczystości[40].