Akcent wyrazowy (odłac. accentus „zaśpiew”) – wyróżnienie za pomocą środków fonetycznych niektórychsylab[1] w obrębiewyrazu[2] lubsyntagmy[1].
Wmiędzynarodowym alfabecie fonetycznym akcent główny oznacza się symbolem [ˈ], a słabszy akcent poboczny symbolem [ˌ] (np.usłyszymy [ˌuswɨˈʂɨmɨ]). W MAF symbole te umieszczane sąprzed sylabami, do których się odnoszą (w niektórych innych notacjach występują po tych sylabach) – uzasadnione jest to tym, że wiedza o sposobie akcentowania danej zgłoski potrzebna jest przed jej wymówieniem (przeczytaniem).
Rodzaje akcentu ze względu na użyteśrodki fonetyczne:
- akcent dynamiczny (ekspiracyjny, ekspiratoryjny, ekspiratoryczny) – akcentowana sylaba wymawiana jest z większą siłą, intensywnością
- akcent toniczny (melodyczny, prozodyczny) – akcentowana sylaba wymawiana jest specjalnym (np. wyższym)tonem (na przykład wjęzyku szwedzkim,serbsko-chorwackim czysłoweńskim[3])
- akcent iloczasowy (rytmiczny) – akcentowana sylaba jestwymawiana dłużej.
Kategorie te nie są rozłączne, sylaba akcentowana może być bowiem wyróżniana za pomocą więcej niż jednego środka fonetycznego.
Akcent wyrazowy może być[4]:
- stały pod względem fonetycznym – pada wówczas na jedną określoną sylabę we wszystkich wyrazach i formach wyrazu:
- albo swobodny – w różnych wyrazach i ich formach pada na sylaby o różnej pozycji w obrębie wyrazu (np. wjęzyku rosyjskim);
- stały pod względem morfologicznym – pada we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu na jedną i tę samą sylabę tego samego morfemu;
- albo ruchomy – w różnych formach danego wyrazu może padać na różne sylaby.
Obok akcentu wyrazowego wyróżnia się również tzw. akcent logiczny (zdaniowy) – wymawianie z naciskiem w zdaniu tych wyrazów, które są uważane przez mówiącego za bardziej istotne dla przekazywanej treści. Te ważniejsze części są wysuwane na początek wypowiedzenia lub na jego koniec.
- Język polski
Akcent wyrazowy w języku polskim jest[6]:
- stały pod względem fonetycznym;
- ruchomy pod względem morfologicznym:nowy,nowego;
- w zasadzie paroksytoniczny;
- proparoksytoniczny w:
- niektórych rzeczownikach zakończonych na-yka,-ika[7]:muzyka,technika;
- liczebnikach zakończonych na -set:osiemset,dziewięćset;
- czasownikach 1. i 2. os. liczby mnogiej czasu przeszłego:zrobiliśmy,przeżyliśmy (w dialekcie warszawskim występuje odejście od tej zasady i stosowany jest akcent paroksytoniczny:zrobiliśmy,przeżyliśmy);
- czasownikach w liczbie pojedynczej i 3. osoby liczby mnogiej w trybie przypuszczającym:byliby,odkroiłbym;
- akcent na 4. sylabę od końca:
- w czasownikach 1. i 2. osoby liczby mnogiej czasu przeszłego w trybie przypuszczającym:zamieścilibyście,odprowadzilibyśmy;
- proparoksytoniczny lub paroksytoniczny w różnych wyrazach, zwykle pochodzenia obcego, niezakończonych na -yka ani -ika:prezydent lubprezydent,opera lubopera,biblioteka lubbiblioteka,uniwersytet (w tym wyrazie akcent proparoksytoniczny występuje tylko w mianowniku liczby pojedynczej, a pozostałych przypadkach paroksytoniczny:uniwersytetu, -tetach, itd.),okolica lubokolica,wogóle lubw ogóle.
Akcent poboczny pada z reguły na pierwszą sylabę w wyrazach dłuższych niż trzysylabowe.
- Inne języki
W niektórych językach akcent wyrazowy jestcechą fonologiczną relewantną, na przykładhiszp. te gusto (lubisz mnie) ite gustó („polubiłeś(aś) go/ją”). W języku czeskim akcent jest inicjalny i pada na pierwszą sylabę zestroju akcentowego (dó Prahy).
- PiotrP. Bąk PiotrP.,Gramatyka języka polskiego - zarys popularny, Warszawa:Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977,ISBN 83-214-0923-7 .
- AlicjaA. Nagórko AlicjaA.,Zarys gramatyki polskiej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007,ISBN 978-83-01-15390-8 .
- JozefJ. Mistrík JozefJ. i inni,Encyklopédia jazykovedy, Bratislava: Obzor, 1993,ISBN 80-215-0250-9,OCLC 29200758 (słow.).
