W listopadzie 1932 roku partia nazistowska miała najwięcej miejsc w niemieckimReichstagu, ale nie posiadała większości, w rezultacie żadna partia nie była w stanie utworzyć większości parlamentarnej popierającej kandydata na kanclerza. Były kanclerzPapen i inni konserwatywni przywódcy przekonali prezydentaHindenburga, by 30 stycznia 1933 mianował Hitlera kanclerzem. Wkrótce potem rozpoczął się proces przekształcaniaRepubliki Weimarskiej wtotalitarnąIII Rzeszę. Hitler dążył do wyeliminowaniaŻydów z Niemiec i ustanowienianowego ładu, aby przeciwdziałać temu, co uważał za niesprawiedliwość międzynarodowego porządku zdominowanego przezWielką Brytanię iFrancję popoprzedniej wojnie. Pierwsze sześć lat jego władzy zaowocowało szybkim ożywieniem gospodarczym powielkim kryzysie, zniesieniem ograniczeń nałożonych na Niemcy i rozbudową sił zbrojnych (przekształconych zReichswehry wWehrmacht) na wielką skalę.Rozprawił się też z wewnętrzną opozycją, spacyfikował rosnące w siłę i liczące już miliony SA, którego pozycję przejęło konkurencyjneSchutzstaffel (SS) z wiernym muHimmlerem na czele. Zanegował w końcu ład wersalskiwprowadzając wojska do Nadrenii, po czymprzejął bezpośrednią kontrolę nad armią odsuwając niewygodnych oficerów, zwłaszcza zwierzchnika sił zbrojnychBlomberga, którego pozycję przejął sam, natomiast ministerstwo wojny przekształcił wOKW z podporządkowanym muKeitlem na czele. Obawiające się kolejnej wojny rządy Francji i Wielkiej Brytanii brakiem sprzeciwu umożliwiły muaneksję Austrii,Sudetenlandu, przejęcie Czech iwymuszenie na Litwie zwrotu Memellandu.Narastającej przeciwko niemu opozycji zabrakło wtedy stanowczości by go usunąć.
Urodził się 20 kwietnia 1889 roku[2] wBraunau wGórnej Austrii[2] w cesarsko-królewskichAustro-Węgrzech (konkretniej wArcyksięstwie Austrii za Anizą), w rodzinie austriackiego urzędnika celnego. Wkrótce po narodzinach Adolfa rodzice przenieśli się doLeondingu wGórnej Austrii. Tam też w późniejszym czasie zostali pochowani[b]. Ojciec Adolfa był bardzo surowym mężem i ojcem. Kiedy chciał przywołać do siebie syna, nie wymieniał go po imieniu, tylko gwizdał na dwóch palcach. Kiedy mały Adolf nie zjawił się w porę przy ojcu, był bity. Matka nie mogła go obronić, gdyż sama bała się męża[5]. We wczesnym dzieciństwie uczęszczał do szkoły w miejscowościLambach, gdzie śpiewał w chórze kościelnym[2]. W dorosłym życiu twierdził, że właśnie tam wykształcił silny głos, wykorzystywany później podczas wystąpień publicznych[2]. W roku szkolnym 1897–1898 uczęszczał jako dziecko do szkoły przy zakoniebenedyktynów, gdzie był prymusem w swojej klasie, otrzymując 12 najwyższych ocen na końcu roku[6]. Od września 1900 do września 1904 Adolf uczęszczał do szkoły realnej wLinzu. Jako uczeń nie wyróżniał się osiągnięciami i przejawiał buntownicze nastawienie, choć wykazywał zdolności rysunkowe, które skłoniły go do rozważenia kariery artystycznej[2]. Jego kolega z młodości, August Kubizek, wspominał, że Hitler jeszcze jako nastolatek ćwiczył przemawianie na okolicznych polach[2]. W szkole tej nie odnosił sukcesów i musiał dokonać zmiany szkoły, bo inaczej nie zdałby klasy. Przez następny rok – do jesieni 1905 roku – był uczniem szkoły wSteyr[7]. Nie przystąpił domatury[8]. W tym okresie kształtowały się również jego skrajnie nacjonalistyczne poglądy; intensywna identyfikacja z niemieckim nacjonalizmem łączyła się z wrogością wobec innych narodów zamieszkującychMonarchię Austro-Węgierską, przede wszystkim Słowian[2].
Jego pasją stała się wówczas sztuka, zwłaszczamalarstwo. Temat, jaki najczęściej preferował, topejzaż górski lub miejski, a techniką, jaką najczęściej się posługiwał, byłaakwarela. W 1907 roku Hitler przeniósł się doWiednia z zamiarem podjęcia nauki wAkademii Sztuk Pięknych lub na wydziale architektury[2]. W latach 1907 i 1908 bezskutecznie próbował dostać się doAkademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, aby studiować malarstwo. Odrzucony przez komisję egzaminacyjną, Hitler stopniowo radykalizował swoje postawy, rozwijając skrajnie antysemickie przekonania, które stały się jednym z fundamentów jego późniejszej ideologii oraz polityki realizowanej po przejęciu władzy[2]. W tym czasie początkowo utrzymywał się z renty,spadku oraz dzięki hojności ciotki, w okresie późniejszym zarabiał na sprzedaży malowanych przez siebie pocztówek i akwarel[9].
Pracował przejściowo jako pomocnikmurarza. Po dwukrotnie niezdanym egzaminie na studia opuściłWiedeń. Na podstawie jego datowanych prac można wyciągać wnioski, iż po tych niepowodzeniach nadal podejmował próby powrotu do malarstwa. Zaprojektował między innymi symboleNSDAP, w tym flagę. Jako kanclerz Rzeszy, wykorzystując projektJosefa Ganza (niemiecko-żydowski[10] inżynier, twórca prototypu auta o nazwieMaikaefer, redaktor magazynu „Motor-Kritik”, którego nazwisko wymazano z historii niemieckiej motoryzacji i Volkswagena), miał wpływ na projektVolkswagena Garbusa, który nie był projektemFerdinanda Porsche[11].
Kosmopolityczne środowiskoWiednia, w którym funkcjonowała liczna społeczność żydowska i inne grupy narodowe charakterystyczne dlaAustro-Węgier, a także niepowodzenie podczas egzaminów wstępnych, wywarły istotny wpływ na kształtowanie jego dalszych poglądów[2][12]. W czasie pobytu w stolicy znalazł się pod wpływemsocjaldemokratycznej koncepcji partii masowej. Nawiązał kontakty zantysemicką organizacjąpangermańskichnacjonalistów, której przewodziłGeorg Ritter von Schönerer, oraz stworzoną przezKarla Luegerarasistowską Partią Chrześcijańsko-Społeczną.
Silnie nacechowanynacjonalizmem oraznietolerancją wobec innych narodów system poglądów Adolfa Hitlera prowadził do skrajnie zniekształconej interpretacji otaczającej go rzeczywistości[13]. Na jego wizję niemieckiej tożsamości i dziejowej misji wpływ mieli liczni myśliciele i twórcy kultury, m.in.Fichte,Hegel,Treitschke,Nietzsche orazRichard Wagner[13]. Szczególne znaczenie odgrywały dzieła sceniczne Wagnera, inspirowane germańską i niemieckąmitologią[13].
Hitler interesował się również pismami Nietzschego, w których pojawia się koncepcja „nadczłowieka” (Übermensch) – jednostki mającej przewyższać innych zarówno pod względem sprawności fizycznej, jak i możliwości intelektualnych[13]. W ujęciu filozofa istota taka odrzucała tradycyjnie pojmowaną moralność na rzecz zasady „twardości”, co sprzyjało interpretowaniu jego nauk jako pochwały siły i dominacji[13]. Hitler i działaczenazistowscy później przejęli i wypaczyli te idee, wykorzystując je do uzasadniania funkcjonowania brutalnego, totalitarnego państwa[13]. Za wzorzec „nadczłowieka” Hitler uznawał nordyckiego, rzekomo germańskiego bohatera, który w jego przekonaniu powinien zostać „wyzwolony” od chrześcijańskiej etyki, postrzeganej przez niego jako obca i wywodząca się z tradycji żydowskiej[13].
W maju 1913 roku dwudziestopięcioletni Hitler opuściłWiedeń i przeniósł się doMonachium, deklarując później, że w tym okresie jego charakter i podstawowe przekonania były już ukształtowane[13].
Hitler (z prawej strony, w pozycji siedzącej) z towarzyszami frontowymi
Hitler jako żołnierz w 1921 roku
W styczniu 1914 roku Adolf Hitler został wezwany do odbycia obowiązkowej służby wojskowej wAustro-Węgrzech, a policja wMonachium nakazała mu powrót na terytorium monarchii[13]. Po skierowaniu go do komisji wSalzburgu stwierdzono jednak, że nie spełnia wymogów zdrowotnych, wobec czego zezwolono mu na ponowne osiedlenie się w Monachium[13]. W sierpniu 1914 roku uczestniczył w manifestacjach popierających powstanie ogólnoniemieckiego, pangermanistycznego ruchu, wymierzonego wRosję orazSerbię[13]. Po dokonanym wSarajewiezamachu na austriackiego następcę tronu monarchia habsburska wypowiedziała wojnę Serbii, co doprowadziło do eskalacji konfliktu i rozpoczęciapierwszej wojny światowej[13].
W sierpniu 1914 roku, wkrótce po wybuchupierwszej wojny światowej, Adolf Hitler zwrócił się docesarza Niemiec z prośbą o dopuszczenie do służby w armii bawarskiej, mimo że posiadał obywatelstwoAustro-Węgier[14]. Wniosek ten został zaakceptowany, co najpewniej wiązało się z pominięciem wcześniejszej opinii austriackiej komisji poborowej[14]. Hitler został przyjęty jako ochotnik do 1. kompanii16 Rezerwowego Pułku Piechoty(inne języki)[15], określanego jako „Pułk Lista”, od nazwiska jego organizatora, pułkownikaJuliusa Lista(inne języki)[14]. W październiku 1914 roku jednostkę skierowano na front zachodni w rejonieIeper[14][c]. W listopadzie brał udział wbitwie pod Ypres, w roku 1915 walczył w rejonieArras, w roku 1916nad Sommą, a w roku 1917 znów pod Arras[16]. W czasie wojny pełnił funkcję pułkowego gońca i awansował do stopniagefrajtera, nie przyjmując propozycji awansu poza stopień kaprala[14]. W 1914 roku otrzymał odznaczenieKrzyż Żelazny II klasy[14]).
W październiku 1916 roku Adolf Hitler został ranny w udo i przewieziony do szpitala wojskowego wBerlinie[14]. Po zakończeniu leczenia skierowano go do batalionu rezerwowego wMonachium, skąd w marcu 1917 roku powrócił do swojego macierzystego pułku[14]. W kwietniu 1918 roku jednostka wzięła udział w ofensywie prowadzonej przezEricha Ludendorffa[14]. Hitler otrzymał wówczasKrzyż Żelazny I klasy[14][d]. W październiku 1918 roku, podczas działań w rejonieIeper, Hitler doznał czasowej utraty wzroku wskutekataku gazowego[14]. Przewieziono go do wojskowego szpitala wPasewalku na wschodzie Niemiec, gdzie dowiedział się ozawieszeniu broni (rozejm w Compiègne). Doktor Karl Kroner zeznał po II wojnie światowej, że Hitler całymi dniami wygłaszał do grupek chorych płomienne przemówienia, w których oskarżał o przegraną Żydów i marksistów. Hiler przebywał w szpitalu około pół roku, a po zakończeniu leczenia, został wypisany 19 listopada 1918 roku[17] i skierowany ponownie do koszar w Monachium[14].
Po I wojnie światowej
Pojechał do objętego rewolucją Monachium, gdzie zamieszkał w schronisku dla bezdomnych przy Lothstrasse 29. W końcu listopada zgłosił się do swojego pułku i został skierowany do oddziału wartowniczego w obozie dla jeńców wojennych wTraunstein. Po rozwiązaniu obozu w Traunstein wrócił do Monachium, gdzie trzymał straż na dworcu kolejowym lub w magazynie sprawdzał filtry starych masek przeciwgazowych. Został zwerbowany przezKarla Mayra do specjalnego oddziałuBayerische Reichswehr Gruppenkommando, utworzonego w maju 1919, którego zadaniami były inwigilacja oraz edukacja polityczna, mające na celu zapobiec ponownemu wybuchowi komunizmu w Niemczech. Został informatorem (V-Männer), którego zadaniem było obserwowanie partii politycznych[17].
Po powrocie został wybrany „mężem zaufania” swojego oddziału.Najprawdopodobniej 16 lutego wziął udział w demonstracji Rewolucyjnej Rady Robotniczej (Revolutionärer Arbeiterrat), domagającej się proklamowania republiki rad[potrzebny przypis]. W lutym 1919 roku skierowany został do komórki wywiadowczej prowadzonej przezErnsta Röhma. Röhm miał za zadanie zakładanie tajnych magazynów broni i amunicji na potrzeby środowisk monarchistycznych i nacjonalistycznych w rejonieMonachium, a także organizację specjalnej jednostki wywiadu politycznego armii[18].W kwietniu 1919 roku, po proklamacjiBawarskiej Republiki Rad, został wybrany do rady żołnierskiej swojego oddziału[potrzebny przypis]. W czerwcu 1919 roku, po obaleniu komunistów, zgłosił się doReichswehry, gdzie uzyskał stanowisko informatora, po czym we wrześniu 1919 roku został skierowany do infiltracji Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP)[19], ugrupowania kierowanego przezAntona Drexlera[18]. Program partii, zawierający silnie antykapitalistyczne i antymarksistowskie elementy, odpowiadał poglądom Hitlera, co skłoniło go do wstąpienia doDAP[18].
Działalność polityczna
Działalność w NSDAP
Karta członkowska Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP)Hitler w roku 1920ObwolutaMein Kampf (wydanie 1926–1928)Spotkanie członkówNSDAP, 1930
Na początku kariery, ukrywając się przed policją, używał pseudonimu Wilk[20]. Działalność polityczną rozpoczął jakoagitatorReichswehry. Podczas swych wystąpień wskazywał na winnych klęski Niemiec w I wojnie światowej orazrewolucji listopadowej 1918, którymi jego zdaniem byliŻydzi,komuniści,socjaldemokraci iliberałowie – na fali frustracji społecznej spowodowanej klęską wojenną, zyskał tym sobie grupy zwolenników.
16 września 1919 roku w Monachium, mając trzydzieści lat, wstąpił do niewielkiejNiemieckiej Partii Robotników (niem.Deutsche Arbeiterpartei, DAP)[21]. W ciągu niespełna roku Hitler stał się główną postacią ugrupowania, a następnie doprowadził do jego przekształcenia wNarodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą (NSDAP), stanowiącą kontynuację i rozwinięcie struktur DAP[18]. W celu wzmocnienia pozycjiNarodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej i zwiększenia jej postrzeganej liczebności, AdolfHitler manipulował numerami legitymacji członkowskich, w czasie gdy organizacja znajdowała się w fazie początkowej i wymagała wsparcia[22]. W tym okresie wsparcie Hitlera zadeklarowałErnst Röhm, ówczesny szef sztabu wojskowego wMonachium, co umożliwiło rozrost partii. Röhm, podejmował działania mające na celu zdobycie wpływów w partii, prezentując Hitlera wpływowym osobom, w tymErich Ludendorffowi, bohaterowipierwszej wojny światowej i nacjonalistycznemu politykowi, oraz generałowiFranzowi Ritterowi von Eppowi, dowódcy monachijskiego okręgu wojskowego[22]. Te kontakty przyczyniły się do zwiększenia wiarygodności NSDAP i umożliwiły uzyskanie wsparcia materialnego[22].
29 lipca 1921[23] został jejprzewodniczącym z tytułemwodza (niem.Führer) oraz z niemalże dyktatorską władzą[21]. W celu propagowania programu partii Adolf Hitler wprowadził symbole wizualne, które miały podkreślać jej obecność i wartości ideowe. Wybrał jako symbol pradawną formęswastyka i opracował projekt flagi nazistowskiej, określając ją jako „coś podobnego do zapalonej pochodni”[22]. W tym samym roku zreorganizował partyjne bojówki, tworząc 4 listopada 1921 „Oddziały Szturmowe”SA (niem.Sturmabteilung) – zajmujące się później m.in. mordowaniem przeciwników politycznych, walką zopozycją ipogromami Żydów. Z partyjnego pismaVölkischer Beobachter, które NSDAP nabyła w grudniu 1920, uczynił ogólnokrajowy dziennik (od 8 lutego 1923), który przez następne 25 lat stanowił jeden z filarówpropagandy nazistowskiej. Z powodu zakłócania porządku publicznego, od 27 czerwca do 27 lipca 1922 po raz pierwszy przebywał w więzieniu[24].
Po nieudanympuczu monachijskim 8 listopada 1923 (inaczej pucz piwiarniany) został 1 kwietnia 1924 skazany na pięć lat więzienia, z możliwością zwolnienia warunkowego po sześciu miesiącach i osadzony wwięzieniu w Landsbergu (1924). Napisał tam książkęMein Kampf (Moja walka), w której sformułował program ruchu nazistowskiego[25]. Książka ta stała się swoistą „biblią” narodowych socjalistów, do 1939 została przetłumaczona na 11 języków, a jej nakład osiągnął 5 mln egzemplarzy. Jej tezy powtórzył wDas zweite Buch, książce nieopublikowanej za jego życia (jej manuskrypt odnalazł w 1958 r.Gerhard Weinberg(inne języki), a opublikowano ją w 1961 r.[26]).
Po przedterminowym zwolnieniu z więzienia (20 grudnia 1924) skupił wokół siebie grono ambitnych i bezwzględnych współpracowników, reaktywując działalność partyjną NSDAP. W lutym 1925 kupił za 20 tys. marek samochódMercedes[27]. 7 kwietnia 1925 Hitler zrzekł się austriackiegoobywatelstwa, ale dopiero 26 lutego 1932 uzyskał niemieckie[28][29]. Momentem kluczowym dla jego partii byłkryzys gospodarczy w 1929 r. Wówczas bowiem wyborcy zwrócili się w stronę dwóch skrajnych partii – komunistów i narodowych socjalistów.
Jego partia po wyborach we wrześniu 1930 otrzymała 107mandatów doReichstagu i stała się najpierw drugą, a potem pierwszą frakcją w parlamencie (po utworzeniu w 1931 sojuszu z niemieckimi ugrupowaniamiprawicowymi, tzw.frontu harzburskiego).
Zwycięstwo wyborcze ułatwił znacznie fakt pozyskania w 1929 r. przez nazistów niemieckiego przemysłowcaAlfreda Hugenberga[30][31], który przez wiele następnych lat wspierał ich finansowo – dzięki temu NSDAP mogła zorganizować zakrojoną na szeroką skalę kampanię propagandową i zapewnić sobie stałe źródło funduszy na bieżącą działalność.
W styczniu 1932 Hitler i inni działacze nazistowscy spotkali się wDüsseldorfie z grupą 300 przemysłowców niemieckich[32][33], zaniepokojonych ekspansją komunistów niemieckich. Nazistom i Hitlerowi, jako gwarantującym interesy wielkiego przemysłu, przyrzeczono znaczną pomoc finansową, dzięki której mogli przygotować się do wyborów w marcu 1932 i zorganizować kampanię przedwyborczą. Podczas spotkania,Friedrich Thyssen, prezes koncernu stalowegoThyssen AG, powiedział iż:tylko duch narodowosocjalistyczny i duch jego przywódcy mogą zmienić losy kraju[32][33]. Hitlerawsparły także inne największe niemieckie koncerny, tylko w latach 1933–1934 koncern chemicznyIG Farben (oskarżony po wojnie wprocesach norymberskich ozbrodnie wojenne), przekazał nazistom kwotę ok. 8 mlnreichsmarek[34][35][36][37], a koncern stalowyFriedrich Krupp AG 12 mln do 1939 r.
Hitler starannie planował wszystkie wystąpienia publiczne stosując metodyinżynierii społecznej – wychodził z założenia, iż odpowiednia oprawa przemówień aspirującego do roli przywódcy narodu charyzmatycznegooratora jest kluczowa do osiągnięcia sukcesu politycznego, pozwoli bowiem na kontrolowanie woli odbiorcy i ukierunkowanie jego emocji w stronę bezkrytycznego uwielbienia lidera politycznego i partii. W celu osiągnięcia pożądanych efektów godzinami ćwiczył przed lustrem gestykulację imimikę, jednocześnie zlecając fotografom wykonywanie zdjęć podczas tych prób, które później bezustannie analizował pod kątem prawidłowości zastosowanych póz. Większość oratorskich gestów przejął odmonachijskiego komika,Weissa Ferdla[30][31], a inne triki aktorskie m.in. od niemieckiego aktoraFritza Langa[30][31]. Przed każdym wystąpieniem osobiście sprawdzałakustykę hal, a swoich przemówień zwykle uczył się na pamięć.
Początkowo Hitler przybrał pozę szalonego i słabo kontrolującego emocjefanatycznego oratora, w rzeczywistości jednak wszystkie występy były starannie opracowane przez doradców, a „szaleństwo” prezentowane tłumom na pokaz. W późniejszym okresie, zwłaszcza po zdobyciu władzy, wizerunek ten zmienił się – przemówienia nabrały cech wystąpień natchnionego lidera religijnego, osłabła też znacznie polityczna treść przekazu, który przemienił się niemalże w filozoficzne rozważania bez merytorycznej zawartości[38][39]
Pierwowzorem wystąpień politycznych Hitlera stała się operaRicharda Wagnera,Parsifal[30][31], decydujące dla jego wyboru życiowego miało też być obejrzenie innej opery Wagnera pt.Rienzi. Referując stosunek Hitlera do muzyki,Danuta Gwizdalanka pisze:
Z twórczością Richarda Wagnera zetknął się w wieku 12 lat. Zaprowadzono go wtedy na przedstawienie Lohengrina, które wprawiło go w niewysłowiony zachwyt. Parę lat później jeszcze większe wrażenie wywarła na Hitlerze opera Rienzi. Bohaterem jej libretta jest średniowieczny trybun ludowy, który pragnie wskrzesić dawną świetność Rzymu. Po zobaczeniu Rienziego na scenie opery w Linzu Hitler wpadł w takie uniesienie, że po przedstawieniu długo roztaczał przed towarzyszącym mu tego wieczora przyjacielem wizję swojego posłannictwa wobec narodu niemieckiego. „Wtedy to się narodziło”, powiedział trzydzieści lat później wspominając ów wieczór i przypisując Wagnerowi „ojcostwo” swojej „misji dziejowej”[40].
W 1923 Hitler odwiedził Bayreuth i wkrótce stał się częstym oraz nadzwyczaj serdecznie przyjmowanym gościem rodziny Wagnerów.
(...) 22 lipca 1924 roku, kiedy po dziesięciu latach przerwy w Bayreuth zainaugurowano kolejny festiwal oper Wagnera, stał się on wydarzeniem politycznym. W centrum uwagi znalazł się Hitler, który niedawno opuścił więzienie, Wagnera obwołano jednym z ojców duchowych narodowego socjalizmu, a przedstawienie Śpiewaków norymberskich przeobraziło się w nacjonalistyczną demonstrację[41].
Hitler uważał, iż muzyka nieodłącznie wiąże się z polityką i w połączeniu z innymi elementami tworzy skuteczną broń propagandową umożliwiającą pozyskanie poparcia mas społecznych. Strategia ta umożliwiła Hitlerowi opanowanie niemieckiego społeczeństwa i uzyskanie niemalże całkowitego i bezkrytycznego poparcia dla planów ekspansji militarnej w Europie i dyskryminacji mniejszości etnicznych, wynikającej ze zbrodniczych planów praktycznej realizacji nazistowskiej teorii rasowej.
W 1932, w związku z dwiema turami wyborów prezydenckich, dwukrotnymi wyborami do Reichstagu oraz licznymi wyborami do parlamentów krajowych, Hitler w ciągu 4 wielkich podróży lotniczych przebył samolotem niemal 50 tys. km i przemawiał na około 200 wiecach[42].
Kwestie religijne
HIM, rzeźbaMaurizio Cattelana przedstawiająca modlącego się na klęczkach Adolfa Hitlera, eksponowana w sieni kamienicy przy ul.Próżnej 14 w Warszawie
Hitler urodził się i dorastał w rodziniekatolickiej, ale niezbyt pobożnej[43]. Został bierzmowany 22 maja 1904, śpiewał także w chórze prowadzonym przez zakonników[6]. Po opuszczeniu domu rodzinnego nigdy nie uczęszczał namsze, ani też nie przyjmował katolickichsakramentów[44]. Istnieją jednak fotografie, świadczące o tym, że Hitler nie zerwał więzi z Kościołem katolickim (m.in. Hitler wychodzący z kościoła wWilhelmshaven). W publicznych wystąpieniach, zwłaszcza w początkowym okresie działalności, Hitler często pozytywnie wypowiadał się o chrześcijańskiej kulturze Niemiec[45]. Jako polityk często podkreślał swoje przywiązanie do wiary i również media przedstawiały go jako zdeklarowanego katolika[46]. Według niektórych źródeł, prywatnie odnosił się do religii z niechęcią, aż po wrogość[47].Christa Schroeder, sekretarka Hitlera, wspomniała w swych wydanych po latach pamiętnikach: „Hitler nie był przywiązany do Kościoła. Uważał religię chrześcijańską za przeżytek, obłudny wynalazek służący do uzależniania ludzi”[48].Nicolaus von Below, adiutant Hitlera, napisał o postawie religijnej Hitlera w swych wydanych po latach wspomnieniach: „Nigdy nie zauważyłem u niego żadnych oznak pobożności (...)”[49]. Wspominał także, że Hitler wygłaszał publicznie „pogróżki pod adresem Kościołów”[50]. Inny autor twierdzi, że Hitler „bez opanowania dawał się ponosić nienawiści doŻydów,księży,socjaldemokratów,Habsburgów”[51]. Istnienie u Hitlera planu rozprawienia się z chrześcijaństwem potwierdzaWerner Maser, który przytacza jego słowa na ten temat. Stwierdził on mianowicie, że jeśli chodzi oKościół katolicki, to pewnego dnia trzeba będzie „wytrzebić go siłą”[52][53]. Traktował go jako konkurenta, ale jednocześnie realną siłę, z którą tymczasowo należy się liczyć – stały za nim bowiem znaczące warstwyniemieckiego społeczeństwa[54]. Plany Hitlera dotyczące rozprawienia się z religią potwierdza również były dygnitarz hitlerowski,Hermann Rauschning, który wspominał pewną wypowiedź Hitlera na temat Kościoła imasonerii. Hitler miał powiedzieć: „Teraz my jesteśmy najsilniejsi i dlatego usuniemy jednych i drugich, zarówno Kościół, jak i masonerię”[55]. Pomimo przytoczonych wypowiedzi, Hitler usilnie starał się o poparcie chrześcijan, a w szczególności niemieckich katolików. W tym celu podejmował przyjazne gesty względem Watykanu oraz zawiązał przejściowe sojusze z umiarkowanymi politykami konserwatywnymi, reprezentującymi stronnictwa katolickie[56].
Jeszcze inni autorzy przywołują wypowiedzi Hitlera (w tym prywatne), w których mówił on, że jest katolikiem i w pozytywnym kontekście odwoływał się do postaciJezusa Chrystusa. Wielokrotnie mówił również, że jest osobą wierzącą w Boga[46]. W 1933 roku publicznie potępiłateizm. W trakcie jego rządów doprowadzono do delegalizacji ruchów ateistycznych i wolnomyślicielskich, a działalność tego typu została zakazana. Jedną ze zdelegalizowanych organizacji była skupiającą pół miliona członków Niemiecka Liga Wolnomyślicielska[57][58]. Hitler chwalił się potem całkowitym „wytępieniem” ruchu ateistycznego[59].
Problematyczne jest określenie, co Hitler rozumiał pod pojęciem opatrzności, przykładowo wMein Kampf twierdził, że misją powierzoną przez Boga Niemcom jestwzrost naszej rasy i naszego narodu[60].Allan Bullock uważał, że Hitler odwoływał się do Opatrzności w celach propagandowych, by uzyskać poparcie[61],Peter Longerich uważa, że pewnym jest, że odwołania do opatrzności służyły w walce z wpływami Kościoła, a nie realnej wiary[62]. Niektórzy współpracownicy Hitlera określali go jako ateistę, przykładowoOtto Strasser ateizm Hitlera podał jako powód odejścia z NSDAP: „Jesteśmy Chrześcijanami: bez Chrześcijaństwa Europa jest stracona. Hitler jest ateistą”[63].Ian Kershaw stwierdził, że Hitlera można nazwać ateistą[64], zaś inny historykJeffrey Burton Russell wprost nazywa Hitlera ateistąJeżeli chcesz odpowiedzieć, zrób to na mojej stronie dyskusji, czyli tutaj:Dyskusja Wikipedysty:Russel..
Istnieje wiele wypowiedzi Hitlera w których używa terminuOpatrzność, bowiem wolał ten termin od słowa Bóg. Jego bóg ma wiele cech wspólnych z cechami boga chrześcijańskiego. Hitler zaś dzięki swoimszczególnym stosunkom z nieustannie przywoływaną w przemówieniach Opatrznością gra rolę niewiele różniącą się od roli nowego mesjasza, który został powołany przez Boga na wodza (Führera) narodu niemieckiego.To co stoi w sprzeczności z prawami natury nie może pochodzić od Boga – twierdził Hitler[65]. Jednym z mistrzów życia duchowego był dla HitleraSchopenhauer[66], który uważał, żechrześcijaństwo jakoświatopogląd nie jest tworemObjawienia, lecz zostało zmontowane z koncepcji starożytnych religii pogańskich, indyjskich, egipskich i wschodnich, zwłaszczabuddyzmu[67]. Jeden z biografów dyktatora, były dygnitarz hitlerowski, w swych wspomnieniach opisał stosunek Hitlera do Opatrzności: „Gdzie jednak jest Bóg, o którym wielokrotnie wspomina w swoich tyradach Hitler, nazywając go Opatrznością i Wszechmogącym? Bóg to człowiek piękny, człowiek boski, (...). Bóg to sam Hitler”[68]. Ponadto Hitler wierzył w ideeArthura de Gobineau, mówiące o międzyrasowej walce o przetrwanie. Gobineau opisałrasę aryjską jako tę, którą Opatrzność wybrała do niesienia pochodni cywilizacji. W koncepcji HitleraŻydzi byli wrogami wszelkiej cywilizacji.
Publicznie, kwestie religijne traktował w sposób instrumentalny, użyteczny dla swejpolityki. Chwalił chrześcijańskie dziedzictwo, niemiecką kulturę chrześcijańską i wiarę wJezusa Chrystusa[69]. Jednocześnie w swoich przemówieniach i publikacjach podkreślał, że chrześcijaństwo jest jego główną motywacją doantysemityzmu. Oznajmił też, że: „Jako chrześcijanin nie mam powinności do bycia oszukiwanym, ale mam powinność do bycia wojownikiem o prawdę i sprawiedliwość”[45][70]. Mało tego, Hitler uznawał, że sam Jezus Chrystus był antysemitą. Dowodem na takie przekonania Jezusa miał być fragment z Jana 8:44, w którym miał on powiedzieć Żydom, że ich ojciec jest diabłem[71]. Hitler jako teoretyk niemieckiego faszyzmu zaadaptował do swoich celów część elementów teologii chrześcijańskiej, które naziści wykorzystywali w realizacji bieżących celów politycznych[72][73]. Wódz III Rzeszy w jednym z wystąpień przyznał, że wiece nazistów były inspirowane rytuałami katolickimi, które obserwował w dzieciństwie[74]. Co więcej, na potrzeby nazizmu został stworzony specjalnie spreparowany system wierzeń, oparty na terminologii chrześcijańskiej – tzw. „pozytywne chrześcijaństwo”[75]. Został on oczyszczony z wszelkich obiekcji, jakie Hitler wysuwał wobec chrześcijaństwa, a Jezus przedstawiany był w nim jako bojownik antyżydowski. WSS promowany był ideał Niemcawierzącego w Boga, ale oderwanego od konkretnego wyznania. Hitler często wyrażał się w duchu fałszywie pojmowanegodarwinizmu: „Wyższa rasa podporządkowuje sobie niższąrasę... prawo, które widzimy w naturze, i które możemy uważać za jedyne wyobrażalne prawo.”[76]; „Wyzwoliłem Niemcy od głupich i poniżających mitówsumienia imoralności... Wyszkolimy młodych ludzi, przed którymi świat będzie drżał. Chcę młodych ludzi zdolnych do przemocy – władczych, nieustępliwych i okrutnych.”[77].
Spośród wyznań chrześcijańskich Hitler faworyzowałprotestantyzm, który jest najbardziej otwarty na reinterpretację. W odróżnieniu od niektórych prominentów nazistowskich nie skłaniał się ku wierzeniomezoterycznym,neopogaństwu iokultyzmowi. Wyśmiał je w „Mein Kampf”[78]. Wyrażał uznanie dlaislamskiej tradycji militarnej. W prywatnej rozmowie z osobą zaufaną miał wyrazić opinię:
Religia mahometańska pasowałaby do nas dużo bardziej niż chrześcijaństwo. Dlaczego musiało to być chrześcijaństwo z jego potulnością i słabością...”[79].
30 stycznia 1933, dzięki poparciu sfer konserwatywnych, większości generalicji i czołowych przedstawicieli przemysłu i finansjery, został kanclerzemRepubliki Weimarskiej (powołany na to stanowisko przez prezydentaPaula von Hindenburga) i stanął na czele koalicyjnego rządu „jedności narodowej”. W skład gabinetu, w założeniach mającego na celu przywrócenie porządku w pogrążonych w kryzysie Niemczech, znalazło się tylko trzech członkówNSDAP: sam Hitler, minister spraw wewnętrznychWilhelm Frick i minister bez tekiHermann Göring. Formalnoprawnie nic się jeszcze nie stało. Nie było to żadne „zagarnięcie władzy” (niem.Machtergreifung), jak później ten dzień określałanazistowska propaganda. Zostawszy kanclerzem, Hitler nie otrzymał jeszcze nieograniczonej władzy nad krajem. Po pierwsze, tylkoReichstag mógł uchwalać ustawy w Niemczech, a partia Hitlera nie miała w nim wymaganej większości. Po drugie, w samej partii istniała opozycja wobec Hitlera w postaciSA i ich przywódcyErnsta Röhma. I wreszcie po trzecie, głową państwa był prezydent Hindenburg, a kanclerz Hitler był tylko szefem narodowo-konserwatywnego rządu z dwoma nazistowskimi ministrami, kontrolowanymi przez mającą większość w rządzieNiemiecką Narodową Partię Ludową (niem.Deutschnationale Volkspartei, DNVP). Jednak w ciągu półtora roku Hitler usunął wszystkie te przeszkody i stał się nieograniczonymdyktatorem.
27 lutego 1933, niecały miesiąc po tym, jak Hitler został mianowany kanclerzem, wbudynku Reichstagu wybuchłpożar. Według oficjalnej wersji podpalenia dokonał holenderski komunistaMarinus van der Lubbe, który został schwytany podczas gaszenia pożaru. Okoliczności te do dziś pozostają nieznane. Choć historycy nie są absolutnie przekonani, kto tak naprawdę stał za podpaleniem Reichstagu, większość zdaje się skłaniać ku tezie, iż zdarzenie to zostało zaaranżowane lub zainspirowane przez samych nazistów. Niezależnie jednak od rzeczywistych przyczyn pożaru, niewątpliwie był on wydarzeniem korzystnym dla nazistów, gdyż mógł posłużyć jako pretekst do dalej idących prześladowań przeciwników politycznych. Hitler ogłosił, że pożar był w rzeczywistości częścią spisku partii komunistycznej mającego na celu przejęcie władzy w Niemczech. Udało mu się przekonać prezydenta Hindenburga, aby ten w obliczu zagrożenia państwa przez komunistów podpisał dekret „O ochronie narodu i państwa” (niem.Verordnung zum Schutz von Volk und Staat) – dokument wszedł w życie 28 lutego i dawał szerokie pełnomocnictwa władzy wykonawczej, faktycznie zawieszając prawa obywatelskie ikonstytucję Republiki Weimarskiej. Dekret zniósł wolność słowa, prasy i zgromadzeń, zezwalał nacenzurę korespondencji i zakładanie podsłuchów rozmów telefonicznych, a także przewidywałzatrzymanie bez procesu sądowego w ramach tzw. „aresztu prewencyjnego”, przygotowując grunt pod przejęcie przez Hitlera pełni władzy w kraju.
Prawidłowość samego procesu głosowania monitorowana była w samych Prusach przez 50 tys. funkcjonariuszy SS, SA iStahlhelmu[82] 15 marca, podczas hucznej ceremonii propagandowej przy grobie króla pruskiegoFryderyka II Wielkiego wPoczdamie Hitler ogłosił powstanieIII Rzeszy, której obiecał „tysiącletnie panowanie”. Następnie Hitler, dzięki wspomnianemu wyżej dekretowi prezydenta Rzeszy wydanemu popożarze budynku Reichstagu, zastraszając przeciwników politycznych i opozycję, doprowadził do uchwalenia 23 marca przezReichstag nowej kadencji „Ustawy o zabezpieczeniu narodu i państwa przed nieszczęściem” (niem.Gesetz zur Behebung der Not von Volk und Reich), zwanej w niemieckiej historiografiiustawą o pełnomocnictwach (niem.Ermächtigungsgesetz). Zaowocowało to w praktyce przekazaniem Hitlerowipełni władzy w ten sposób, że wspomnianą ustawą parlament przekazywał rządowi Rzeszy kierowanemu przez Hitlera uprawnienia do uchwalania ustaw (wcześniej mógł to robić tylko Reichstag), zaś artykuł 2 ustawy o pełnomocnictwach stanowił wprost, że ustawy wydane w ten sposób mogą odbiegać od konstytucji weimarskiej. Nie czekając nawet na uchwalenie ustawy o pełnomocnictwach, 22 marca naziści otworzyli wDachau pierwszy stałyobóz koncentracyjny pod kierownictwemHeinricha Himmlera[83]. Głównym celem obozów koncentracyjnych było mordowanie lub zastraszanie przywódców ruchów politycznych, społecznych i kulturalnych, które naziści uważali za zagrożenie dla reżimu (Żydzi,homoseksualiści, niektórzyksięża,Cyganie,Świadkowie Jehowy, szeroko rozumianiantyhitlerowcy orazkomuniści isocjaldemokraci)[84][e][85][f]. Później, w czasie wojny, obozy te zapełniły się także więźniami z terenów okupowanych.
5 maja Hitler doprowadził do rozbicia WolnychZwiązków Zawodowych. „Skoncentrowane” finansowanie partii w znacznym stopniu przejęła utworzona w tym celu 1 czerwca przez wielkich przemysłowców Fundacja Gospodarki Niemiec Adolfa Hitlera (niem.Adolf-Hitler-Spende der deutschen Wirtschaft). Faktyczny monopol politycznyNSDAP został ostatecznie potwierdzony przyjęciem 14 lipca 1933 „Ustawy o zakazie tworzenia nowych partii politycznych” (niem.Gesetz gegen die Neubildung von Parteien), na mocy której zakazano działalności wszystkich, poza NSDAP, partii politycznych. Władza Hitlera ugruntowała się na dobre poprzeprowadzonych 12 listopada wyborach parlamentarnych, w których partia nazistowska zdobyła 92,2% głosów i wszystkie miejsca w Reichstagu. Chociaż odbywały się one w atmosferze terroru i zastraszania przeciwników politycznych, to jednak, jak pisze najbardziej znany biograf Hitlera, brytyjski historykIan Kershaw, naziści nie musieli się uciekać do fałszowania ich wyników. Hitler naprawdę cieszył się poparciem większości niemieckiego społeczeństwa[86]. Kult Hitlera stał się wszechobecny w życiu codziennym i znalazł wyraz np. w przemianowaniu na jego cześć wielu ulic i placów. Rzeczywiste lub domniemane sukcesy reżimu – likwidacja masowego bezrobocia, obalenietraktatu wersalskiego i konsolidacja polityki wewnętrznej – powszechnie przypisywano samemu Hitlerowi.
Po śmierciHindenburga 2 sierpnia 1934 nie przeprowadził nowych wyborów prezydenckich, uznając, że urząd prezydenta został zawieszony. Na mocy przyjętej dzień wcześniej, 1 sierpnia 1934 „Ustawy o głowie państwa w Rzeszy Niemieckiej” (niem.Gesetz über das Staatsoberhaupt des Deutschen Reiches), połączył urzędy prezydenta i kanclerza, przejmując ich kompetencje jako Wódz i Kanclerz Rzeszy (niem.DerFührer und Reichskanzler) oraz został wodzem naczelnymReichswehry.
Po uzyskaniu pełni władzy podjął działania w polityce zagranicznej Niemiec, zmierzające do uspokojenia opinii światowej. W tym celu zastosował gesty pojednawcze i propagandowe, mające na celu ukazanie pokojowego stylu sprawowania władzy. W maju 1933 wygłosił w Reichstagu wielką przemowę pokojową, w tym samym miesiącu przedłużył porozumienie zZSRR (tzw.Układ w Rapallo z 1922). Pragnąc zaprezentować się jako zwolennikKościoła, doprowadził w lipcu 1933 do podpisaniakonkordatu z Watykanem – w cztery lata później, 15 marca 1937, papieżPius XI potępił nazizm wencyklice „Mit brennender Sorge” (pol.z palącą troską). W styczniu 1934 doprowadził do podpisania pomiędzy Polską i Niemcami układu o niestosowaniu przemocy (tzw. układ o nieagresji), proponując jednocześnie podobne porozumienia dwustronne zFrancją iCzechosłowacją – w tym czasie prowadził już niejawne przygotowania do następnej wojny. Nie chcąc być związanym zobowiązaniami międzynarodowymi, w październiku 1933 podjął decyzję o wystąpieniu Niemiec zLigi Narodów.
W 1934 bezwzględnie rozprawił się z opozycją w łonieSA oraz innymi przeciwnikami politycznymi. Podczas tzw.nocy długich noży z 29 na 30 czerwca zamordowano około 400 osób, oskarżonych potem o przygotowywaniezamachu stanu, w tym najbardziej zagrażających hitlerowskim planom hegemonii politycznejErnsta Röhma i poprzedniego kanclerzaKurta von Schleichera.
Od chwili objęcia władzy w 1933, Hitler pogłębiał nazyfikację struktur państwowych itotalitarną kontrolę nad jednostką. W tym celu zaczął przeprowadzać uniformizację, tzw. „ujednolicenie” (niem.Gleichschaltung) wszystkich dziedzin życia społecznego, politycznego i kulturalnego. W związku z tym procesem Hitler m.in. zlikwidowałautonomiękrajów związkowych Niemiec, wprowadził też nowy podział administracyjny kraju na okręgi (niem.Gau), gdzie władzę sprawowali miejscowi namiestnicy NSDAP. Proces unifikacji zgodnej zdoktryną narodowego socjalizmu obejmował takżezwiązki wyznaniowe, nad którymi naziści próbowali zacieśniać kontrolę państwa – głównie dotyczyło to dominujących w Niemczech wyznańprotestantyzmu ikatolicyzmu. Różna sytuacja tych kościołów spowodowała, iż zastosowano wobec nich odmienne środki nacisku. Ujednolicenie objęło w różnym stopniu sferękultury i życia społecznego – m.in. 30 stycznia 1937 Hitler zakazał przyjmowania przez NiemcówNagrody Nobla[87] ustanawiając jej nazistowską wersję – „Niemiecką Nagrodę Narodową w Dziedzinie Nauki i Sztuki”. Jako pierwszy został nią wyróżniony przez Hitlera niemiecki konstruktorFerdinand Porsche.
W drugiej połowie lat 30. Hitler doprowadził do podpisania szeregu sojuszy międzynarodowych umacniających reżim nazistowski, 25 listopada 1936 doszło do podpisaniapaktu antykominternowskiego wymierzonego w komunistycznyKomintern, choć rzeczywisty charakter tego porozumienia miał cechy sojuszu polityczno-gospodarczego państw aspirujących do władzy nad światem. Kolejnym porozumieniem był zawarty 22 maja 1939pakt stalowy i jego rozszerzenie z 27 września 1940,pakt berliński – od tego momentu jego sygnatariusze, Niemcy,Włochy iJaponia, tworzyli faktyczny sojusz zwanypaństwami osi, działający w latach 1940–1945.
W okresie 1934–1937 naziści przeprowadzili szereg prywatyzacji, sprywatyzowali m.in. firmy kolejowe, stoczniowe, hutnicze, górnicze, banki czy municypalne zakłady użyteczności publicznej. Chociażprywatyzowali własność publiczną i usługi, jednocześnie zwiększali kontrolę państwa nad gospodarką[88].
Adolf Hitler otrzymał tytuł Człowieka Roku 1938 tygodnika „Time”[89].
Hitler rozpoczął politykę zbrojeń i „pokojowych podbojów”. 16 marca 1935 wprowadził powszechny obowiązek służby wojskowej w nowo utworzonych siłach zbrojnych –Wehrmachcie. 7 marca 1936 zerwałtraktat lokarneński remilitaryzującNadrenię. 12 marca 1938 doprowadził do przyłączeniaAustrii do Niemiec (Anschluss). Pozorując działania pokojowe, 18 września 1938 na zjeździe NSDAP wNorymberdze, potwierdził uznanie granic zPolską iFrancją za ostateczne[90]. Uległe wobec jego żądańFrancja iWielka Brytania udzieliły zgody 29 września 1938, na mocy postanowieńukładu monachijskiego, na zajęcieKraju Sudetów w październiku 1938. W konsekwencji spowodowało to w 1939rozbiór Czechosłowacji i utworzenie przez Hitlera 16 marca 1939protektoratu Czech i Moraw. W tydzień później, 22 marca 1939, Hitler zmusiłLitwę do przekazania Niemcomokręgu Kłajpedy.
W marcu 1939 rozkazał ostateczne opracowanie planów agresji na Polskę, znanych jakoFall Weiss. Wcześniej, w lutym 1939, przejął osobiście dowództwo nad niemieckimi siłami zbrojnymi. 11 kwietnia zaakceptował plan „Fall Weiss”, 28 kwietnia 1939 Hitler wygłosił słynne przemówienie w Reichstagu, w którym otwarcie ogłosił plany uzyskania przez Niemcy „przestrzeni życiowej” na wschodzie (niem.Lebensraum), nazwał twórcówsystemu wersalskiego „podżegaczami wojennymi”[91], ogłosił jednostronne anulowanie niemiecko-brytyjskiego układu morskiego z 1935, powtórzył „ostateczne” żądania wobec państwa polskiego (m.in. sprawa tzw.korytarza gdańskiego) – oraz stwierdził, iż polsko-niemiecki pakt o nieagresji z 1934 stracił swoją moc, gdyż rzekomo został „jednostronnie pogwałcony przez Polskę i wobec tego nieobowiązujący”[91], mimo iż jeszcze 4 stycznia 1939 w Berlinie, w rozmowie z polskim ministrem spraw zagranicznychJózefem Beckiem, zaproponował przedłużenie paktu o 25 lat, uzależniając to jednak od zgody Polski na budowę eksterytorialnej autostrady z niemieckiego Pomorza na zachodzie doPrus Wschodnich, przebiegającej przez polskie ziemie.
Hitler przez cały 1939 zgłaszał pretensje doGdańska, domagając się likwidacji polskich uprawnień do tego miasta gwarantowanych przezLigę Narodów. 7 lipca adiutantem Hitlera został kpt. marynarki Albrecht, który zastąpił kpt. Widemanna[92]. 23 sierpnia 1939 z jego inicjatywy podpisano układ zeZwiązkiem Radzieckim, znany jakopakt Ribbentrop-Mołotow. Był to faktyczny wstęp doII wojny światowej. Wykonując założenia paktu, 1 września 1939 wojska niemieckiezaatakowały Polskę wkraczając na jej terytorium bez wcześniejszego wypowiedzenia wojny. Działania te zgodnie z przewidywaniami Hitlera nie pociągnęły za sobą reakcji zbrojnejFrancji iWielkiej Brytanii. Państwa te poprzestały na wypowiedzeniu 3 września wojny III Rzeszy, ograniczając się do pozorowanej demonstracji siły w strefach przygranicznych, rozpoczynając okres tzw.dziwnej wojny.
Sytuacja Żydów i „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”
Na terenach kontrolowanych przez państwo Adolfa Hitlera odbyła się akcja planowej zagłady Żydów w terminologii nazistowskiej zwanaostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej (niem.Endlösung der Judenfrage), która jako całość prześladowań i eksterminacji tego narodu określana jest mianemHolocaust. W wyniku tej polityki wymordowano 5,5-6 milionów Żydów. Doprowadził do podpisania dyskryminujących Żydówustaw norymberskich 15 września 1935, czego dalekim skutkiem były masowe pogromy mniejszości żydowskiej w Niemczech, określane jakonoc kryształowa (niem.Kristallnacht) z 9 i 10 listopada 1938.
Polityka rasowa, eksterminacje i germanizacja
Oprócz Żydów, Hitler dążył do usunięcia równieżCyganów (zob.Porajmos), jako tzw.podludzi (niem.Untermenschen), a także izolacji i wyniszczenia niemieckichhomoseksualistów (zob.Sytuacja homoseksualistów w III Rzeszy). Do zbrodni nazistowskich, do których zachęcał i które aprobował Hitler, należą także akcje mordowania ludzi z różnych względów uznanych przez niemiecką eugenikę za „bezwartościowych”, przeprowadzane m.in. pod kryptonimemAkcja T4. Wszczął programy masowych mordów np. na osobach nieuleczalnie chorych, chorych psychicznie, niedorozwiniętych, kalekich. Planowano usunąć około 51 milionówSłowian zamieszkujących Europę Środkowo-Wschodnią poprzez eksterminacje czy przesiedlenia na wschód, głównie naSyberię (zgodnie z tak zwanymGeneralnym Planem Wschodnim, niem.Generalplan Ost). Zakładano teżgermanizację elementów określanych przez pseudonaukowe wytyczne niemieckiej teorii rasowej jako „wartościowe rasowo”.
Polscy rolnicy wysiedlani z Zamojszczyzny, zima 1942/1943
Plan ten składał się z dwóch części, tzw. Mały Plan (niem.Kleine Planung), który przewidywał wymordowanie całej polskiej elity i inteligencji – został w większości zrealizowany na terytorium Polski (zob.Intelligenzaktion). Natomiast druga część, tzw. Duży Plan (niem.Grosse Planung), została zapoczątkowana wielkąakcją przesiedleńczą na Zamojszczyźnie, jednak wskutek sprzeciwu polskiego ruchu oporu, podczaspowstania zamojskiego, Duży Plan nie został zrealizowany do końca – tym samym główne plany przesiedleńcze przesunięto na okres powojenny. Istniały różne wersje Generalnego Planu Wschodniego, np. jedna z nich przewidywała realizację projektu autorstwa nazistowskiego architekta Huberta Grossa, który opracował plany zburzenia 95% powierzchni zabudowanejWarszawy i wybudowania w tym miejscu tzw. „Nowego niemieckiego miasta Warszawa” (niem.Die neue deutsche Stadt Warschau) oraz włączenia do niegoPlanu Pabsta – w miejscuZamku Królewskiego w Warszawie zamierzano wybudować nazistowską Halę Ludową (niem.Volkshalle). Plany niemieckie odnośnie do Warszawy (m.in. grabież dzieł sztuki i zniszczenie Zamku Królewskiego) Hitler zaaprobował osobiście 4 października 1939 w Berlinie[93].
Kolejnym elementem planu była zinstytucjonalizowana akcjarabunku dzieci (w jej ramach także akcja specjalnaHeuaktion, podczas której pochwycono dzieci i młodzież także z terytoriów dzisiejszychBiałorusi iUkrainy), praktycznie realizowana na wschodnich terytoriach okupowanych wobec różnych narodów, największe straty poniosła Polska. Trudne szacunki liczebne wywózek polskich dzieci, opracowane na podstawie ocalałych archiwów niemieckich i zeznań funkcjonariuszy jednego z głównych wykonawców akcjirabunku dzieci, towarzystwaLebensborn mówią o dziesiątkach tysięcy[g][94], zwłaszcza małych dzieci i niemowląt. Historycy zajmujący się tym tematem oceniają liczbę dzieci poddanych przymusowym przesiedleniom igermanizacji w ramach programurabunku dzieci na ok. 200 000[95][94][96].
W wyniku działań wojennych przez pewien czas znaczna część Europy znalazła się pod panowaniem niemieckim. W 1941 zdecydował się na uderzenie naZSRR – niemiecka armia przystąpiła do realizacjiplanu Barbarossa. Po przegranejbitwie pod Moskwą (grudzień 1941) przejął osobiste dowództwo nad kampanią wschodnią i w efekcie kierowania się względami ideologicznymi bardziej niż militarnymi doprowadził do klęski armii niemieckiej w wojnie z ZSRR.
W latach 1943–1944 skoncentrowane uderzeniaalianckie odebrały III Rzeszy inicjatywę na wszystkich frontach. Po rozpoczętym przez aliantów 6 czerwca 1944lądowaniu w Normandii, Hitler nie mógł się zdecydować na konkretny wariant obrony, nie odpowiadał mu zarówno planErwina Rommla, jak iGerda von Rundstedta. W konsekwencji armia niemiecka utraciła szansę na skuteczną obronę Normandii, a 17 czerwca 1944 Hitler oskarżył generałów iWehrmacht o tchórzostwo.
Do końca wojny liczył na skonstruowanie przez naukowców niemieckich, a następnie wprowadzenie do masowej produkcji „cudownej broni” (niem.Wunderwaffe), która pozwoliłaby mu zmienić losy wojny – wiązał duże nadzieje zpociskami rakietowymiV1 iV2, jednak jego oczekiwania w tej mierze nie sprawdziły się, gdyż „Wunderwaffe” pojawiły się zbyt późno i w zbyt małej liczbie. W obliczu zbliżającej się klęski Niemiec 20 lipca 1944 grupa spiskowców zClausem von Stauffenbergiem na czele dokonała wWilczym Szańcunieudanego zamachu na życie Hitlera.
W 1945, wobec nieuchronnej klęski III Rzeszy, Adolf Hitler pozbawił przywilejów i stanowisk przywódców nazistowskich, których uważał za zaufanych (Himmlera iGöringa) – za próbę porozumienia się z aliantami. 29 kwietnia 1945 w swoim testamencie politycznym Hitler pozbawił Himmlera członkostwa wNSDAP. Göring został uznany przez Hitlera za zdrajcę, gdy 23 kwietnia 1945 zadeklarował gotowość zastąpienia Hitlera i podjęcia negocjacji z aliantami – z polecenia Hitlera został pozbawiony wszystkich stopni wojskowych, wyrzucony z partii nazistowskiej, a następnie aresztowany przezSS 25 kwietnia 1945. Hitler wydał również 27 kwietnia 1945 rozkaz zamordowania Göringa, jego żony i córki – jednak oficer SS Bernhard Frank, który polecenie otrzymał, wykorzystując wojenne zamieszanie odmówił jego wykonania.
29 kwietnia 1945 roku, dzień przed popełnieniemsamobójstwa, dyktator w obecności świadków orazWaltera Wagnera – notariusza i zarazem radnego dzielnicyPankow, zawarłcywilny związek małżeński zEvą Braun[97]. 30 kwietnia 1945, podczas oblężeniaBerlina, Hitler wraz z poślubioną dzień wcześniej Evą Braun popełnił samobójstwo. Powszechnie przyjmuje się, że uczynił to strzelając z pistoletu w skroń i jednocześnie rozgryzając fiolkę zcyjankiem (niektórzy, głównie sowieccy historycy utrzymują, iż w rzeczywistości został zastrzelony przez swoich adiutantów lub straż przyboczną), wpodziemnym schronie pod gmachem Starej Kancelarii Rzeszy w Berlinie (wcześniej, zarządzając w celu zbadania skuteczności trucizny, otrucie swojego psa –Blondi). Miał wtedy 56 lat.
Zwłoki dyktatora i jego małżonki zostały spalone przezesesmanów ze straży przybocznej. Informacje o okolicznościach śmierci i fakt bezspornej identyfikacji odnalezionych w Berlinie przez Rosjan zwłok obojga zostały na wiele lat utajnione, gdyż prawda nie odpowiadała wersji głoszonej przez oficjalną propagandę.
W latach 1946–1949NKWD prowadziło przesłuchaniaOttona Günschego – zastępcy osobistego adiutanta Hitlera orazHeinza Lingego – ordynansa Hitlera i innych świadków ostatnich chwil w bunkrze pod Kancelarią Rzeszy. Ich zeznania wyjaśniające okoliczności samobójstwa i spalenia zwłok, zostały utajnione i zamknięte w osobistym archiwum Stalina. Po raz pierwszy dostęp do materiałów śledztwa umożliwił Komisji Ideologicznej Komitetu CentralnegoKPZRChruszczow w 1959, ale dopiero po otwarciu archiwum partyjnego w 1991 stały się dostępne dla historyków.
Było to powodem powstaniahipotez mówiących, że w rzeczywistości Hitler uciekł z oblężonego Berlina i wyjechał doArgentyny. Przeciwko ich prawdziwości świadczył między innymi fatalny stan psychiczny i fizyczny Hitlera (m.in. w styczniu 1945 stwierdzono u niegochorobę Parkinsona).
Spalone szczątki byłego przywódcy III Rzeszy zostały pogrzebane we wschodnich Niemczech przez agentówKGB, a w 1970 ostatecznie spalone. W 1993 w byłych archiwach radzieckich znaleziono dwa fragmenty czaszki, mające należeć do Hitlera[98]. 9 czerwca 2006 w miejscu, gdzie byłschron Führera, odsłonięto tablicę informującą zarówno o budowli, jak i o fakcie popełnienia w tym miejscu samobójstwa przez Hitlera.
Adolf Hitler stworzył swój publiczny wizerunek jako Wodza żyjącego wabstynencji seksualnej, bez rodziny, w całkowitym poświęceniu swojej misji politycznej inarodowi niemieckiemu. Jego trwający 14 lat związek zEvą Braun był stale ukrywany przed opinią publiczną i wszystkimi oprócz jego najbliższego kręgu[99][100].
Mimo braków w formalnym wykształceniu, Hitler cenił wiedzę przydatną w sprawowaniu władzy. Dużo czytał, miał sporą prywatną bibliotekę. Często otrzymywał książki w prezencie od swoich współpracowników i podwładnych. Czytając książki, robił notatki na marginesach. Po II wojnie światowej nie przykładano dużej wagi do określenia wpływu czytanych przez niego lektur na głoszoną i realizowaną politykę.
Hitler nosił duże wąsy, jak wielu ówczesnych mężczyzn. Pod koniec XIX wieku wUSA stał się modny drobny wąs, w kontraście do standardowych, bardzo obfitych wąsów. Nowy styl spopularyzowali w Niemczech przyjeżdżający tam Amerykanie. Niemcy nosili obfite wąsy w stylu „kajzerowskim”, na końcach podkręcone do góry. Nowy styl był uważany za nowoczesny i młodzieńczy. Hitler trwale zmniejszył swoje wąsy ok. 1918, jednak później taki styl nie był już uznawany za modny[101]. Jego wzrost podawany jest jako 165 cm[102][103][104] lub 175 cm[105].
W młodości Adolf Hitler był nałogowym palaczem. Palił od 25 do 40 papierosów dziennie, później jednak rzucił nałóg stwierdzając, że to marnotrawstwo pieniędzy[106]
Otwarte pozostaje pytanie, czy tylko Hitler jest odpowiedzialny za całe zło, jakie wydarzyło się w okresie III Rzeszy. Głośny spór toczy się pomiędzy dwoma grupami naukowców: tzw. intencjonalistami (Hannah Arendt,Eberhard Jäckel,Alan Bullock,Karl Dietrich Bracher czyKlaus Hildebrand), którzy wskazywali, że wszystko, co działo się w Rzeszy, nie mogło mieć miejsca bez wiedzy Hitlera, oraz tzw. funkcjonalistami (Martin Broszat,Hans Mommsen,Uwe Dietrich Adam), którzy zwracają też uwagę na ważki element rywalizacji o wpływy i ścierania się różnorakich koncepcji w ramach reżimu nazistowskiego oraz na charakter władzy Hitlera. Polski historyk, badacz ideologii nazistowskiej,Wojciech Wichert, podkreśla znaczenie cech charakterologicznych Hitlera: „nie był z natury człowiekiem usystematyzowanym i zahartowanym w ciężkiej pracy; cechowało go pospolite lenistwo i brak punktualności. Adolf Hitler, w odróżnieniu od innych liderów politycznych tamtego czasu, poświęcał niewiele czasu na roztrząsanie arkanów wewnętrznej polityki, które przekazywał z reguły swoim współpracownikom, albo w ogóle nie zaprzątały one jego głowy. Zamiast zajmowania się pilnymi sprawami bieżącymi, Hitler przebywał w swoim ulubionym Obersalzbergu, w posiadłości Berghof”[107].
Artykuł 6 statutu Trybunału zaliczył do zbrodni hitlerowskich:
Zbrodnie przeciw pokojowi: ściślej – planowanie, przygotowanie, rozpoczęcie i prowadzenie wojny napastniczej, albo wojny gwałcącej traktaty, umowy i porozumienia międzynarodowe, lub udział w planie, którego celem jest dokonanie wymienionych czynów;
Zbrodnie wojenne: złamanie prawa wojennego, w tym złe traktowanie i deportacje do niewolniczych obozów ludności z terytoriów okupowanych, morderstwa i złe traktowanie jeńców wojennych, plądrowanie publicznej i prywatnej własności, niszczenie miast i wsi, dewastacja niepodyktowana względami strategicznymi;
Zbrodnie przeciw ludzkości: morderstwa, niewolniczą eksploatację i inne nieludzkie czyny popełniane przeciw cywilom przed i w trakcie wojny.
W wielu państwach głoszenie poglądów politycznych zbliżonych do faszyzmu/hitleryzmu jest zakazane z mocy prawa. W Polsce regulują to:
Kodeks karny (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. z późniejszymi zmianami): „Art. 256: Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”.
UchwałaSądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002, I KZP 5/02 (OSNKW 2002/5-6/32): „Propagowanie, w rozumieniu art. 256 k.k., oznacza każde zachowanie polegające na publicznym prezentowaniu faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa, w zamiarze przekonania do niego”.
Konstytucja RP: „Art. 13: Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur i członkostwa”.
Odznaczenia
Osobisty sztandar Hitlera
Poniższa lista przyznanych odznaczeń jest niepełna.
Dyktator – film w reżyseriiCharlesa Chaplina z 1940, w którym odgrywa on także główną rolę parodiując postać Hitlera (w filmie Chaplin występuje jako Hynkel i jednocześnie wciela się w postać żydowskiego fryzjera). Swastyka zastąpiona została przez dwa symboleiks. W III Rzeszy dystrybucja tego filmu została zakazana, a w powojennych Niemczech jego pierwsza projekcja odbyła się w 1998.
Hitler – Ostatnie 10 dni – dramat wojenny w kooperacji włosko-brytyjskiej z 1973. Wyreżyserowany przezEnnio De Conciniego. Akcja rozgrywa się w ostatnich dniach wojny w berlińskim bunkrze. Obraz przedstawia charakter dyktatora dążącego do panowania nad światem i to do ostatnich sekund swojego życia. Usiłuje przy tym odpowiedzieć na pytanie czy był zwykłym człowiekiem spełniającym swój obowiązek wobec kraju czy politykiem, którym zawładnęły jego własne wizje. Rolę Hitlera odtwarzaAlec Guinness.
Hitler: Narodziny zła – miniserial produkcjikanadyjskiej iamerykańskiej z 2003, który pokazuje młodość Hitlera, oraz proces dojścia do władzy po pierwszej wojnie światowej. Film skupia się na tym, jak rozgoryczone, rozdarte politycznie i ekonomicznie niemieckie społeczeństwo pomogło wspiąć się Hitlerowi na szczyt. „Hitler: Narodziny Zła” pokazuje również jak nienawiść do Żydów stała się centrum jego poselstwa politycznego w Niemczech i znalazła szeroki oddźwięk wśród narodu niemieckiego. Role Hitlera zagrali:Thomas Sangster (w wieku 10 lat),Simon Sullivan (w wieku 17 lat) orazRobert Carlyle (dorosły).
Adolf H. – Ja wam pokażę – wyreżyserowana przezDaniego Levy’ego komedia wojenna z 2007. Był pierwszym w Niemczech filmem tego gatunku traktującym o Hitlerze. Film jest spojrzeniem na sylwetkę wodza III Rzeszy poprzez pryzmat czarnego humoru i satyry. Jego postać została ukazana jako nieudacznik i ignorant. Wywołało to kontrowersje w Niemczech, gdyż film odstawał od dotychczasowej konwencji ukazywania Hitlera w kinematografii, a jego rolę odtworzyłHelge Schneider.
Aluzje do osoby Adolfa Hitlera stanowią motyw przewodni piosenki kabaretowejTen wąsik ze słowamiMariana Hemara. W tekście zwraca się uwagę na podobieństwo zachodzące między przywódcąIII Rzeszy a postacią głównego bohatera filmówCharliego Chaplina. Piosenka była wykonywana przezLudwika Sempolińskiego w rewiiOrzeł czy Rzeszka, wystawianej od 31 maja do sierpnia 1939 przez teatrzyk Ali-Baba w Warszawie[111]. Występy te wywołały interwencję ambasadora Niemiec, a wykonawca, podobnie jak i autor tekstu, byli podczasII wojny światowej poszukiwani przezGestapo w całej okupowanej Europie.
Hitler ukazany w karykaturalnym świetle pojawia się również w komedii Juliusza Machulskiego pt.AmbaSSada. W filmie tym Hitler grany jest przezRoberta Więckiewicza.
Hideki Tōjō – nazywany „Hitlerem Dalekiego Wschodu”
Uwagi
↑Oficjalny tytuł głowy państwa wprowadzony na miejsce opróżnionego urzędu prezydenta.
↑W 2012 roku ich grób rodziców Adolfa Hitlera został zlikwidowany bezekshumacji szczątków z powodu traktowania go przez neonazistów jako miejsca kultu (Austria: Grób rodziców Hitlera zlikwidowany [online], dzieje.pl, 29 marca 2012 [dostęp 2021-05-11] [zarchiwizowane zadresu 2018-02-12](pol.).)
↑Ypres iIeper to nazwy tego samego miasta położonego w zachodniej Belgii. Forma Ieper jest oficjalną nazwą niderlandzką, natomiast Ypres stanowi jej odpowiednik w języku francuskim i jest powszechnie używana w literaturze dotyczącejI wojny światowej, zwłaszcza w opisach kolejnych bitew toczonych w rejonie miasta. Obie nazwy odnoszą się więc do tej samej miejscowości, różniąc się jedynie językiem.
↑Należy zaznaczyć, że nadanie odznaczenia tej klasy szeregowemu żołnierzowi było zjawiskiem dość rzadkim (Ailsby 2008 ↓, s. 8).
↑Cytat:Policja polityczna, przepojona tą doktryną i uprawniona do jej rozwijania, działała szczególnie na obszarach „pracy na rzecz Führera”, prześladując niezliczonych „wrogów państwa i narodu” – Żydów, komunistów (i innych marksistów), masonów, „politycznie czynnych” przedstawicieli Kościołów, Świadków Jehowy, homoseksualistów, Cyganów, „jednostki aspołeczne”, „notorycznych kryminalistów” (Kershaw 2001 ↓, s. 101)
↑Reżim nazistowski nie grabił świątyń ani nie wysadzał ich w powietrze, nie zubażał również duchowieństwa. Za czasów dyktatury można było brać udział w obrzędach religijnych (wyjątek stanowili niemieccy Żydzi, a także Świadkowie Jehowy, którzy odmawiali służby wojskowej). Miliony członków partii było i pozostało katolikami lub ewangelikami. Wielu niemieckich chrześcijan nie widziało rozbieżności między swoim wyznaniem a przynależnością polityczną i gorąco popierało ideę narodowej rewolucji (Overy 2013 ↓, s. 285)
↑Według zeznań funkcjonariuszy towarzystwaLebensborn e.V., pod opieką tej instytucji znajdowało się 92 000 dzieci poddanych germanizacji.
↑DziennikHansa Franka z 4 października 1939:Führer omówił z generalnym gubernatorem ogólną sytuację, zaaprobował jego pracę w Polsce, w szczególności zburzenie zamku w Warszawie, nieodbudowanie tego miasta, wywóz dzieł sztuki.
Joseph George: Ideology Of Anti-Semitic Liberal Theology Caused Nazi Holocaust: Hatred to the Biblical Truth Leads to Hatred Murder and Suicide. God Jesus Prof Academy, 2015.
Roger Griffin: Fascism, Totalitarianism and Political Religion. Oxon, Anglia, Wielka Brytania; Nowy Jork, USA: Routledge, 2005.
Karol Grünberg: Życie osobiste Adolfa Hitlera. Warszawa: 1993.
Karol Grünberg, Krystyna Połacka, Małgorzata Wincławska, Janusz Rulka, Anna Rozwadowska: Historia od X-XX wieku: kronika wydarzeń – Polska i sąsiedzi. Toruń: Wydawnictwo Troja, 1992.ISBN 83-9003-860-9.
Claude Guillebaud: The Economic Recovery of Germany 1933-1938. London: MacMillan and Co. Limited, 1939.
Derek Hastings: Catholicism and the Roots of Nazism: Religious Identity and National Socialism. 2009.
Adolf Hitler: Rozmowy przy stole. Charyzma, 1996. (pol.).
Adolf Hitler: Mein Kampf. F. Eher Nachf., 1943. (niem.).
Christian Theologians and the Bible in Nazi Germany. W: Susannah Heschel: The Aryan Jesus. Princeton University Press, 2008.ISBN 0-691-12531-7. (ang.).
Roman Hrabar: Hitlerowski rabunek dzieci polskich. Uprowadzanie i germanizowanie dzieci polskich w latach 1939–1945. Katowice: Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, Wydawnictwo „Śląsk”, 1960.
LongerichL.PeterLongerichL.,Hitler. Biografia, 2017, s. 600, Cytat: Wiadomo natomiast, że jego wzmianki o „Opatrzności” miały służyć przede wszystkim polityczno-światopoglądowej walce z wpływami Kościołów: żeby nie zostawiać im wyłączności w metafizycznym władaniu na sferą niebiańską.
Witold Pronobis: Świat i Polska w XX wieku. Warszawa: Editions Spotkania, 1996.ISBN 83-86802-11-1. Cytat:W środę 22 marca 1933 r. koło Dachau zostanie otwarty pierwszy obóz koncentracyjny. Pomieści on 5. tys. więźniów. Planując na taką skalę nie poddamy się żadnym błahym zastrzeżeniom, ponieważ jesteśmy przekonani, że umocni to wszystkich tych, którzy dbają o naród i służą jego interesom..
Rosa Sale Rose: Krytyczny słownik mitów i symboli nazizmu. Sic!, 2006.ISBN 83-88807-92-7. (pol.)..
Gerd R. Ueberschär: Wojskowe elity III Rzeszy. Barbara Lulińska; Daniel Luliński. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2004.ISBN 83-11-09880-8.OCLC69588049.
↑Po śmierci prezydenta Paula von Hindenburga 2 sierpnia 1934 nie przeprowadzono nowych wyborów. Na mocy przyjętej dzień wcześniej ustawy O głowie państwa w Rzeszy Niemieckiej połączono urząd prezydenta Rzeszy z urzędem kanclerza Rzeszy. W konsekwencji, dotychczasowe uprawnienia prezydenta przeszły na kanclerza Adolfa Hitlera, którego oficjalny tytuł miał odtąd brzmieć: „Wódz i Kanclerz Rzeszy” (niem.Führer und Reichskanzler).
↑nie został wybrany w głosowaniu powszechnym, a wyznaczony przez poprzednika Adolfa Hitlera w sposób sprzeczny z Konstytucją, stąd jego„prezydentura”, pozbawiona także realnej władzy, bywa uznawana za niebyłą
.svg)
_als_jonge_frontsoldaat_in_Duitse_krijgsdienst%2c_SFA022001457.jpg)
.jpg)
.svg)
.svg)
