O szczegółach życia Agnieszki niewiele można znaleźć w starożytnych źródłach pisanych. Dwaj główni autorzy najstarszych opisów funkcjonowali około pół wieku po okresie jej życia[1]. W 378Ambroży z Mediolanu napisał retoryczny tekstDe virginitate (O dziewictwie[7])[8], a w 384 papieżDamazy I utworzyłepigramat ku jej czci. Wspomniani autorzy nie znali więc bezpośrednio losów Agnieszki. Ani późniejszepassio, ani greckie i syryjskie opowiadania nie zawierały wielu informacji historycznych. Legenda rozwijała się i ubogacała historię w różne elementy. Także powstające na bazie rozwijającego się kultu liczne hymny (m.in. Ambroży z Mediolanu,Aurelius Prudentius Clemens) oraz kazania (m.in.Augustyn z Hippony,Maksym z Turynu) niewiele mówiły o samej męczennicy[1][2].
Przekazy mówiące o Agnieszce podają odmienne informacje:Martyrologium rzymskie z V wieku wymienia ją pod datą 28 stycznia, aDeposilio martyrum 21 stycznia. Jedna z pasji podaje informację, jakoby miała być spalona na stosie, a inna opisuje, że była ścięta mieczem przy Via Nomentana, a inna, że miejscem śmierci był stadion Domicjana[2].
Agnieszka mieszkała wRzymie na przełomie III i IV wieku[2][3]. Jej rodzice bylichrześcijanami i wychowali ją zgodnie z zasadami wiary[9]. Agnieszka zginęła śmiercią męczeńską podczas prześladowań za panowania cesarza rzymskiegoDioklecjana (lubDecjusza (III w.)[4]), wyznając wiarę i broniąc dziewictwa[1]. Ambroży podkreśla, że Agnieszka zmarła w dwunastym roku życia, bowiem ukończenie 12 lat było wówczas wiekiem pełnoletności dziewcząt, a tym samym wiekiem, w którym można wymierzać karę[1]. Osiągnięcie 12 lat było także minimalnym wiekiem, w którym młoda chrześcijanka mogła złożyćprofesję dziewictwa[8]. Agnieszka należała do najpopularniejszych męczennic chrześcijańskich w Cesarstwie Rzymskim. Była wzmiankowana już wDepositio Martyrum[10] oraz wMartyrologium Hieronimianum[11] pod datą 21 stycznia. Opisywana także była w dziełach wielkichScriptores Ecclesiastici: św. Ambrożego, św. Hieronima oraz św. Augustyna[12].
Akta męczeństwa św. Agnieszki pochodzą z późniejszego okresu i występują w trzech wersjach: jednej łacińskiej i dwóch greckich. Najstarszym jest jeden z tekstów greckich. Na nim oparto tekst łaciński, a drugi tekst grecki jest oparty na tłumaczeniu złaciny. Pierwotny, starszy tekst grecki oraz tekst łaciński pochodzą z V wieku, z czasu św. Maksyma, biskupa Turynu. W aktach rozwinięty jest wątek wysłania Agnieszki do domu publicznego, by tam złamać jej opór, a ścięta została dopiero po tym, jak wyszła nietknięta z płomieni stosu[4].
Agnieszka miała zginąć w podziemiach stadionu Domicjana, który znajdował się miejscu obecnegoPiazza Navona. Miejsce upamiętnia (znany już od VII w.) kościółSant'Agnese in Agone[1]. Grób Agnieszki znajdował się w katakumbach przy rzymskiejVia Nomentana[1][12]. W miejscu tymKonstantyna, córkaKonstantyna I Wielkiego, wybudowała bazylikę (bazylika św. Agnieszki za Murami). Bazylika ta została przebudowana przez papieżaHonoriusza I (625–638). Wabsydzie bazyliki została umieszczonamozaika przedstawiająca Agnieszkę wśród płomieni z mieczem u stóp. Na marmurowej płycie, stanowiącej część ołtarza z wcześniejszego kościoła, umieszczona jest płaskorzeźba świętej[4].
Świadectwa żywego kultu pochodzą już z IV w.[1] Potwierdzają go wykopaliska archeologiczne, w tym płyta zamykająca niegdyś jej grób z inskrypcjąHague sanctissima (płyta jest przechowywana w zbiorach Muzeum w Neapolu), oraz napisy umieszczone w katakumbach w okolicy miejsca jej spoczynku[2].Martyrologium Rzymskie wspomina o Agnieszce 21 stycznia[9].
Według tradycji Agnieszka złożyła Bogu śluby czystości i w związku z tym odrzucała zaloty mężczyzn. Opór dziewczyny chciano skruszyć, stawiając jej zarzuty. Męczarnie miały ją skłonić do tego, by uległa i wyrzekła się wiary w Chrystusa. Ostatecznie Agnieszka została ścięta mieczem, a Ambroży opisywał, że szła na miejsce egzekucji „szczęśliwsza niż inne, które szły na swój ślub”[13][14]. Poszczególne wersje legendy różnie opisują ucisk, jakiemu była przed śmiercią poddawana[4].
W ikonografii przedstawiana jest w białej powłóczystej tunice lub okryta tylko długimi włosami[15]. Atrybuty, które mogą towarzyszyć jej przedstawieniu to dwie korony: biała symbol czystości i niewinności oraz czerwona symbol męczeństwa[15]. Baranek, niekiedy z nimbem lub sztandarem, symbol czystości nawiązuje też do ukazania się pod postacią baranka rodzicom w ósmym dniu po śmierci, oraz do etymologii imienia (baranek=agnus), zgodnie z inną tradycją związaną z atrybutem baranka miała podarować papieżowi wełnę na paliusz, co przetrwało w tradycji do czasów współczesnych w postaci obrzędu ofiarowania w bazylice rzymskiej jej imienia, w dniu jej wspomnienia 21 stycznia, dwóch baranków, z których wełny benedyktynki z klasztoru św. Cecylii tkają paliusze dla nowych biskupów[15]. Atrybuty męczeństwa to: płonący stos na którym została spalona, miecz od którego zginęła gdy wg. niektórych przekazów hagiograficznych, płomienie stosu nie wyrządzały jej żadnej krzywdy, oraz palma męczeństwa[15]. Lilia i kość słoniowa to atrybuty niewinności i dziewiczego wstydu, odnoszą się zachowania niewinności gdy wystawiona obnażona na widok publiczny w sposób cudowny osłoniła się rozpuszczonymi długimi włosami[15]. Księga albo zwój symbolizują wiarę, modlitwę oraz życie według Ewangelii[16]. Roztropność i utożsamianie świętej z biblijna panną mądrą symbolizuje lampa oliwna[16].
Od średniowiecza św. Agnieszka była przedstawiana w postaci baranka, symbolu jej dziewiczej niewinności[4].
W tradycji zachodniej obrazowana jest również z dwiema koronami: dziewictwa i męczeństwa. Czasem obok postaci Agnieszki ukazywany jest płonący stos. W ikonografii wschodniej Agnieszka jest przedstawiana jako dziewczyna w żółtych szatach i z krzyżem męczeńskim[6].
↑abcdeŚw. Agnieszka. W: H. Fros, E. Sokołowski: Encyklopedia katolicka. red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski. T. tom 1. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1985, s. 179.ISBN 83-86668-00-8.
↑abcLiturgia godzin: codzienna modlitwa Ludu Bożego. T. tom III. Poznań: Palottinum, 1987, s. 1055.
↑O dziewictwie. W: Ambroży z Mediolanu: Wybór pism. tłum. Janusz Jundziłł, oprac. red. Kazimierz Obrycki. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1986, s. 258, seria: Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy t. 35.
↑Chronographus Anni CCCLIII. W: Monumenta Germaniae Historica. Auctores Antiquissimi. (red.) Karl Schenkl. T. tom 11. Berlin: Monumenta Germaniae historica, 1982, s. 71.ISBN 978-3-921575-18-5.
↑Martyrologium Vetustissimum. W: Eusebii Hieronymi Stridonensis Presbyteri opera omnia. T. tom 30. Paryż: J. P. Migne, 1865, s. 454, seria: Patrologiae cursus completus. Series Latina.
↑abMagdalena Mazurkiewicz: Memoriae martyrum tradentes. Męczeństwo św. Agnieszki w oczach papieża Damazego i Prudencjusza. W: Starożytność chrześcijańska. Red. Józef Cezary Kałużny. T. tom 3. Kraków: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, 2012, s. 77–78.ISBN 978-83-7438-325-7.
.jpg)
_nave_right_-_Statue_of_Saint_Agnes_by_Girolamo_Campagna.jpg)
