Afiksy w języku esperanto –przyrostki iprzedrostki pełniące funkcje słowotwórcze w językuesperanto. Esperanto jestjęzykiem aglutynacyjnym – tworzenie nowych słów lub innychform gramatycznych polega na dołączaniu prefiksów i sufiksów do rdzenia. Mogą one pełnić funkcje gramatyczne, choć najczęściej wykorzystywane są do tworzenia nowych wyrazów. Zarówno prefiksy i sufiksy mogą występować jako oddzielne wyrazy (najczęściej przymiotniki, przysłówki, także przyimki).
Prefiksy (przedrostki) pełnią w języku esperanto głównie funkcję słowotwórczą. Wiele z nich pochodzi od przyimków.
PrefiksBO – oznacza skoligacenie rodzinne przez małżeństwo[1]:patro – ojciec →bopatro – teść,filo – syn →bofilo – zięć
PrefiksĈEF – oznacza wagę, uprzywilejowaną pozycję, przywództwo[2]:urbo – miasto →ĉefurbo – stolica;redaktoro – redaktor →ĉefredaktoro – redaktor naczelny
PrefiksDIS – oznacza rozdzielenie, rozpad[3]:kuri – biec →diskuri – rozbiec się,tranĉi – ciąć →distranĉi – rozciąć
PrefiksEK – oznacza początek, nagłość lub krótkotrwałość czynności:dormi – spać →ekdormi – zasnąć;krii – krzyczeć →ekkrii – wykrzyknąć. Czasem sufiks ten może oznaczać długi początek, np.eklerni:Mi eklernis esperanton – zacząłem uczyć się esperanto[4].
PrefiksEKS – oznacza rzecz lub osobę byłą, dawną[5]:ministro – minister →eksministro – były minister
PrefiksGE – służy do tworzenia wyrazów oznaczających osobników obojga płci[6]:knabo – chłopiec →geknaboj – chłopcy i dziewczynki,patro – ojciec →gepatroj – rodzice. Wyrazy z tym przedrostkiem w naturalny sposób występują w liczbie mnogiej.
PrefiksMAL – służy do tworzenia przeciwieństw dla rzeczy wyrażonej rdzeniem[7]:alta – wysoki →malalta – niski,juna – młody →maljuna – niemłody, stary,nova – nowy →malnova – nienowy, stary
PrefiksMIS – oznacza: omyłkowo, błędnie, źle, niewłaściwie, w zły sposób[8]:kompreni – rozumieć →miskompreni – źle zrozumieć,kalkuli – liczyć →miskalkuli – pomylić się w obliczeniach, błędnie policzyć.Mise – omyłkowo
PrefiksPRA – służy do wyrażania dawnego charakteru przedmiotu, zjawiska bądź osoby, którą opisuje rdzeń[9]:arbaro – las →praarbaro – puszcza,homo – człowiek →prahomo – praczłowiek,nepo – wnuk →pranepo – prawnuk
PrefiksRE – służy do zasygnalizowania powrotu, zmiany kierunku lub powtórzenia czynności[10]:doni – dać →redoni – zwrócić,legi – czytać →relegi – przeczytać ponownie,veni – przyjść →reveni → wrócić
PrefiksAL wywodzi się z przyimka oznaczającego „do”, „ku”, „w kierunku”[11]:doni – dać →aldoni – dodać,porti – nosić →alporti – przynosić
PrefiksANTAŬ wywodzi się z przyimka oznaczającego „przed” w sensie kierunku, miejsca i czasu[12]:urbo – miasto →antaŭurbo – przedmieście,diri – mówić →antaŭdiri – przepowiedzieć,paroli – mówić →antaŭparolo – przemowa
PrefiksAPUD – oznacza bezpośrednią bliskość[13]:bordo – brzeg →apudborda – przybrzeżny,urbo – miasto →apudurba – podmiejski
PrefiksĈIRKAU – wywodzi się z przyimka oznaczającego „naokoło”, „wokół”[14]:iri – iść →ĉirkauiri – obejść,kolo – szyja →ĉirkaŭkolo – naszyjnik, obroża
PrefiksDE – oznacza usunięcie czegoś:tranĉi →detranĉi – odciąć,fali – upaść →defali – odpaść,lavi →delavi – zmyć[15].
PrefiksDUM – pochodzi od przyimka oznaczającego „podczas”, „w ciągu”, „w czasie”[16]:vivo – życie →dumviva – dożywotni;nokto – noc →dumnokta – nocny, mający miejsce w nocy
PrefiksEKSTER – wywodzi się do przyimka oznaczającego „na zewnątrz” i sugeruje pozycję zewnętrzną w stosunku do desygnatu zawartego w rdzeniu[14]:lando – kraj →eksterlando – zagranica,dubi – wątpić →eksterduba – poza wszelką wątpliwością
PrefiksEL – oznacza wykonanie pracy aż do osiągnięcia zamierzonego rezultatu lub do naturalnego końca czynności:baki →elbaki – wypiec (ciasto),gladi →elgladi – wyprasować,fumi →elfumi – wypalić (papierosa)[17].
PrefiksEN – oznacza wprowadzenie czegoś, włączenie, wprowadzenie do środka, np.skribi →enskribi – wpisać,gluti →engluti – połknąć[15].Ene – wewnątrz,ena – wewnętrzny[13]
PrefiksFOR – jest użyty, gdy czasownik opisuje zużycie, zniszczenie, usunięcie:drinki →fordrinki – przepić (pieniądze)[15].
PrefiksĜIS – pochodzi od przyimka oznaczającego „aż do” i oznacza zakończenie czynności[18]:vivi – żyć →ĝisvivi – dożyć,morto – śmierć →gismorta – dośmiertny
PrefiksINTER – pochodzi od przyimka oznaczającego „pomiędzy” i wskazuje na wzajemną relację bądź położenie między dwoma obiektami[19]:linio – linia →interlinio – interlinia,nacia – narodowy →internacia – międzynarodowy,reto – sieć →interreto – internet,paroli – mówić →interparoli – rozmawiać
PrefiksKONTRAŬ – pochodzi od przyimka oznaczającego „naprzeciw”, „przeciwko”, „wbrew” i oznacza pozycją przeciwną w stosunku do czynności wyrażonej rdzeniem[16]:agidziałać →kontraŭagi – przeciwdziałać,venno – trucizna →kontraŭveno – odtrutka
PrefiksKROM – pochodzi od przyimka oznaczającego „oprócz”, „poza” i oznacza coś dodatkowego względem desygnatu wyrażonego rdzeniem[20]:leciono – lekcja →kromleciono – korepetycja,virino – kobieta;kromvirino – kochanka, nałożnica
PrefiksKUN – występuje tam, gdzie czynność wyrażona czasownikiem polega na łączeniu, działanie w tym samym celu:preni →kunpreni – zabrać ze sobą,meti → kunmeti – złożyć razem,labori →kunlabori – współpracować,veni →kunveni – zebrać się[15]
PrefiksLAŬ – pochodzi od przyimka oznaczającego „według”, „wzdłuż”, „zgodnie z”[21]:eble – może →laŭebla – w miarę możliwości,diri – mówić →laŭdire – jak powiadają
PrefiksMALGRAŬ – pochodzi od przyimka oznaczającego „mimo”, „pomimo” i jest rzadko używany jako prefiks[20]:volo – chęć, wola →malgraŭvola – mimowolny, bezwiedny
PrefiksPER – zmienia aspekt czasownika z niedokonanego na dokonany. Używa się go w czasownikach oznaczających zdobycie czegoś w wyniku czynności przedstawionej czasownikiem:labori →perlabori (monon) – zarobić (pieniądze),konstrui →perkonstrui – wybudować[22]
PrefiksPOST – pochodzi od przyimka oznaczającego „po”, „za” w sensie miejsca, kierunku lub czasu[13]:morgaŭ – jutro →postmorgaŭ – pojutrze,iri – iść →postiri – iść za kimś, śledzić kogoś
PrefiksPRETER – pochodzi od przedimka oznaczającego „wzdłuż”, „obok”[23]:iri – iść →preteriri – przejść obok,vidi – widzieć →pretervidi – przeoczyć
PrefiksPRI – zmienia nieprzechodnią formę czasownika w przechodnią, przy okazji tworząc postać dokonaną[22]:pensi – myśleć →pripensi – przemyśleć (coś),paroli – mówić →priparoli – omówić
PrefiksSUB – pochodzi od przyimka oznaczającego „pod” i oznacza pozycję niższą względem tej, któ©ą zajmuje desygnat określony rdzeniem[24]:tera – ziemia →subtera – podziemny,meti – kłaść →submeti – podkładać
PrefiksSUPER – pochodzi od przyimka oznaczającego „nad” i oznacza wyższą pozycję niż desygnat wyrażony rdzeniem[25]:krii – krzyczeć →superkrii – przekrzyczeć,pagi – płacić →superpagi – przepłacać
PrefiksSUR – wskazuje na pozycję „na” i również zamienia postać czasownika na dokonaną[22]:meti – położyć –surmeti – włożyć, nałożyć (ubranie),iri – iść →suriri – wejść (na szczyt)
PrefiksTRA – pochodzi od przyimka oznaczającego „przez”, „poprzez”, „na wskroś”[18]:legi – czytać →tralegi – przeczytać całość,konduki – prowadzić →trakonduki – przeprowadzić
PrefiksTRANS – jest odpowiednikami polskiego przedrostka „prze–”[22] i pochodzi od przyimka oznaczającego „z tamtej strony”[18]:planti – sadzić (roślinę) –transplanti – przesadzić,porti – nosić →transporti – transportować
Są to końcówki, które stosuje się dla zaznaczenia kategorii gramatycznej wyrazu: liczby, przypadku, czasu, strony itp.
Sufiks –O jest cechąrzeczownika[26]:ŝtelisto – złodziej,malfacilaĵo – trudność,patro – ojciec
Sufiks –N – stosuje się dla rzeczowników lubprzymiotników wbierniku[26]:frago – truskawka →fragon – truskawkę,lernejo – szkoła →lernejon – szkołę
Sufiks –J oznacza liczbę mnogą rzeczownika albo przymiotnika[27]:malgranda – mały →malgrandaj → małe,kato – kot →katoj – koty
Sufiks –A jest cechą przymiotnika[28]:bela – piękny,elektra – elektryczny,granda – duży
Sufiks –E oznaczaprzysłówek[29]:bona – dobry →bone – dobrze,bela – piękny →bele – pięknie,rapida – szybki →rapide → szybko,skribi – pisać →skribe – pisemnie
Sufiks –I jest cechą bezokolicznika czasownika[28]:esti – być,trinki – pić,renkonti – spotkać
Sufiks –AS determinuje czas teraźniejszy czasownika[28]:kanti →kantas → śpiewam,porti →portas – niosę,aĉeti →acetas – kupuję
Sufiks –OS determinuje czas przyszły czasownika[28]:maĉi – gryźć →maĉos – będę gryzł,vendi →vendos – sprzedam,montri →
Sufiks –IS determinuje czas przeszły czasownika[28]:bati →batis – biłem,malfermi →malfermis – zamknąłem,plibonigi →plibonigis – poprawiłem
Sufiks –US służy do tworzenia formy warunkowej czasownika[28]:legi →legus – przeczytałbym,deziri →dezirus – chciałbym, życzyłbym sobie,povi →povus – mógłbym
Sufiks –U jest cechą trybu rozkazującego i łączącego[30]:preni →prenu – przynieś, abym przyniósł,montri →montru – pokaż, abym pokazał,fari →faru – rób, abyś robił
Sufiks –ANT, mogący przyjmować formy: rzeczownikową (–ANTO), przymiotnikową (ANTA) i przysłówkową (–ANTE) służy do tworzeniaimiesłowów czynnych teraźniejszych z tematu czasownika[31]:legi – czytać →leganto – (ktoś) czytający,rigardi – patrzeć →rigardanta – patrząc
Sufiks –INT, mogący przyjmować formy: rzeczownikową (–INTO), przymiotnikową (INTA) i przysłówkową (–INTE) służy do tworzenia imiesłowów czynnych przeszłych z tematu czasownika[31]:kreski – rosnąć →kreskinta – ten, który urósł,provi – próbować →provinte – spróbowawszy,ŝteli – kraść →ŝtelinta – ten, który ukradł
Sufiks –ONT, mogący przyjmować formy: rzeczownikową (–ONTO), przymiotnikową (ONTA) i przysłówkową (–ONTE) służy do tworzenia imiesłowów czynnych przyszłych z tematu czasownika[31]:reveni – wrócić →revenonto – ten, który ma wrócić,friti – smażyć →fritonta ovo – jajko do usmażenia
Sufiks –AT, mogący przyjmować formy: rzeczownikową (–ATO), przymiotnikową (ATA) i przysłówkową (–ATE) służy do tworzenia imiesłowów biernych teraźniejszych z tematu czasownika[31]:ŝanĝi – zmieniać →ŝanĝata – zmieniany (teraz),ornami – ozdabiać →ornamata – ozdabiany
Sufiks –IT, mogący przyjmować formy: rzeczownikową (–ITO), przymiotnikową (ITA) i przysłówkową (–ITE) służy do tworzenia imiesłowów biernych przeszłych z tematu czasownika[31]:preni – wziąć →prenite – wziąwszy;manĝi – jeść →mangita – zjedzony
Sufiks –OT, mogący przyjmować formy: rzeczownikową (–OTO), przymiotnikową (OTA) i przysłówkową (–OTE) służy do tworzenia imiesłowów biernych przyszłych z tematu czasownika[31]:vendi – sprzedać →vendota tablo – stół, który będzie sprzedany
Sufiks –IG – służy do dawania czasownikom aspektu przechodniości:sidi – siedzieć →sidigi – sadzać. Czasowniki przechodnie można tworzyć również z innych części mowy:pura – czysty →purigi – czyścić,ruino – ruina →ruinigi – rujnować[32].
Sufiks –IĜ – służy do tworzenia czasowników nieprzechodnich i ma działanie przeciwne do sufiksu –IG–:veki – budzić (kogoś) →vekiĝi – budzić się[33].
Stosowane są przy tworzeniu zaimków.
Sufiks –U oznacza osobę[34]:kiu – kto, który,ĉiu – każdy,neniu – żaden
Sufiks –O oznacza przedmiot[34]:kio – co,tio – tamto,nenio– nic
Sufiks –A oznacza cechę[34]:kia – jaki,ia – jakiś,nenia – żaden
Sufiks –ES oznacza przynależność[34]:kies – czyj,ĉies – należący do wszystkich,nenies – niczyj
Sufiks –E oznacza miejsce[34]:kie – gdzie,ie – gdzieś,tie – tam,nenie – nigdzie
Sufiks –EL oznacza sposób[34]:kiel – jak,iel – w jakiś sposób, jakoś,neniel – w żaden sposób
Sufiks –AM oznacza czas[34]:kiam – kiedy.tiam – wtedy,neniam – nigdy
Sufiks –IOM oznacza liczbę[34]:kiom – ile,iom – nieco, trochę,neniom – nic, żadna ilość
Sufiks –AL oznacza przyczynę[34]:kial – dlaczego,ial – dlatego,ĉial – ze wszech przyczyn,nenial – bez przyczyny
Liczebniki określające krotność tworzy się przy pomocy przyrostka –OBL – oraz odpowiedniego liczebnika i najczęściej są przymiotnikami lub przysłówkami:unuobla – pojedynczy,duobla – podwójny,unuoble – pojedynczo,duoble – podwójnie[35].
Sufiks –ON – służy do tworzeniaułamków zwykłych przez dodanie go do odpowiedniego liczebnika:duono – połowa, jedna druga,sep okonoj – siedem ósmych. Mianownik ułamka występuje w mianowniku liczby mnogiej[35].
Sufiks –OP – służy do tworzenia liczebników krotności, przez dodanie go do odpowiedniego liczebnika. Otrzymany wyraz może być najczęściej przymiotnikiem lub przysłówkiem:unuopa – pojedynczy,unuope – pojedynczo;duopa – podwójny,triope – potrójnie[36].
Wielokrotność można wyrazić przy pomocy przyrostka –FOJE[37]:dufoje – dwa razy,kiomfoje – ile razy?Mi vidis lin hodiaŭ trifoje. – widziałem go dziś trzy razy.
Sufiks –AĈ – używa się, dla podkreślenia wstrętu, pogardy dla przedmiotu lub osoby określonej przez rdzeń[38]:homo – człowiek →homaĉo – człowiek brzydki (ze względów estetycznych).Aĉa – wstrętny, paskudny
Sufiks –AD – wskazuje na długość wykonywanej czynności[7]:skribi →skribadi – pisywać,paroli →paroladi – mawiać
Sufiks –AĴ – może oznaczać[39]:
Sufiks –AD – oznacza powtarzalność lub długotrwałość czynności wyrażonej rdzeniem[40]:fari – robić →farado – robienie,skribi – pisać →skribadi – pisywać
Sufiks –AN – oznacza członka zbiorowości, mieszkańca miasta lub kraju, wyznawcę religii[3]:islam →islamano – wyznawca islamu,klubo – klub →klubano – klubowicz,Varsovio →Varsoviano – warszawiak
Sufiks –AR – oznacza zbiór, zespół, rzecz złożoną z przedmiotu opisanego przez rdzeń[1]:arbo – drzewo →arbaro – las,junulo – młody człowiek →junularo – młodzież
Sufiks –ĈJ – stosuje się dla pieszczotliwego zdrobnienia imienia męskiego lub tytułu[41]:Johano – Jan →Joĉjo – Jaś,patro – ojciec →paĉjo – tatuś
Sufiks –EBL – oznacza, że coś jest możliwe do wykonania[3]:kompreni – rozumieć →komprenebla – zrozumiały.legi – czytać →legebla – możliwy do odczytania, czytelny;eble – możliwe
Sufiks –EC – oznacza cechę, którą posiada rdzeń, a także oderwane pojęcie[42]:bela – ładny →beleco – piękno,stulta – głupi →stulteco– głupota
Sufiks –EDZINO – odpowiada polskiemu –„owa” i dodaje się go do tytułów lub zawodów[43]:profesoro – profesor →profesoredzino – profesorowa
Sufiks –EG – służy do tworzenia wskazywania na duże rozmiary rzeczy określonej rdzeniem:bela →belega – bardzo duży,varma – ciepły →varmega – gorący[44];ega – wielki
Sufiks –EJ – oznacza miejsce związane ze znaczeniem wyrazu, do którego jest przyłączany, lub gdzie odbywa się czynność określona przez rdzeń[45]”lerni →lernejo – szkoła,teni – trzymać →tenejo – schowek,labori →laborejo – miejsce pracy;ejo – pomieszczenie
Sufiks –EM – oznacza skłonność, chęć, ochotę w zakresie określonym przez rdzeń[46]:labori – pracować →laborema – pracowity,ŝpari – oszczędzać –ŝparema – oszczędny;emo – skłonność
Sufiks –ER – oznacza małą cząstkę rzeczy wyrażonej przez rdzeń[47]:sablo – piasek →sablero – ziarenko piasku,neĝo – śnieg →neĝero – płatek śniegu, śnieżynka.Ero – cząstka, element.
Sufiks –ESK – oznacza rzecz podobną do desygnatu wyrażonego rdzeniem[48]:blanka – biały →blankeska – białawy,infano – dziecko →infaneska – dziecinny
Sufiks –ESTR – oznacza szefa, przełożonego, dyrektora[2]:ŝipo – statek →ŝipestro – kapitan statku,urbo – miasto →urbestro – burmistrz, mer, prezydent miasta
Sufiks –ET – służy do tworzenia zdrobnień bądź też wskazywania na niewielkie rozmiary rzeczy określonej rdzeniem:hundo – pies →hundeto – piesek (niewielkich rozmiarów),urbo – miasto →urbeto – miasteczko (niewielkie miasto). Wyraz z tym przyrostkiem może również określać stosunek emocjonalny do rzeczy określonej rdzeniem:mia kara patrineto – moja ukochana mamusia[49]
PrefiksFI – dodaje się w celu zaznaczenia, że mówiący odczuwa w stosunku do przedmiotu wyrażonego rdzeniem obrzydzenie moralne[38]:homo – człowiek →fihomo – łajdak, kanalia (uwaga: nie należy mylić z przyrostkiem –AĈ–).Fia – podły, wstrętny.
Sufiks –ID – oznacza potomka, młodego osobnika[50]:hundo – pies →hundido – szczeniak piesek,reĝo – król →reĝido – królewicz
Sufiks –IL – oznacza narzędzie, urządzenie, przyrząd wykonujący czynność związaną ze znaczeniem rdzenia[51]:ŝlosi – zamykać na klucz →ŝlosilo – klucz,tranĉi – ciąć →tranĉilo – nóż;ilo – narzędzie
Sufiks –IN – służy do tworzenia rodzaju żeńskiego rzeczowników i przymiotników:redaktoro – redaktor →redaktorino – redaktorka,patro – ojciec →patrino – matka[7]
Sufiks –IND – służy do podkreślenia wartości, wskazania, że wyraz wyrażony rdzeniem jest godzien, wart[52]:miri – podziwiać →mirinda – godny podziwu,kredi – wierzyć →kredinda – wiarygodny
Sufiks –ING – oznacza futerał, nasadkę, pochwę[38]:fingro – palec →fingringo – naparstek,kandelo – świeca →kandelingo → świecznik
Sufiks –ISM – oznacza doktrynę, ruch, system[53]:kolonio – kolonia →kolonialismo – kolonializm,spirito – duch →spiritualizmo – spirytualizm
Sufiks –IST – może oznaczać[54]:
Sufiks –IV – oznacza zdolność[55]:produkti – produkować,produktiva – zdolny do produkcji,pagi – płacić →pagiva kliento – wypłacalny klient
Sufiks –IZ – oznacza pokryć czymś, zaopatrzyć[56]:oro – złoto →orizi – pokryć złotem, ozłocić
Sufiks –LAND – służy do tworzenia niektórych nazw krajów[57]:polo – Polak →Pollando – Polska
Sufiks –MAL – oznacza przeciwieństwo cechy, którą odznacza się rdzeń[58]:antaŭ – przed →malantau – za,varma – ciepły →malvarma – zimny. Jest różnica międzymal ane: druga partykuła jest przeczeniem.utila – pożyteczny →malutila – szkodliwy →neutila – nieużyteczny[59].
Sufiks –NJ – stosuje się dla pieszczotliwego zdrobnienia imienia żeńskiego lub tytułu[41]:Marjo – Maria →Manjo – Marysia,patrino – matka →panjo – mamusia
Sufiks –UJ – może oznaczać[60]:
Sufiks –UL – oznacza osobę o cechach wskazanych przez rdzeń[45]:freneza – szalony →frenezulo – wariat,juna – młody →junulo – młodzieniec,blonda – blond, o jasnych włosach →blondulo – blondyn;ulo – osoba
Sufiks –UM – nie ma konkretnego przydziału i używany jest niejako rezerwowo[61]:butiko – sklep →butikumi – robić zakupy,plena – pełny →plenumi – wypełnić
| Język | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kultura i ruch | |||||||
| Pisarze |
| ||||||
| Organizacje |
|
