| II wojna światowa,kampania wrześniowa | |||
 Defilada kawalerii sowieckiej po kapitulacjiLwowa,Wały Hetmańskie obok Grand Hotelu | |||
| Czas | 17 września – 6 października 1939 | ||
|---|---|---|---|
| Miejsce | województwo tarnopolskie,stanisławowskie,wołyńskie,poleskie,nowogródzkie,wileńskie,białostockie oraz częśćlwowskiego z Lwowem ilubelskiego | ||
| Terytorium | |||
| Przyczyna | realizacjatajnego protokołuPaktu Ribbentrop-Mołotow, roszczenia ZSRR wobec terytorium Polski na wschód od linii rozgraniczenia zawartej w tym pakcie | ||
| Wynik | zwycięstwo ZSRR, | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
| Siły | |||
| |||
| Straty | |||
| |||
| |||
Agresja ZSRR na Polskę –zbrojna napaść dokonana 17 września 1939 przezZSRR (bez określonego wprawie międzynarodowym
wypowiedzenia wojny) naPolskę, będącą od 1 września 1939 w stanie wojny zIII Rzeszą, element działań wojennychkampanii wrześniowej – pierwszej kampaniiII wojny światowej. W historiografii radzieckiej miała określenie „wyzwoleńczy pochód Armii Czerwonej” (ros. освободительный поход РККА), a w obecnej rosyjskiej – „polski pochód Armii Czerwonej” (польский поход Красной армии) lub „radziecka inwazja na Polskę” (советское вторжение в Польшу).
Podpisany 19 lutego 1921 roku sojusz polsko-francuski w artykule II głosił, że w razie zagrożenia Polski wojną ze strony Rosji Sowieckiej lub w razie ataku na Polskę, Francja wystąpi na lądzie i morzu by zapewnić jej bezpieczeństwo od strony Niemiec, jak również pomoże w obronie przedArmią Czerwoną[1].
4 października 1938 kilka dni po podpisaniutraktatu monachijskiego, wiceminister spraw zagranicznych Związku Socjalistycznych Republik RadzieckichWładimir Potiomkin[a] powiedział ambasadorowi francuskiemu wMoskwieRobertowi Coulondre:Nie widzę dla nas innego wyjścia, aniżeli czwarty rozbiór Polski[2].
W kwietniu 1939 roku sztaby francuski i angielski ustaliły, żelos Polski będzie zależał nie od wyników początkowych zmagań, lecz od ostatecznego rezultatu wojny. W sierpniu 1939 roku w czasie pertraktacji w Moskwie francuscy sojusznicy zgadzali się na wkroczenie na terytoriumII RzeczypospolitejArmii Czerwonej[3].
Na mocytajnego protokołu dopaktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku, ZSRR i Niemcy określiły swoje strefy interesów na wypadek „zmian terytorialnych i politycznych” terytoriów należących do państwa polskiego, co byłoeufemistycznym określeniem przewidywanego najazdu Niemiec na Polskę i podziału jej terytorium[4]. ZSRR nie zobowiązał się na piśmie do zbrojnego wystąpienia przeciw Polsce w sytuacji, gdybyIII Rzesza znalazła się w stanie wojny z Polską, jednak było to oczekiwane przez Niemcy i pośrednio wynikało z podziału stref interesów[4]. Wieczorem 3 września 1939 roku, po wypowiedzeniu wojny Niemcom przez Francję i Wielką Brytanię, minister spraw zagranicznych NiemiecJoachim von Ribbentrop poleciłambasadorowi w MoskwieFriedrich-Wernerowi von der Schulenburgowi przedyskutowanie możliwości wstąpienia ZSRR do wojny[4]. Przywódca ZSRRJózef Stalin jednak nakazał dopiero 5 września udzielenie odpowiedzi, że czas zbrojnego wystąpienia jeszcze nie nadszedł[4]. 7 września Stalin w rozmowie zGeorgi Dimitrowem oświadczył, że wojnę toczą dwie grupy państw kapitalistycznych i oni [komuniści] nie mają nic przeciwko temu, żeby się osłabiły nawzajem, a Polska jest krajemfaszystowskim[5]. Na ponowną niemiecką indagację, 9 wrześniakomisarz ludowy spraw zagranicznychWiaczesław Mołotow odpowiedział, że działania wojskowe rozpoczną się „w tych dniach”[4]. Planowano wówczas datę inwazji na noc 12/13 września[6]. Za taką decyzją radziecką przemawiały szybkie sukcesy niemieckie w Polsce i oświadczenie dowódcy niemieckich wojsk lądowychvon Brauchitscha z tego dnia (później zdementowane), że rzekomo niemieckie cele wojny zostały osiągnięte, co wywołało w Moskwie obawy, że może dojść do rozejmu i zakończenia wojny w Polsce[7]. 10 września jednak Mołotow poinformował stronę niemiecką, że wojska jeszcze nie są gotowe[5].
14 września w organie prasowym partii komunistycznej „Prawda” opublikowano wrogi Polsce artykuł, przygotowujący grunt pod inwazję[8]. Mołotow podczas dalszych rozmów z Niemcami prosił o wyjaśnienie kilku szczegółowych kwestii, po czym 16 września rano ambasador niemiecki przekazał odpowiedzi, precyzujące m.in., że Warszawa zostanie zdobyta w najbliższych dniach, Niemcy będą przestrzegać uzgodnionych stref interesów i nie zamierzają anektować wschodnich terenów, jednocześnie radziecka akcja jest pożądana jak najszybciej, żeby niemieckie oddziały nie musiały ścigać polskich do granicy z ZSRR[5]. Niemcy sprzeciwili się jednak, żeby oficjalnie podanym pretekstem do inwazji był zamiar ochrony ludności polskiej narodowości białoruskiej i ukraińskiej przed zagrożeniem niemieckim, jako naruszający na zewnątrz przyjazne stosunki obu państw[5].
Pierwotny scenariusz agresji zakładał nie tylko podział państwa polskiego, ale też nie wykluczał ustanowienia na ziemiach pomiędzy Wisłą a Bugiem Polskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej[9].
W połowie września obrona Polski zaczęła się załamywać. Planowano jeszcze zebrać wycofujące się niedobitki polskich wojsk i bronić się w widłachWisły iSanu, ale 17 września realizację tych planów wykluczyło wkroczenie ponad 800 000 żołnierzy Armii Czerwonej[10].
Sowiecka agresja rozpoczęła się bezzwłocznie po wejściu w życie w dniu 16 września, podpisanego dzień wcześniej wMoskwie, ostatecznego układu rozejmowego pomiędzy ZSRR aJaponią, kończącegowalki radziecko-japońskie na pograniczuMandżukuo iMongolii[b] – serię starć pomiędzy japońskąArmią Kwantuńską aArmią Czerwoną rozpoczętych 15 maja 1939 roku, których kulminacyjnym momentem była rozpoczęta 20 sierpnia i zakończona 27 sierpnia zwycięstwem Armii Czerwonejbitwa nad Chałchin-Goł. Żelazną zasadą strategiiStalina było bowiem prowadzenie działań wojennych wyłącznie na jednym froncie.
Ambasador niemiecki w MoskwieFriedrich-Werner von der Schulenburg 16 września o godz. 18 uzyskał audiencję u Mołotowa, na której został poinformowany, że zbrojna akcja nastąpi w najbliższych dniach, może nawet jutro[5]. Jako uzasadnienie miało być podane, że państwo polskie rozpadło się i przestało istnieć, wobec tego traktaty z Polska są nieważne[5]. Mołotow jednak poinformował, że rząd radziecki nie widzi możliwości użycia innego pretekstu, niż ochrona ludności białoruskiej i ukraińskiej[11]. Po godz. 2 w nocy następnego dnia ambasador Niemiec został poproszony naKreml, gdzie przyjął go Stalin[11]. Schulenburg meldował:
Mołotow oświadczył, że wystąpienie zbrojne Związku Sowieckiego nastąpi zaraz, być może nawet jutro (...) Stalin przyjął mnie o drugiej w nocy w obecności Mołotowa i Woroszyłowa i oświadczył, że Armia Czerwona przekroczy dziś rano o godzinie szóstej granicę sowiecką na całej długości od Połocka do Kamieńca Podolskiego. Dla uniknięcia nieporozumień prosił usilnie, aby lotnictwo niemieckie od dzisiaj nie przekraczało na wschód linii Białystok-Brześć-Lwów. Samoloty sowieckie rozpoczną już dzisiaj bombardowanie terenów na wschód od Lwowa[12]..
Oficjalny pretekst agresji był zawarty w przekazanej o godzinie 3:00 w nocy 17 września przez zastępcękomisarza ludowego spraw zagranicznychPotiomkina polskiemu ambasadorowiGrzybowskiemu nocie dyplomatycznej: zamieszczono tam niezgodne z prawdą oświadczenie o rozpadzie państwa polskiego, ucieczce rządu polskiego, konieczności ochrony mienia i życia zamieszkujących wschodnie tereny polskieUkraińców iBiałorusinów oraz uwalnianiu ludu polskiego od wojny. W konsekwencji ZSRR uznał wszystkie układy zawarte uprzednio z Polską (w tymtraktat ryski z 1921 roku ipakt o nieagresji z 1932 roku) za nieobowiązujące – zawarte z nieistniejącym państwem. Dlatego też odmawiano np. wziętym do niewoli polskim żołnierzom statusujeńców wojennych.
Potiomkin przedstawił notę ambasadorowi RP w chwili rozpoczęcia działań wojennych przezArmię Czerwoną. Ambasador odmówił przyjęcia noty i zażądał wiz wyjazdowych dla dyplomatów polskich.
Władze ZSRR próbowały wbrew prawu międzynarodowemu (konwencja genewska dyplomatyczna) uniemożliwić opuszczenie kraju polskim dyplomatom i aresztować ich (stwierdzając utratę statusu dyplomatycznego)[c]. Polaków uratowałdziekan korpusu dyplomatycznego w Moskwie, ambasador RzeszySchulenburg, osobiście wymuszając na rządzie ZSRR zgodę na wyjazd dyplomatów. Sowiecki ambasador w PolsceNikołaj Szaronow wyjechał zaś z terenu RP (wraz z attaché wojskowymPawłem Rybałko – późniejszym marszałkiem ZSRR) już 11 września pod pretekstemnawiązania łączności z Moskwą (Potiomkin odmówił ambasadorowi Grzybowskiemu prawa wyjazdu pierwotnie pod pretekstem konieczności powrotu do ZSRR dyplomatów sowieckich w Polsce, którzy od tygodnia znajdowali się już na terenie ZSRR)[13].Konsul generalny RP wKijowieJerzy Matusiński wezwany 30 września przez władze sowieckiezaginął (po aresztowaniu został zamordowany przezNKWD)[13].
Warto przy tym podkreślić, że legalnyrząd II Rzeczypospolitej opuścił granice Polski dopiero późnym wieczorem 17 września, po otrzymaniu wiadomości o wkroczeniuArmii Czerwonej rankiem tego dnia i potwierdzonej informacji o zbliżaniu się sowieckiej kawalerii oddziałów pancernych do miejsca przebywania władz RP. PrezydentIgnacy Mościcki, w wydanym wKosowieorędziu do narodu, określił jednoznacznie sowieckie działania wojskowe jako akt agresji.
18 września wydano niemiecko-radziecki komunikat międzyrządowy, w którym oświadczono, że działania ZSRR nie mają celów, które byłyby sprzeczne z duchem lub literą układu o nieagresji między III Rzeszą a ZSRR[11]. Stwierdzono, że ich celem jest przywrócenie pokoju i ładu w Polsce, zniszczonych na skutek załamania się państwa polskiego[11]. Zamanifestowano w ten sposób jedność działań i jednomyślność co do tego, że Polska jako suwerenne państwo nie jest zdolna do samodzielnego bytu[11].
Jeszcze w czasie wojny i po niej pojawiły się próby usprawiedliwienia agresji sowieckiej koniecznością ochrony terytorium ZSRR w przewidywaniu przyszłej napaści niemieckiej na ten kraj, jednak w świetle wyników obecnych badań historycznych próby te są pozbawione jakichkolwiek podstaw. W oficjalnej historiografii radzieckiej wydarzenia te przedstawiano jako wyzwoleńczy pochód na terenyzachodniej Ukrainy izachodniej Białorusi. Z kolei w oficjalnej historiografii polskiej okresuPRL wydarzeń tych nie eksponowano, ewentualnie przedstawianoeufemistycznie jako pokojowe „wkroczenie” wojsk radzieckich w celu „ochrony” ludności na wschodnich terenach. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego wejście Armii Czerwonej stanowiło agresję, łamiącą przy tym postanowieniapolsko-sowieckiego układu o nieagresji i wyczerpującą definicję obowiązującej Polskę i ZSRRkonwencji o określeniu napaści (1933).
1 października 1939 rokuWinston Churchill stwierdził w przemówieniu radiowym:
To, że armie rosyjskie musiały stanąć na tej linii było jasne i niezbędne ze względu na niebezpieczeństwo grożące Rosji ze strony nazistowskich Niemiec. W każdym razie linia jest tam i został utworzony front wschodni, którego nazistowskie Niemcy nie ośmielą się napaść[14].
W ZSRR agresję usprawiedliwiano za pomocą ideologicznej retoryki o sprawiedliwości dziejowej wobecburżuazyjnego państwa polskiego i wymuszonegotraktatu ryskiego oraz o wyzwoleniu uciskanych i rozdzielonych narodów. Obecnie w Polsce niektórzy politycy uważają agresję za IV rozbiór Polski, i to podjętą – tak jak niemiecka – bez wypowiedzenia wojny. Wszyscy są przy tym zgodni, że dlaStalina i jego współpracowników i generałów była to również osobista zemsta za klęskęnajazdu na Polskę w sierpniu 1920 roku. 17 września ZSRR stał się faktycznie uczestnikiem II wojny światowej jako sojusznikIII Rzeszy.
Wskutek wkroczenia sił zbrojnych ZSRR na terytorium Polski oba państwa znalazły się wstanie wojny. Władze polskie kilkakrotnie stwierdzały, że kwalifikują działania ZSRR jakoagresję: Prezydent RPIgnacy Mościcki w orędziu 17 września 1939 roku mówił onajeździe jednocześnie Niemiec i ZSRR[15], w nocie protestacyjnej rządu RP z 17 września 1939 roku, podpisanej przez prezesa rady MinistrówFelicjana Sławoja Składkowskiego[16][17], w nocie rządu polskiego do rządów Wielkiej Brytanii i Francji w sprawie agresji ZSRR z 17 września 1939 roku[18], w rozkazie Naczelnego WodzaEdwarda Rydza-Śmigłego z 20 września 1939 roku[19]. Protest rządu RP z 30 września 1939 roku przeciwko ustaleniomniemiecko-radzieckiego układu o granicy i przyjaźni z 28 września 1939 roku mówił o dwóch agresorach i walce przeciwko nim o wyzwolenie polskiego terytorium[20][21][22]. W instrukcji przesłanej ambasadorowi Wacławowi Grzybowskiemu w Moskwie 17 września 1939, Józef Beck, aprobując działania ambasadora stwierdził:Wojska nasze stawiły czynny opór inwazji sowieckiej[23].
Władysław Sikorski kilkakrotnie mówił o wojnie z ZSRR[24]:
– 10 grudnia 1939:Napaść potężnej, lecz tylko liczbą i przestrzenią Rosji, na mały i niezwykle dzielny naród finlandzki otwiera oczy wielu ludziom dobrej woli naimperializm sowiecki. Te dwa imperializmy [III Rzesza i ZSRR]są obecnie w cichej zmowie, działając w najściślejszym spisku. Tu leży główne źródło niebezpieczeństwa grożącego ludzkości. Koalicja jest materialnie i moralnie dość potężną, ażeby przez utrzymanie woli walki pokonać bez reszty tych wrogów.[25]
– 1 marca 1940:Polska polityka oficjalna była polityką pokojową. Zdradziła Rosja, idąc zbrojnie na pomoc Niemcom, uderzając nas w umówionym z nimi momencie nożem w plecy. Odtąd jesteśmy w stanie wojny z Sowietami na równi z Niemcami[26].
– 5 marca 1940:Nie o wiele lepiej jest na terenach okupacji sowieckiej, gdzie stalinowskie braterstwo narodów okazało się wierutnym kłamstwem. (...)Podobnie jak Trzecia Rzesza i bolszewicka Rosja nie dotrzymuje żadnych umów. Pośpieszyła się przypieczętować bezprawie i przeprowadziła siłą w kraju, który okupuje t. zw. wybory do zgromadzeń narodowych. Ich jedyną rolą było bierne, ślepe i posłuszne zatwierdzenie zaboru i zalegalizowanie grabieży. (...)Wybije również wtedy godzina, wyzwalająca świat wraz z samymi Niemcami i Rosjanami od germanizmu hitlerowskiego i od bolszewizmu moskiewskiego[27].
Na posiedzeniuRady Narodowej 16 kwietnia 1940 r. wAngers minister spraw zagranicznychAugust Zaleski powiedział:
Jesteśmy w sytuacji dość dziwnej: Rząd poprzedni Rosji wojny nie wypowiedział i myde iure nie jesteśmy z nią w wojnie. Chociaż fakt, że wojska polskie w niektórych miejscach broniły się przeciwko Rosji i walczyły – ten fakt już w opiniowaniu niektórych prawników wystarcza jako dowód, że jesteśmy w stosunku do Rosji w wojnie. (...)Z chwilą, kiedy Rząd obecny objął ten spadek, to ogłoszenie wojny naraziłoby nas na pewną śmieszność.[28] (...)Zadane było takie pytanie, dlaczego Polska nie zwróciła się doLigi Narodów w sprawie zaatakowania nas przez Niemcy i Rosję. Oczywiście pytanie to powinno być skierowane do poprzedniego Rządu, bo kiedy my przyszliśmy do władzy, to było już na to za późno[29].
Następnie na tym samym posiedzeniu zastępca MSZZygmunt Graliński powiedział:
We wszystkich naszych oświadczeniach stoimy na stanowisku, że mamy stan wojny pomiędzy Polską a ZSRR i te rzeczy stawiamy zupełnie wyraźnie, pomimo że zdajemy sobie sprawę, iż pomiędzy nami a aliantami istnieją jakby dwa oblicza w stosunku do Rosji i w stosunku do Niemiec. Jeżeli chodzi bowiem o Rosję – Polska znajduje się w stanie wojny, wtedy, kiedy w stanie neutralności w stosunku do Rosji znajduje się Anglia i Francja. Nie mamy w tej chwili możności wypowiedzieć wojny Rosji, po pierwsze, dlatego że stan działań wojennych obecnie nie istnieje, a po drugie, gdybyśmy to zrobili teraz, to tym samym uznalibyśmy moment ogłoszenia takiej deklaracji za moment zaczęcia stanu wojennego, kiedy w naszym rozumieniu nastąpił on 17 września[30].
21 sierpnia 1940 na posiedzeniuIzby Gmin na zapytanieGeorge’a Hicksa o stosunki Polski i ZSRR podsekretarz stanu wForeign OfficeRab Butler oświadczył:Istnieje najściślejsza współpraca pomiędzy Rządem Jego Królewskiej Mości i Rządem Polskim we wszystkich sprawach dotyczących prowadzenia wojny, włączając w to zagadnienia polityki zagranicznej. Od września ubiegłego roku Rząd Polski nie pozostawił Rządowi Jego Królewskiej Mości żadnej wątpliwości co do tego, że musi on uważać pogwałcenie przez Związek Sowiecki sowiecko-polskiego paktu o nieagresji jako stawiające go w stanie wojny ze Związkiem Sowieckim[31].
16 października 1940 na pytanieEdvarda Beneša czy Polska znajduje się w stanie wojny ze Związkiem Sowieckim, Sikorski oświadczył:podpisaliśmy z nimi [Sowietami]pokój, a oni na nas napadli[32].
Napaść doprowadziła do masowych prześladowań narodowościowych naanektowanych przez ZSRR (w realizacji Paktu o granicach i przyjaźni pomiędzy III Rzeszą a ZSRR z 28 września 1939 roku i jego tajnego protokołu) terenach wschodnich II Rzeczypospolitej – aresztowań i osadzeń wobozach koncentracyjnych, egzekucji, morderstw i powszechnych deportacji.
MarszałekEdward Rydz-Śmigły wydał 17 września wKołomyi tzw. „dyrektywę ogólną” treści:
Sowiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry najkrótszymi drogami. Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia oddziałów. Zadanie Warszawy i miast, które miały się bronić przed Niemcami – bez zmian. Miasta do których podejdą bolszewicy, powinny z nimi pertraktować w sprawie wyjścia garnizonów do Węgier lub Rumunii[33].
Brak publicznego formalnego ogłoszenia przez Prezydenta i rząd RP faktu istnienia stanu wojny pomiędzy ZSRR a Polską i brak jednoznacznego rozkazu Naczelnego Wodza stawiania oporu najeźdźcy doprowadziły do dezorientacji. Bohaterem sowieckim stał się w tych tragicznych dla Polski dniach dowódca 29. Brygady Pancernej Armii Czerwonej kombryg Siemion Kriwoszein:Jego oddziały w Brześciu nad Bugiem wzięły do niewoli 1030 polskich oficerów, 1220 podoficerów i 34 tys. szeregowych żołnierzy. Nie trzeba było żadnej bitwy. Na dworzec kolejowy w Brześciu w bałaganie odwrotu ku bezpiecznym granicom przybyło kilkadziesiąt polskich transportów wojskowych z żołnierzami i ze sprzętem. Wysiadali z wagonów wprost w sowieckie ręce jeszcze 25 września[34]. Niejednokrotnie żołnierzy do niewoli brano podstępem – oficerowie Armii Czerwonej przedstawiali się jako sojusznicy w wojnie z Niemcami, czołgi sowieckie były udekorowane czerwonymi i polskimi flagami (m.in. wZaleszczykach), zawierano z Polakami fikcyjne porozumienia o zgodzie na ewakuację, a następnie otaczano, rozbrajano i transportowano do obozów jenieckich. Wzięto do niewoli około 250 tysięcy żołnierzy i oficerów (w większości nie stawiających oporu), pośrednio doprowadziło to dozbrodni katyńskiej na kilkunastu tysiącach oficerówWojska Polskiego.
Przetrzymywanie jeńców w obozach zwanych jenieckimi, podległychZarządowi do Spraw Jeńców Wojennych NKWD, również dowodzi zaistnienia wojny. Obowiązujące wówczas „Postanowienie o jeńcach”Rady Komisarzy Ludowych iCentralnego Komitetu Wykonawczego z 19 marca 1931 r. stanowiło w artykule 1, że:
Военнопленными признаются захваченные вооруженными силами Союза ССР: а) лица, принадлежащие к составу вооруженных сил государств, находящихся в состоянии войны с СССР (za jeńców uznawane są pojmane przez siły zbrojne ZSRR: a) osoby należące do składu sił zbrojnych państw będących w stanie wojny z ZSRR)[35][36].
Oświadczenie Mołotowa:rząd sowiecki, który zachowywał dotądneutralność, nie może pozostać dłużej neutralnym w obliczu tych faktów[37] było tożsame z rozpoczęciem wojny, choć bez użycia tej nazwy[38], jednak wagę tego oświadczenia alianci zlekceważyli[39].
Ostrzeżenia napływające z polskich ataszatów wojskowych w końcu sierpnia i na początku września 1939 o istnieniu tajnego porozumienia wojskowego pomiędzy III Rzeszą a ZSRR i przygotowaniach ZSRR do agresji na Polskę (tajna mobilizacja i koncentracja Armii Czerwonej nad granicą z Polską) oraz meldunek z 13 września o przecięciu zasieków po stronie sowieckiej na granicy z Polską, co oznaczało ostateczne przygotowania do inwazji, zostały zlekceważone przez Naczelnego Wodza[40][41].
Przygotowania do inwazji rozpoczęto pod koniec sierpnia 1939. Plan inwazji opracował szef Sztabu GeneralnegoArmii CzerwonejkomandarmBorys Szaposznikow. 3 września Ludowy Komisarz ObronyKlimient Woroszyłow wydał dyrektywy oddziałom z Leningradzkiego, Kalininskiego, Białoruskiego, Kijowskiego, Moskiewskiego i Charkowskiego Okręgu Wojskowego nakazujące osiągnięcie gotowości bojowej, wstrzymujące zwolnienia do rezerwy i przerywające urlopy dowódców[42]. 6 września rząd ZSRR zarządził mobilizację, a Woroszyłow nakazał rozpoczęcie wielkich ćwiczeń oddziałów ze zmobilizowanych 6 okręgów oraz Orłowskiego Okręgu Wojskowego, przewidziane Planem nr 22 „A”, będącego faktycznie planem działań przeciw Polsce[42].
8 września 1939 roku ludowy komisarz spraw wewnętrznychŁawrientij Beria wydał rozkaz, określający zadania specjalnych grup operacyjnychNKWD, które jako pierwsze miały wkroczyć na ziemie II Rzeczypospolitej. 9 września lub wcześniej został przygotowany projekt dyrektywy nr 16633 ludowego komisarza obrony Klimienta Woroszyłowa oraz szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej Borysa Szaposznikowa do Rady WojennejBiałoruskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego o rozpoczęciu w nocy 12/13 września 1939 roku ofensywy przeciwko Polsce[6][d]. W związku z tym, 9 września po południuWiaczesław Mołotow poinformował niemieckiego ambasadoraFriedricha-Wernera von der Schulenburga o rozpoczęciu przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich działań zbrojnych w najbliższych dniach[5]. Radzieckie wojska jednak napotkały poważne problemy z koncentracją i rozwinięciem, wobec czego już następnego dnia Mołotow zawiadomił go, że podawany termin ataku jest już nieaktualny[5]. Ostatecznie data wydania dyrektywy została odręcznie zmieniona na 14 września, a moment ataku z nocy 12/13 września na świt 17 września[6]. Sporządzona została również w tym samym okresie datowana odręcznie na 14 września tajna dyrektywa Woroszyłowa i Szaposznikowa nr 16634 do rady wojennejKijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego o koncentracji 16 września i rozpoczęciu działań przeciwko Polsce 17 września[6][e]. Mołotow przyznał, że strona radziecka została całkowicie zaskoczona szybkością ofensywy niemieckiej. Ujawnił w jaki sposób zamierza usprawiedliwić zajęcie wschodnich ziem II Rzeczypospolitej:rząd sowiecki zamierza dalsze postępy wojsk niemieckich przyjąć jako powód do oświadczenia, że Polska rozpadła się, w następstwie czego Związek Sowiecki zmuszony był przyjść z pomocą Ukraińcom i Białorusinom «zagrożonym przez Niemców». Te argumenty pozwolą uzasadnić interwencję Związku Sowieckiego, jednocześnie umożliwi to uniknięcie zarzutu, że Związek Sowiecki występuje jako agresor[43].
Do 11 września jednostki pierwszego rzutu uzupełniły stany etatowe i tego dnia Woroszyłow wydał rozkaz koncentracji wojsk na wyznaczonych rejonach przygranicznych Radom Wojennym Białoruskiego i Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego (przekształconym w dowództwa Frontów), jednak część jednostek wyruszyła na te pozycje już 8 września[42]. Z powodu problemów z koncentracją, pierwotny termin ataku został jednak przesunięty[5]. Od 13 września prawie wszystkie wyznaczone oddziały Armii Czerwonej znalazły się na pozycjach wyjściowych[42]. W braku znanych dokumentów, przypuszcza się, że ostateczną datę ataku na 17 września Stalin wyznaczył 10–11, a najpóźniej 14 września[6]. Formułowane bywają przypuszczenia, że Stalin zdecydował się na uderzenie, gdy wywiad doniósł mu o podjętej 12 września na brytyjsko-francuskiej konferencji wAbbeville decyzji o zaniechaniu podjęcia działań ofensywnych[f]. Brak jest jednak dowodów na taki związek przyczynowy, zwłaszcza że brak operacji ofensywnych w wielkiej skali został już uzgodniony przez dowódców wojskowych aliantów zachodnich 4 września, a w Abbeville zadeklarowano chęć pomocy i podtrzymywania frontu polskiego[44].
Obie dyrektywy nr 16633 i nr 16634 zostały przekazane 14 września dowódcom okręgów wojskowych, przekształconych w tym czasie we Front Białoruski i Front Ukraiński, po czym 15 i 16 września tworzono na ich podstawie rozkazy armijne[45]. 15 września Beria wydał rozkaz precyzujący zadania powołanych 8 września grup operacyjnych NKWD. 15 września Sztab Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej wydał rozkaz bojowy nr 01, podpisany przez dowódcę frontu komandarmaMichaiła Kowalowa oraz członka Rady Wojennej Frontu Piotra Smokaczowa, który mówił o obowiązku pomocy Białorusinom, Ukraińcom oraz ludności polskiej:
1. Narody białoruski, ukraiński i polski krwawią w wojnie, wszczętej z Niemcami przez obszarniczo-kapitalistyczną klikę rządzącą Polską. Robotnicy i chłopi Białorusi, Ukrainy i Polski powstali do walki ze swymi odwiecznymi wrogami – obszarnikami i kapitalistami. Wojska niemieckie zadały ciężką klęskę głównym siłom armii polskiej.
2. Z nastaniem świtu 17 września armie Frontu Białoruskiego przechodzą do natarcia z zadaniem wsparcia powstańców robotników i chłopów Białorusi i Polski w zrzuceniu jarzma obszarników i kapitalistów i niedopuszczenia do zdobycia terytorium Zachodniej Białorusi przez Niemcy[46].
W odezwie odczytanej żołnierzom przygotowującym się do ataku na Polskę Kowalow napisał m.in.:
Nadszedł czas wyzwolenia bratnich narodów zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy od ucisku polskich obszarników i kapitalistów. Już od 20 lat policyjny but piłsudczyków bezkarnie depcze rodzinne ziemie naszych braci Białorusinów i Ukraińców. Ziemie te nigdy nie należały do Polaków. Te rdzenne ziemie białoruskie i ukraińskie zagarnęli polscy generałowie i obszarnicy w te dni, gdy republika sowiecka, broniąc się przed licznymi siłami kontrrewolucji była jeszcze niedostatecznie silna. […] W zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainie wniósł się czerwony sztandar powstania. Zapłonęły dwory obszarnicze. Zaczęli miotać się generałowie. Skierowali oni karabiny maszynowe i działa przeciw powstańcom. Ale nic nie jest w stanie ugasić gniewu narodów zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy. Poprzez huk dział słyszymy wezwanie narodu białoruskiego: – Na pomoc! Na pomoc, towarzysze! My nie mamy już sił, by znosić ucisk obszarników i generałów[47].
Wojska pierwszego rzutu uformowane były w dwa fronty, w skład których wchodziło 8 armii:
Łącznie siły pierwszego rzutu obejmowały 21 dywizji piechoty, 13 dywizji kawalerii, 16 brygad pancernych i 2 brygady zmotoryzowane, w sumie 618 tys. żołnierzy, 4733 czołgów i 3298 samolotów. Jednostki te posiadały zatem m.in. prawie dwa razy więcej czołgów niżWehrmacht w dniu 1 września 1939i dwa razy tyle samolotów bojowych coLuftwaffe na froncie polskim[48].
Główne kierunki natarcia Frontu Białoruskiego objęłyWilno,Baranowicze –Wołkowysk –Grodno –Suwałki,Brześć nad Bugiem. Wilno, Grodno i Brześć zostały osiągnięte w dniach 20–22 września, Suwałki 24 września. Główne kierunki natarcia Frontu Ukraińskiego objęłyDubno –Łuck –Włodzimierz Wołyński –Chełm –Zamość –Lublin,Tarnopol –Lwów,Czortków –Stanisławów –Stryj –Sambor iKołomyję. Pod Lwów jednostki sowieckie podeszły 19 września, Lublin osiągnęły 28 września. Jednostki Frontu Ukraińskiego dłużej brały udział w działaniach i zajmowały kolejne wyznaczone im obszary do początku października 1939. W awangardzie na kierunkach ataku Armii Czerwonej posuwały się na ogół jednostki pancerne. W pierwszej kolejności jednostki szybkie starały się dotrzeć do granic Rzeczypospolitej z Litwą, Węgrami i Rumunią, by uniemożliwić ewakuację jednostekWojska Polskiego za granicę. Operacja została zaplanowana jako regularne działania wojenne z udziałem wojsk pancernych, lotnictwa (atakującego wojsko polskie z powietrza) i działań grup sabotażowo-dywersyjnych (Specnaz,OsNaz) przerzuconych lub zorganizowanych na terytorium Polski już w początku września 1939.
W dniach 18–19 września miała miejsceobrona Wilna przed nacierającymi wojskami sowieckimi. Z kolei w dniach 20–21 września trwały ciężkiewalki o Grodno, gdzie na skutek zaciekłej obrony sowieckim czołgom nie udało się zdobyć miasta z marszu. Miasta broniły jedynie niewielkie oddziały garnizonu (większość w składzie35 Dywizji Piechoty została kilka dni wcześniej przerzucona transportami kolejowymi dla obrony Lwowa przed Niemcami) i ochotnicy, w tym harcerze. Obrońcy butelkami z benzyną i ogniem działek przeciwpancernych zniszczyli kilkadziesiąt czołgów sowieckich. Agresor używał cywilów i jeńców jakożywych tarcz dla osłony natarcia czołgów[49].
Wkraczającym jednostkom Armii Czerwonej opór zbrojny stawiły związki taktyczneKorpusu Ochrony Pogranicza,Brygada Rezerwowa Kawalerii Wołkowysk iSamodzielna Grupa Operacyjna Polesie. W serii bitew na całym froncie, wojska polskie podjęły próbę opóźnienia marszu jednostek sowieckich. Przez trzy dni (17–20 września) trwała obrona przez KOPRejonu Umocnionego Sarny. W nocnymboju pod Kodziowcami (21/22 września) 101 pułk ułanów odparł atak sowieckiego oddziału pancernego, niszcząc kilkanaście czołgów. W dniach 29–30 września jednostki KOP pod dowództwem gen.Wilhelma Orlika-Rückemanna rozbiły 52 Dywizję Strzelecką Armii Czerwonej wbitwie pod Szackiem. 1 października zmuszone były się rozproszyć pobitwie pod Wytycznem; niewielka część zdołała się przyłączyć do SGO Polesie. Przedzierająca się na zachód SGO „Polesie” gen.Franciszka Kleeberga 29–30 września stoczyła zwycięskie walki z oddziałami sowieckimi podJabłonią iMilanowem.
Walki żołnierza polskiego z Armią Czerwoną zostały upamiętnione naGrobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, napisem na jednej z tablic po 1990 roku – „OBRONA GRANICY WSCHODNIEJ RP 17 IX – 1 X 1939”.
W konsekwencji agresji sowieckiej nastąpiło spotkanie wojskArmii Czerwonej zWehrmachtem na terenie zaatakowanej Polski, po czym z części zajętych uprzednio obszarów Rzeczypospolitej Wehrmacht wycofał się do ustalonej wcześniej linii demarkacyjnej (z 23 sierpnia 1939) i oddał zajęty obszar wojskom sowieckim (Białystok,Kobryń,Brześć,Borysław,Drohobycz)[50]. W spektakularny sposób miało to miejsce pod Lwowem 20 września, gdy Niemcy oblegający to miasto wycofali się, wcześniej proponując obrońcom kapitulację.
Sam Lwów z silnym i dobrze uzbrojonym garnizonem został po krótkim oporze w dniu 22 września poddany Armii Czerwonej przez gen.Langnera na honorowych warunkach, natychmiast przez władze sowieckie złamanych[51]. Oficerom gwarantowano w układzie kapitulacyjnym swobodny przemarsz na Węgry i do Rumunii – zostali jednak na granicy linii oddziałów Armii Czerwonej aresztowani, wywiezieni doobozu w Starobielsku i zamordowani wiosną 1940 r. wCharkowie. (por.Obrona Lwowa 1939). Wśród ofiar katyńskich znajdowali się oficerowie wzięci do niewoli w całym pasie natarcia Armii Czerwonej.
Walkę z Sowietami kontynuowały oddziały partyzanckie, np. nadBiebrzą utrzymały się one do lata 1941 – do wybuchuwojny niemiecko-sowieckiej[52].
Wraz z oddziałami Specjalnych Okręgów WojskowychBiałoruskiego iKijowskiego polską granicę przekroczyły grupy operacyjno-czekistowskie utworzone zgodnie z rozkazemNKWD ZSRR z 8 września 1939. W ich skład weszli oficerowie operacyjnych centralnych i terenowych organów NKWD oraz operacyjno-polityczni funkcjonariusze wojsk pogranicznych, wsparci dwoma batalionami wojsk Białoruskiego i Kijowskiego Okręgu Pogranicznego. W celu koordynacji działań grup operacyjno-czekistowskich z dowództwem wojskowym, oddelegowano naUkrainę zastępcę ludowego komisarza spraw wewnętrznychWsiewołoda Mierkułowa, a naBiałoruśWiktora Boczkowa, szefa Oddziału Specjalnego NKWD ZSRR.
Do zadań grup operacyjnychGUGBNKWD iRazdwiedupru (Zarządu Wywiadu Armii Czerwonej) należało rozbicie struktur administracji Rzeczypospolitej Polskiej naokupowanym terytorium Polski i zorganizowanie w ich miejsce organów władzy sowieckiej w postaci zarządów tymczasowych. Grupy operacyjne NKWD opanowywały w pierwszej kolejności newralgiczne węzły infrastruktury Rzeczypospolitej Polskiej. Zajmowały budynki urzędów państwowych, banki, drukarnie, redakcje gazet, konfiskowały papiery wartościowe i archiwa. Dokonywały aresztowań i zatrzymań na podstawie przygotowanych uprzedniolist proskrypcyjnych i bieżących donosów przedwojennej i pozyskanejagentury sowieckiej, wykrywały i ewidencjonowały współpracowników i funkcjonariuszy, żołnierzy polskichsłużb specjalnych, funkcjonariuszy polskiej administracji, działaczy partii, ugrupowań politycznych i społecznych[53].
Od momentu uderzenia na Polskę Armia Czerwona dokonywała wielu zbrodni wojennych, mordując jeńców i masakrując ludność cywilną. Ocenia się, że ich ofiarą padło ok. 2,5 tys. żołnierzy polskich i policjantów oraz kilkuset cywilów[54]. Jednocześnie dowódcy Armii Czerwonej wzywali ludność cywilną do mordów i przemocy, dowódca Frontu Ukraińskiego Armii CzerwonejSiemion Timoszenko w jednej z rozpowszechnianych publicznie odezw napisał:Bronią, kosami, widłami i siekierami bij swoich odwiecznych wrogów – polskich panów[54]. Największe zbrodnie popełniono wRohatynie[g][55][56][57], gdzie dokonano rzezi na żołnierzach polskich i ludności cywilnej,Grodnie,Nowogródku,Sarnach, iTarnopolu[56][57] oraz wWołkowysku,Oszmianie,Świsłoczy[58],Mołodecznie iKosowie Poleskim[58][59]. W rejonie Sarn sowieci rozstrzelali całą wziętą do niewoli kompanię zBatalionu KOP „Sarny”, razem 280 żołnierzy i oficerów[60]. Według niektórych relacji w Grodnie doszło do wiązania polskich jeńców i ciągnięcia ich czołgami po bruku[h]. Do dramatycznych wydarzeń doszło także wChodorowie,Złoczowie iStryju[58]. W pobliżuWilna żołnierze Armii Czerwonej rozstrzeliwali wziętych do niewoli żołnierzy Wojska Polskiego[56][57]. Mszcząc się za opór stawiany w Grodnie poddających się żołnierzy WP masowo rozstrzeliwano[61].Nocą z 26 na 27 września Armia Czerwona wkroczyła do Niemirówka w Chełmskiem, gdzie przebywał oddział podchorążych. Zaskoczonych we śnie związano drutem i obrzucono granatami[62].
Przedstawiciele Armii Czerwonej łamali także postanowienia umów dotyczących złożenia broni, 22 września 1939 dowódca obrony Lwowa gen.Władysław Langner podpisał z dowództwem sowieckim kapitulację, przewidującą m.in. bezpieczny wymarsz żołnierzyWojska Polskiego (w tym oficerów) ipolicji w kierunku granicy zRumunią, po uprzednim złożeniu broni. Umowę tę strona sowiecka złamała aresztując wszystkich i wywożąc ich w głąb ZSRR[i]. Oficerowie uczestniczący w obronie Lwowa byli przetrzymywani w obozie wStarobielsku, a następnie w przeważającej większości zostalizamordowani przezNKWD wCharkowie i pochowani w dołach śmierci w Piatichatkach. Lwowscypolicjanci zostali wymordowani ogniem karabinów maszynowych na szosie prowadzącej naWinniki[j].
Żołnierze Armii Czerwonej z premedytacją zamordowali też pod Sopoćkiniami dowódcęOkręgu Korpusu Nr III w Grodnie gen.Józefa Olszynę-Wilczyńskiego oraz jego adiutanta[57]. W tym ostatnim przypadku we współczesnej literaturze rosyjskiej (autorstwa głównie J. Muchina) podawane jest stwierdzenie, że generała Olszynę-Wilczyńskiego zabito w czasie ucieczki z bagażem samochodem osobowym po porzuceniu podległych mu walczących jeszcze oddziałów. Świadkami egzekucji generała i jego adiutanta strzałem w tył głowy była jego żona i kilkanaście towarzyszących jej osób[63]. Faktycznie, jako dowódca okręgu korpusu generał Olszyna-Wilczyński pełnił jedynie funkcje administracyjne i nie dowodził jakimikolwiek oddziałami wojskowymi w czasie wojny.
W ślad za oddziałami Armii Czerwonej posuwały się wojska i oddziały specjalneNKWD, dokonujące natychmiast masowych aresztowań (lub egzekucji) elit lokalnych według przygotowanych uprzednio listproskrypcyjnych, przy pomocy lokalnej agentury komunistycznej i zorganizowanych bojówek (tzw. milicja ludowa).
22 września wBrześciukombrigSiemion Kriwoszein i niemiecki generałHeinz Guderian odebrali wspólną defiladę oddziałów pancernych niemieckich i radzieckich (w związku z przekazaniem miasta Armii Czerwonej przez Wehrmacht). Wkrótce po tym 28 września ZSRR i III Rzesza podpisały tzw.Traktat o granicach i przyjaźni, zwany też drugimpaktem Ribbentrop-Mołotow, przypieczętowujący podział Polski, korygujący wcześniejsze ustalenia nt. przebiegu granicy niemiecko-radzieckiej (patrz mapa z 28 września 1939 r.) oraz podziału stref wpływów w krajach bałtyckich. W tym ostatnim przypadku doprowadziło to niezwłocznie do wprowadzenia sowieckich baz wojskowych na terytorium tych państw z zachowaniem do czasu ich niezależności państwowej, a następnie w czerwcu 1940 r. do inwazji Armii Czerwonej na te kraje, ich formalnejaneksji przez ZSRR (sierpień 1940) i prześladowań ludności państw bałtyckich – m.in. po aneksji Litwy wysiedlono (w okresie czerwiec 1940 – czerwiec 1941) 25% ludnościlitewskiej – w oparciu o słynną ujawnioną późniejinstrukcję deportacyjnąSierowa[64].
Armia Czerwonawzięła do niewoli 250 tysięcy żołnierzy, w tym około 18 tysięcy oficerów, ok. 7 tysięcy żołnierzy poległo lub zginęło po wzięciu do niewoli. W walkach zginęło około 3 tysięcy żołnierzy, ok. 10 tysięcy było rannych.
Dalszymi konsekwencjami agresji ZSRR na Polskę były masowerepresje wobec Polaków i obywateli polskich przebywających na wschodnich terenach Rzeczypospolitej Polskiej, grabież polskiego majątku narodowego i dóbr prywatnych – w głąb ZSRR wywożono sprzęt produkcyjny i dokumentację z zakładów przemysłowych, lokomotywy, wagony, samochody[58] oraz inwentarz żywy i martwy. Obrabowano polskie muzea, biblioteki oraz archiwa i prywatne zbiory dzieł sztuki[58]. Mimo czterokrotnej różnicy w sile nabywczejrubla w stosunku dozłotego polskiego (rubel miał specifyczne znaczenie jako walutagospodarki niedoboru), obie waluty zostały we wrześniu 1939 zrównane przez władze sowieckie w kursie wymiany – co spowodowało natychmiastowe zniknięcie wszystkich towarów z rynku (przy masowym ich wykupywaniu przez żołnierzy sowieckich i ukrywaniu reszty przez sprzedawców wobec bezwartościowości sowieckiej waluty). Zablokowanie wszystkich kont bankowych ikas oszczędnościowych spowodowało gwałtownąpauperyzację ogromnych grup ludności, upadek instytucji dobroczynnych, kulturalnych i naukowych. 12 grudnia 1939 r. nastąpiło oficjalne wycofanie z obiegu złotego i zastąpienie go rublem przy likwidacji oszczędności bankowych i braku wymiany walut. W konsekwencji złote polskie byłyszmuglowane celem wymiany doGeneralnego Gubernatorstwa, gdzie były wymieniane namłynarki. Zlikwidowano także wiele[58] kościołów trzech głównych wyznań (w większościkatolickich), które zamieniano na magazyny, składy, kina lub ośrodki radzieckiejLigi Bezbożników – organizacji powstałej w 1925, która atakowałaateistyczną propagandą wiarę w Boga i uczucia religijne różnych grup wyznaniowych. Zastosowano także deportacje innych grup etnicznych i represje w stosunku doukraińskich ibiałoruskich działaczy narodowych. Ocenia się, że w latach 1939–1945 doszło, według różnych źródeł, do przymusowego wywiezienia od 550 tysięcy do 1,5 miliona[65] obywateli polskich w głąb ZSRR.
Armia Czerwona wymordowała ogniem z karabinów maszynowych nieuzbrojonych kadetów ze Szkoły Oficerów Policji wMostach Wielkich po zgromadzeniu kadetów na placu apelowym i odebraniu raportu od komendanta szkoły[66].
Osobne artykuły:Okupacja sowiecka ziem polskich (1939–1941), Wybory do Zgromadzeń Ludowych Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi 1939, Masakry więzienne NKWD w 1941 roku i Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939–1946.18 grudnia 1939rząd RP na uchodźstwie uznał, że zaistniałde facto stan wojny pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Radzieckim[potrzebny przypis].
Agresję sowiecką z 1939 roku niekiedy określa się mianem tzw. "IV rozbioru Polski"[k].
Aneksja zdobytych w 1939 terenówwschodniej Polski świętowana była w ZSRR i jest nadal w niepodległej Białorusi jako „Zjednoczenie zachodniej Białorusi zBiałoruską SRR”. Oficjalna nazwa napaści na Polskę brzmiała: „Kampania wyzwoleńcza Armii Czerwonej”. W 2021 rokuAlaksandr Łukaszenka oficjalnie ustanowiłDzień Jedności Narodowej, jakoświęto państwowe Białorusi upamiętniające to wydarzenie.
23 września 2009Sejm Rzeczypospolitej Polskiej przyjął przezaklamacjęUchwałę upamiętniającą agresję Związku Radzieckiego na Polskę 17 września 1939 r.[l]
W rocznicę agresji ZSRR na Polskę, w 1988rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie (pierwszy rząd Edwarda Szczepanika) wydał oświadczenie w rocznicę najazdu wojsk sowieckich[67], aRada Narodowa Rzeczypospolitej PolskiejVII kadencji wydała rezolucję w rocznicę napaści na Polskę przez Związek Sowiecki[68].
Walki żołnierza polskiego w obronie granicy wschodniej w II wojnie światowej zostały upamiętnione naGrobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic po 1990 r. „OBRONA GRANICY WSCHODNIEJ RP 17 IX – 1 X 1939”. Określenie „agresja ZSRR” lub „agresja sowiecka” jest powszechnie używane w polskiejhistoriografii, uzasadnił je np.Karol Karski w artykule „Agresja ZSRR na Polskę w 1939 roku. Aspekty prawnomiędzynarodowe”[69].
 | Zobacz kolekcję cytatówAgresja ZSRR na Polskę w Wikicytatach |
noty rządu ZSRR z 17.09.1939, nie przyjętej przez ambasadora RP w MoskwieUlotki propagandowej Armii Czerwonej do żołnierzy polskich z 17 września 1939 – zrzucanej z samolotóworędzia Prezydenta RP z 17 września 1939ostatniego rozkazu Wodza Naczelnego, Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego do żołnierzy WP, Craiova (Rumunia) 20.09.1939Traktatu o granicach i przyjaźni III Rzesza-ZSRR z tajnymi protokołami – Moskwa 28.09.1939 r.ostatniego rozkazu gen. Kleeberga do żołnierzy SGO „Polesie”instrukcji deportacyjnej NKWD 001223 z 10 października 1939 r. (Instrukcja Iwana Sierowa)| Wojska |
| ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bitwy | |||||||||||||||||
| Wojny polsko-rosyjskie |
|
|---|---|
| Wojny polsko-bolszewickie/sowieckie | |
| Wojny toczone przez Wielkie Księstwo Litewskie z udziałem Polski | |
| Wojny toczone przez Francję z udziałem Księstwa Warszawskiego |
|
